Na podstawie Porozumienia o Współpracy pomiędzy Ministerstwem Edukacji Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej a Ministerstwem Oświaty Ukrainy, w dniach 21 - 24 września 2003 r. odbyło się w Sulejówku VII posiedzenie Polsko - Ukraińskiej Komisji Ekspertów ds. doskonalenia treści podręczników szkolnych historii i geografii.

W posiedzeniu udział wzięli:

ze strony polskiej:

1. prof. zwycz. dr hab. Władysław A Serczyk - przewodniczący strony polskiej
2. dr Piotr M. Unger - sekretarz strony polskiej
3. prof. zwycz. dr hab. Andrzej T. Jankowski - członek komisji
4. dr Adolf Juzwenko - członek komisji
5. dr hab. Włodzimierz Mędrzecki prof. Uniwersytetu Warszawskiego - członek komisji
6. dr Grzegorz Motyka - członek komisji

ze strony ukraińskiej:

1. dr nauk historycznych, prof. Stanisław Kulczycki - przewodniczący strony ukraińskiej
2. Raisa Jewtuszenko - sekretarz strony ukraińskiej
3. dr nauk historycznych, prof. Aleksander Udod - członek komisji
4. Natalia Bieskowa - członek komisji

Spotkanie przebiegało według następującego porządku:

1. Otwarcie obrad
2. Analiza treści polskich podręczników historii i geografii
3. Analiza treści ukraińskich podręczników historii i geografii
4. Ustalenia końcowe: treść protokołu, termin, miejsce i tematyka kolejnego posiedzenia komisji.

Ad 1

Obrady otworzył Przewodniczący strony polskiej - prof. Władysław A. Serczyk, zwracając uwagę na nowy etap stosunków polsko - ukraińskich, zwłaszcza po wystąpieniach prezydentów Ukrainy i Rzeczypospolitej Polskiej w lipcu 2003 r na Wołyniu. Następnie zabrał głos Przewodniczący strony ukraińskiej, który mówiąc o pracy Komisji wysoko ocenił dotychczasowe jej rezultaty.

Ad 2

Strona ukraińska stwierdza, że w polskich podręcznikach, których analiza została dokonana, wydarzenia z historii Ukrainy są przedstawiane w znacznie większym stopniu niż w latach poprzednich. Fragmenty dotyczące konfliktów polsko-ukraińskich przedstawiane są w sposób tolerancyjny i bez stosowania ocen. Jest to wielkim osiągnięciem, które możemy wytłumaczyć dążeniem kierownictwa Ukrainy i Polski do porozumienia i pojednania. W tym kontekście działa polsko-ukraińska komisja ekspertów i wspomniany wyżej postęp w treściach podręczników jest rezultatem jej prac.

Jednocześnie strona ukraińska ma pewne uwagi dotyczące treści analizowanych podręczników, a mianowicie w niektórych podręcznikach fragmentarycznie przedstawiane są najdawniejsze dzieje Ukrainy (okres Rusi Kijowskiej).

Dość uproszczony jest obraz wojny narodowo-wyzwoleńczej pod dowództwem Bohdana Chmielnickiego. Poniekąd jest ona traktowana jako powstanie, a jako jej przyczyna jest podawany osobisty konflikt Chmielnickiego i Czaplińskiego.

W gimnazjalnych podręcznikach historii XX wieku przywiązuje się znaczną uwagę do problemu kształtowania się odrodzonego państwa polskiego. Jednak nie we wszystkich podręcznikach są przedstawiane wydarzenia dotyczące utworzenia Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL) i Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (ZURL). Walka Rzeczypospolitej o wschodnie granice rozpatrywana jest głównie jako walka z Rosją Radziecką. Tylko w jednym z analizowanych podręczników jest wzmianka o pierwszym układzie pokojowym podpisanym przez państwa centralne z URL prawie miesiąc wcześniej od pokoju z Rosją Radziecką.

W polskich podręcznikach brak systematycznego wykładu historii ZURL (1918-1923). Również niewyraźnie - poza niektórymi wyjątkami - podawane jest stanowisko krajów ententy w sprawie polskiej granicy na wschodzie, które znalazło wyraz w wyznaczeniu granicy nazwanej w 1920 r. linią Curzona.

