Komenda Miejska
Państwowej Straży Pożarnej
w Rudzie Śląskiej

          Ochrona przeciwpożarowa na obszarze Rudy Śląskiej ma wielusetletnią tradycję. Od czasów średniowiecza aż do schyłku XIX wieku na Górnym Śląsku obowiązywała ogólnie przyjęta nakładająca na wszystkich dorosłych mężczyzn – obywateli gmin, osad lub wsi – obowiązek brania udziału w służbie przeciwpożarowej. Wszelkie czynności mające związek z akcją zapobiegania, względnie gaszenia pożarów, wchodziły w zakres kompetencji policyjnych, zgodnie z §10 cz. II tytułu 17 Ogólnopruskiego Prawa Krajowego z 1794 roku.           

            Władze Orzegowa i Rudy utworzyły początku XIX wieku jeden obwód sikawkowy kierowany przez orzegowskiego strażaka. Można więc rok 1822, w którym utworzyło się ta wspólnota, uznać za symboliczny początek zorganizowanej ochrony przeciwpożarowej na obszarze należącym dziś do Rudy Śląskiej. Należy dodać, że ręcznymi sikawkami dysponowały także inne „rudzkie” gminy, między innymi Bielszowice; to jednak rudzki Spritzenverband, jako pierwsza organizacja tego typu z obszaru przewodniej Rudy Śląskiej posiadał już w latach 20. XIX wieku, metalową konną sikawkę kołową.

           W II połowie XIX wieku sikawkowe ulegały stopniowej likwidacji, a ich miejsce zajmowały Straże Ochotnicze. Na obszarze Rudy Śląskiej były to: OSP Wirek, OSP Kochłowice, OSP Bielszowice, OSP Halemba, OSP Stara Kuźnica, Straż Pożarna Huty „Pokój” (początkowo ochotnicza, potem zawodowa), OSP Godula, OSP Orzegów, OSP Ruda, OSP Nowa Wieś, OSP Bykowina, OSP Nowy Bytom, OSP Kłodnica. Poniżej podajemy najważniejsze informacje na temat kontrolowanych jednostek.

OSP Wirek, OSP Nowa Wieś

Według ustaleń JS Dworaka, Ochotnicza Straż Pożarna powstała w Wirku już w 1863 roku. Autor określił ją mianem najstarszej po Gliwicach straży pożarnej okręgu przemysłowego. Jeśli dać wiarę tym przypuszczeniom, byłaby to najstarsza jednostka tego typu założona na obszarze dzisiejszej Rudy Śląskiej. Ochotnicza Straż Pożarna w Nowej Wsi powstała 3 lipca 1902 roku. Według danych z 1927 roku była najliczniejszą tego typu jednostką w całym powiecie katowickim (zrzeszała 1325 osób, w tym 64 strażaków oraz 10 oficerów i podoficerów, 45 członków popierających i 1200 członków straży przymusowej; zarząd towarzystwa składał się z sześciu osób).

OSP Kochłowice

Ochotnicza Straż Pożarna powstała w Kochłowicach w 1882 roku. Przez wiele lat jej siedziba mieściła się w niewielkim budynku, a wyposażenie bojowe transportowano zaprzęgiem konnym. Nowy rozdział w dziejach kochłowickiej straży rozpoczął się po przejęciu miejscowości przez państwo polskie w 1922 roku. Jednostce nadano wtedy statut, wyłoniono też nowy zarząd. Według danych z 1927 roku, organizacja zrzeszała 67 osób, w tym: 3 oficerów, 6 podoficerów, 28 strażaków, 60 członków straży przymusowej i 17 członków wspierających.

OSP Bielszowice

Bielszowice jedna z kilku „rudzkich” osad, które w połowie XIX wieku mogły się poszczycić związkiem sikawkowym – Spritzenverbandem, który zainaugurował w działalności 24 stycznia 1854 roku. Jego wyposażenie (ręczna sikawka przewożona końmi o wysokości ssania 15 stóp oraz wąż gaśniczy z dyszą długości 50 stóp) przechowywano w zabudowaniach w centrum wsi należących do folwarku. Szybkie tempo rozwoju osady (w 1894 roku Bielszowice zamieszkiwało 4500 osób) wymusiło na władzach gminy decyzję o przekształceniu Spritzenverbandu w Ochotniczą Straż Pożarną, która zainaugurowała działalność w 1886 roku.