Strona ukraińska podkreśla historyczne znaczenie zjednoczenia ZURL i URL w styczniu 1919 r. oraz niesprawiedliwość podziału Polski we wrześniu 1939 r. na mocy paktu Ribbentrop - Mołotow. Niemniej zjednoczenie ziem ukraińskich pozostawało zawsze obiektywną koniecznością. Naszym zdaniem ponowne pojawienie się linii Curzona musi być przedstawione w polskich podręcznikach.

Zarówno w polskich, jak ukraińskich podręcznikach należy wszechstronnie przedstawiać niesprawiedliwość polityki komunistycznych rządów, które stawiały sobie za cel przymusowe przesiedlenia ludności polskiej i ukraińskiej. Polityka ta spowodowała wiele tragedii w życiu Ukraińców i Polaków.

W polskich podręcznikach nie zawsze dokładnie jest przedstawiany proces deportacji Polaków, mianowicie pierwsze deportacje na podstawie narodowościowej miały miejsce w USRR nie w roku 1937, lecz w 1934. Mowa tu o likwidacji polskiego okręgu narodowościowego na granicy z Polską w 1934 r. W historiografii polskiej różnie jest szacowana liczba deportowanych w latach 1939-1941 obywateli II Rzeczypospolitej Polskiej. Jednak w polskich podręcznikach podawane są liczby funkcjonujące przed otwarciem archiwów rosyjskich.

Strona ukraińska stwierdza, że pozostało wiele niewyjaśnionych problemów dotyczących stosunków polsko-ukraińskich w okresie międzywojennym. Zaostrzenie stosunków polsko-ukraińskich nie może być wyjaśniane wyłącznie kryzysem ekonomicznym. Nie jest udowodnione twierdzenie o wzroście poparcia dla Niemiec wśród członków OUN i UNDO. Słusznie są krytykowane władze polskie, które nie zjednoczyły mniejszości narodowych wokół państwowości polskiej i nie wyrzekły się ambicji polonizacyjnych.

Geografia:

Podkreślając ogólnie wysoki poziom polskich podręczników geografii oraz życzliwe przedstawianie stosunków polsko-ukraińskich, strona ukraińska stwierdza występowanie w nich niedostatecznej ilości informacji na temat Ukrainy. Stwierdzono jednostronność charakterystyki Ukrainy - jest ona prezentowana jako typowe państwo rolnicze, którego ludność zajmuje się uprawą ziemi, ani słowem nie wskazuje się na ogromny potencjał przemysłowy, w tym przemysł wydobywczy, energetyczny, metalurgiczny, maszynowy i chemiczny. Opisywane są tylko problemy państwa (ekonomiczne i ekologiczne), co powoduje powstanie u polskiego ucznia jednostronnego, niekorzystnego wizerunku Ukrainy.

Ważnym problemy, na który wskazują obie strony są niejednolite, często nieaktualne, dane statystyczne. Dotyczy to głównie liczby ludności, jej struktury narodowościowej, wskaźników produkcji przemysłowej i struktury upraw rolnych.

Ad 3

Strona polska po zapoznaniu się z ukraińskimi podręcznikami historii i geografii, atlasami historycznymi i geograficznymi, a także wydawnictwem encyklopedycznym Dowidnyk iz istorii Ukrainy stwierdziła, że notuje się istotny postęp w przedstawieniu stosunków polsko-ukraińskich, natomiast ich wykład zamyka się na roku 1939 (zgodnie z obowiązującymi na Ukrainie programami nauczania historii) i nie obejmuje innych wydarzeń z historii najnowszej, a zwłaszcza konfliktu polsko - ukraińskiego w latach 1943-1945. Sądzimy, że istotnego postępu, w tej mierze spodziewać się należy w najbliższej przyszłości, zwłaszcza wobec stanowiska zajętego w lipcu 2003 r. przez prezydentów RP i Ukrainy oraz wspólnego oświadczenia parlamentów obydwu krajów w tych sprawach.

Strona polska stwierdziła z satysfakcją, że z ukraińskich podręczników historii średniowiecznej i nowożytnej niemal całkowicie wyeliminowano jednostronność spojrzenia na rolę odgrywaną przez polską szlachtę na ziemiach ukraińskich.

Zwrócono uwagę na dość dowolne traktowanie granic plemiennych w atlasach historycznych, a także niektórych historycznych ziem i krain. Przy tej okazji podniesiono sprawę tak zwanej linii Curzona, której zdaniem strony polskiej nie można traktować jako uzasadnienia dla obecnego przebiegu granicy państwowej, natomiast mocniej związać tę sprawę z określonym kontekstem historycznym.