Straż Pożarna huty „Pokój” w Nowym Bytomiu, OSP Nowy Bytom

Impulsem do zmiany systemu ochrony przeciwpożarowej stały się w Nowym Bytomiu wydarzenia z roku 1887 - w hucie „Pokój” doszło wtedy do wielkiej eksplozji kotłów wywołanej zapaleniem się gazu (tragedia pochłonęła kilkanaście ofiar). Pod wrażeniem tamtych dramatycznych zajść, najprawdopodobniej jeszcze w 1887 roku, podjęto próby o utworzenie przy hucie „Pokój” Ochotniczej Straży Pożarnej. W 1905 roku w Nowym Bytomiu wzniesiono nową, nowoczesną remizę strażacką oraz, już drugą z kolei, wieżę strażacką. Poprzednią Ochotniczą Straż Pożarną przekształcono wtedy w Zawodową Straż Pożarną Huty „Pokój”. Według oceny ogniomistrza powiatu świętochłowickiego w roku 1927, Straż Zawodowa Huty „Pokój” zrzeszała 52 członków - 40 strażaków, 9 podoficerów i 3 oficerów. W 1928 roku wznowiła też działalność nowobytomska Ochotnicza Straż Pożarna.

OSP Halemba, OSP Stara Kuźnica, OSP Kłodnica

Ochotnicze Straże Pożarne powstały we wszystkich trzech osadach tworzących dzisiejszą Halembę. W 1887 roku założono OSP w Halembie oraz OSP w Starej Kuźnicy. Straż halembska dysponowała remizą (pierwotnie drewnianą), położoną u zbiegu ulic Młyńskiej i Halembskiej. Budynek wznieśli mieszkańcy wsi. Pomysłodawcą i głównym organizatorem jednostki był owczesny wójt gminy, Paweł Kandziora. OSP w Kłodnicy powstało 11 października 1932 roku. Rok później organizacja została zarejestrowana w Księdze Stowarzyszeń Województwa Śląskiego.

OSP Godula

Powstała w 1888 roku, dwa lata później liczyła 48 członków. W początkowym okresie funkcjonowania godulskiej OSP, przypadającym na lata 1888 - 1914, największe zasługi dla rozwoju stowarzyszenia wniósł dr Bischopink pełniący funkcję I straży. 12 grudnia 1927 roku OSP w Goduli otrzymała własny statut, dwa lata później opracowano jej regulamin - dostosowany do przepisów Głównego Związku Straży Pożarnych Rzeczypospolitej Polskiej. 15 marca 1929 roku starostwo w Świętochłowicach uznało straż w Goduli za zorganizowaną według przepisów wojskowych.

OSP Orzegów

W 1889 roku powołano do życia orzegowskie Stowarzyszenie Ochotniczej Straży Pożarnej. Organizacja zrzeszała w 1892 roku 72 osoby. Jednostka korzystała z własnego stawu pożarniczego, z którego czerpano wodę potrzebną do gaszenia pożarów. W roku 1926 liczyła 40 członków, w tym 4 oficerów, 5 podoficerów i 31 strażaków. W Orzegowie funkcjonowała też w tym czasie pięćdziesięcioosobowa straż przymusowa.

OSP Ruda

W 1897 roku w Rudzie powstała Ochotnicza Straż Pożarna, która jednak początkowo borykała się z licznymi kłopotami organizacyjnymi. Zdecydowanie prężniej funkcjonowała natomiast straż miejscowej kopalni „Brandenburg”. Jej organizatorem był mistrz maszynowy Westwal (załoga rekrutowała się wyłącznie z grona pracowników firmy). Siedziba straży znajdowała się przy szybie „Franciszek”, nowoczesną remizę jednostka otrzymała zaś dopiero w okresie II Rzeczypospolitej - w 1928 roku. Statystyka z roku 1927 podaje, że Ochotnicza Straż Pożarna w Rudzie składała się z 2 oficerów, 6 podoficerów i 39 strażaków.

OSP Bykowina

Ochotnicza Straż Pożarna w Bykowinie rozpoczęła działalność w 1908 roku. Organizacja „wypłynęła na szersze wody” dopiero w czasach II Rzeczypospolitej. W 1927 roku otrzymała nowy statut oraz regulamin. Według spisu z roku 1927 OSP w Bykowinie zrzeszała 76 osób, w tym: 2 oficerów, 2 podoficerów, 15 strażaków, 50 członków straży przymusowej oraz siedmiu członków zarządu straży.

            Wspomniane wyżej jednostki uległy rozwiązaniu po II wojnie światowej, przy czym niektóre (OSP Halemba, OSP Kłodnica, OSP Bielszowice) zaprzestały działalności dopiero w latach 90.

            Lata II wojny światowej były dla rudzkiego pożarnictwa okresem stagnacji. Większość Ochotniczych Straży Pożarnych została rozwiązana; pozostałe - głównie straże zakładowe - przekształcono w organizacje wspierające miejscową policję porządkową. Zlikwidowano w nich wszelkie odrębności narodowe, a Polakom powierzono tylko funkcje pomocnicze, które wraz z rozwojem sytuacji wojennej systematycznie się zwiększały. W praktyce gaszenie pożarów spoczywało na barkach Polaków, wszystkie funkcje kierownicze należały do obywateli narodowości niemieckiej. Wielu przedwojennych naczelników straży i lokalnych działaczy było represjonowanych, a kilku poniosło męczeńską śmierć w obozach koncentracyjnych.

            W pierwszych tygodniach po wyzwoleniu w miejscowościach położonych na terenie Rudy Śląskiej występowały kłopoty z aprowizacją ludności. Konieczne stało się wprowadzenie bonów żywnościowych. Reaktywowane wówczas Ochotnicze Straże Pożarne, z polecenia władz, zajmowały się transportem najbardziej potrzebnych artykułów.

            Prace nad utworzeniem straży zawodowej nabrały tempa wraz z kolejną ważną decyzją administracyjną: połączenia Nowego Bytomia i Rudy z dniem 1 stycznia 1959 roku w jeden organizm miejski - Rudę Śląską. W 1958 roku  powołano do życia Miejską Komendę Straży Pożarnych (początkowo stanowiła część Wydziału Spraw Wewnętrznych Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Rudzie Śląskiej), która znalazła swą siedzibę w budynku po rozwiązanej Ochotniczej Straży Pożarnej w Wirku przy ulicy Damrota 10. Według zachowanych danych i wspomnień dawnych pracowników, pod koniec lat 50 jednostka zatrudniała zaledwie 3 zawodowych strażaków, których zadaniem było m.in. dbanie o zachowanie sprzętu pożarniczego w pełnej gotowości, alarmowanie strażaków –  ochotników oraz prowadzenie szkoleń dla członków Ochotniczych Straży Pożarnych z terenu miasta. W pierwszych miesiącach placówką kierował Bogusław Dobieżyński, jednak władze Wojewódzkiej Komendy Straży Pożarnych w Katowicach zamierzały powierzyć stanowisko komendanta rudzkiej straży zawodowej osobie z większą wiedzą i odpowiednimi kwalifikacjami. Wybór padł na Kazimierza Komandzika.

            Należy odnotować, że w  latach 1967 –  1999 funkcjonował w Rudzie Śląskiej (w dzielnicy Bielszowice)  poligon pożarniczy, służący jako miejsce szkolenia strażaków z całego województwa śląskiego. Organizowano tam także  cykliczne zawody sportowo –  pożarnicze dla Ochotniczych Straży Pożarnych, Młodzieżowych Drużyn Pożarniczych oraz strażaków zawodowych. Na terenie poligonu prowadzono ponadto szkolenia rezerw osobowych, jak również kursy dla junaków Oddziałów Obrony Cywilnej przy Komendzie Wojewódzkiej Straży Pożarnej w Katowicach. Wspomniany kompleks był stałym miejscem ćwiczeń zawodowej straży pożarnej dla ówczesnego województwa katowickiego. Inicjatorem jego powstania był kapitan pożarnictwa Stanisław Komorowski, natomiast koncepcję poligonu opracował ówczesny Komendant Miejskiej Komendy Straży Pożarnych w Rudzie Śląskiej Kazimierz Komandzik.

            W roku 1981 utworzono drugi oddział Zawodowej Straży Pożarnej w dzielnicy Orzegów, do dnia mieści się tam JRG 2 Ruda Śląska - Orzegów. Należy nadmienić, że na terenie miasta funkcjonowało wiele straży zakładowych, m.in. Zakładowa Zawodowa Straż Pożarna KWK „Nowy Wirek” oraz Zakładowa Zawodowa Straż Pożarna Huty „Pokój”. Straże te wspomagały zarówno OSP, jak i Zawodową Straż Pożarną.

             Okres zmian ustrojowych w Polsce na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych nie zachwiał podstawami Straży Pożarnej.

             W 1991 r. Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji powołał do zorganizowania Państwowej Straży Pożarnej zespół, któremu przewodniczyli płk poż. inż. Feliks Dela oraz poseł na Sejm Henryk Michalak. Zespół ten, przy udziale środowiska pożarniczego, przygotował koncepcję nowej organizacji ochrony przeciwpożarowej. W wyniku tych działań 1 lipca 1992 r. została stworzona Państwowa Straż Pożarna jako zawodowa, umundurowana i wyposażona w specjalistyczny sprzęt formacja, przeznaczona do walki z pożarami, klęskami żywiołowymi i innymi miejscowymi zagrożeniami.

          Na terenie miasta Ruda Śląska powstała Komenda Rejonowa Państwowej Straży Pożarnej (od 1999 r. Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej) oraz 2 Jednostki Ratowniczo - Gaśnicze: Nr 1 w dzielnicy Wirek, ul. Strażacka 10 oraz Nr 2 w dzielnicy Orzegów, ul. kard. A. Hlonda 39. Na realizację ustawowych zadań Państwowej Straży Pożarnej w Rudzie Śląskiej przyznane jest 100 etatów w tym 97 strażaków oraz 3 pracowników cywilnych.

Więcej informacji na temat ochrony przeciwpożarowej na obszarze Rudy Śląskiej można znaleźć w książce autorstwa Pana Rafała Wawrzynka "Dwa wieki pożarnictwa w Rudzie Śląskiej".