Strona polska stwierdziła wyraźny postęp w sposobie traktowania relacji polsko - ukraińskich w okresie międzywojennym (czego dobitnym przykładem jest podręcznik najnowszej historii Ukrainy dla 10 klasy autorstwa S.W. Kulczyckiego i J.I. Szapowała, "Geneza", 2003.). Jednak w części podręczników w dalszym ciągu dominuje przedstawianie państwa polskiego niemal wyłącznie w czarnych barwach a nawet zawierają błędy merytoryczne (np. podręcznik najnowszej historii Ukrainy do 10 klasy autorstwa N.M.Hupan i O.I. Pometun, "Wydawnictwo A.S.K.", 2003 podręcznik historii powszechnej 1914-1939 autorstwa T. Ładyczenki "Wydawnictwo A.S.K.", 2003). Bardzo dobrym podręcznikiem jest Historia Ukrainy dla klasy 5 W. Mysana, obejmująca całość dziejów Ukrainy, a także dająca uczniom podstawowe wiadomości warsztatowe, wysoko oceniono podręcznik Historia Ukrainy XVIII - XX wiek, autorstwa Malij, Rejent, Wydawnictwo Epoka, 2003.

"Dowidnyk..." jest bardzo dobrym kompendium wiedzy o historii Ukrainy, nie jest pozbawiony jednak pewnych słabych stron. Brak w nim np. hasła UNDO; brakuje również precyzyjnego określenia roli Dywizji SS Galizien oraz miejsca tak zwanych wydarzeń wołyńskich 1943 roku w stosunkach polsko - ukraińskich, Jest to o tyle ważne, że mamy do czynienia z jedyną przedstawiona do oceny pomocą naukową, która obejmuje lata drugiej wojny światowej.

Strona polska wskazała, że w niektórych ukraińskich podręcznikach geografii pojawiają się niezręczności w określeniu jednoznacznej przynależności terytorialnej niektórych miast, a także danych statystycznych: np. składu narodowościowego, produkcji przemysłowej oraz areału ziemi uprawnej.

Strona polska stwierdziła, że podręczniki geografii informują właściwie o głównych działach gospodarki polskiej, a zjawiska fizyczno - geograficzne są przedstawione prawidłowo. Atlasy geograficzne (atlasy fizyczno-geograficzne i ekonomiczno-społeczne) są podobne do polskich atlasów. Zagadnienia opracowane według różnych źródeł statystycznych różnią się w niektórych szczegółach, nie wpływających jednakże na istotę przedstawianych elementów. Jedynie drobnych korekt wymagają zasięgi jednostek fizyczno-geograficznych oraz okręgów wydobywczych poszczególnych kopalin.

Ad 4

Analizując podręczniki historii najnowszej Komisja stwierdziła szereg rozbieżności dotyczących przede wszystkim problemów:

• kształtowania się granic państwa polskiego po I wojnie światowej;
• wydarzeń 17 września 1939 r.
• decyzji konferencji w Teheranie, Jałcie i Poczdamie.

W związku z tym Komisja uważa za niezbędne rozpocząć następne posiedzenie od wygłoszenia referatów profesorów S. Kulczyckiego i W. Mędrzeckiego poświeconych interpretacji wydarzeń 17 września 1939 r. w historiografii ukraińskiej i polskiej.

Ustalono, że rezultaty posiedzeń Komisji powinny być przedstawione do wiadomości historyków, geografów oraz nauczycieli historii i geografii w wydawnictwach fachowych a także za pośrednictwem elektronicznych środków przekazu, oraz winny być wykorzystywane przy dopuszczaniu podręczników i środków dydaktycznych do użytku szkolnego.

W celu zwiększenia efektywności i popularyzacji rezultatów prac Komisji postanowiono zaprosić na następne posiedzenie Komisji nauczycieli historii.

Termin następnego spotkania Komisji ustalono na wrzesień 2004 r. na Ukrainie.

Protokół sporządzono w Sulejówku 24 września 2003 r. w jednobrzmiących egzemplarzach po dwa w języku polskim i ukraińskim. Oba teksty mają tę samą moc prawną.

W imieniu strony ukraińskiej	W imieniu strony polskiej
prof. Stanisław Kulczycki	prof. Władysław A. Serczyk