Kasa Rolniczego
Ubezpieczenia Społecznego

Wraz z nadejściem wiosny i wzrostem temperatury otoczenia na terenie Polski rośnie aktywność kleszczy. Rozpoczyna się na przełomie marca i kwietnia i trwa do października/listopada. Kleszcze wskazywane są przez ekspertów jako jedno z największych naturalnych zagrożeń dla zdrowia ludzi żyjących w naszej strefie klimatycznej. Te niewielkie pajęczaki są niebezpieczne, ponieważ mogą przenosić wirusy, bakterie czy pierwotniaki. Choroby odkleszczowe, takie jak borelioza czy kleszczowe zapalenie mózgu stanowią niezwykle aktualny problem zdrowia publicznego. 

Kleszcze możemy spotkać niemal wszędzie – nie tylko w lasach i na polanach, ale i w dużych miastach – na trawnikach, skwerach i w parkach. Larwy kleszczy są zazwyczaj spotykane w trawie do 30 cm, nimfy – w trawach i roślinach niższych niż 1 m, a dorosłe postaci kleszczy na chwastach i krzewach do 1,5 m. Pajęczaki te bytują również w parkach miejskich i na osiedlach mieszkaniowych – tam, gdzie występuje znaczna roślinność. 

Najbardziej narażone na zachorowania na choroby odkleszczowe grupy zawodowe to rolnicy i leśnicy, bowiem ich miejsce pracy to tereny leśne, pastwiska, łąki, przydomowe trawniki. 

Według danych podanych przez Instytut Medycyny Pracy imienia prof. dr Jerzego Nofera w Łodzi w 2022 roku odnotowano 2637 przypadków chorób zawodowych, z których ponad 50% stanowiły choroby zakaźne i pasożytnicze, w tym 308 przypadków boreliozy i 18 kleszczowego zapalenia mózgu. Z danych statystycznych wynika, że we wspomnianym okresie (2022 roku) wśród osób ubezpieczonych w KRUS odnotowano 160 przypadków boreliozy i 11 przypadków KZM. W 2023 roku Kasa wypłaciła 163 odszkodowań z tytułu uszczerbku na zdrowiu spowodowanego zachorowaniem na boreliozę oraz 11 z powodu zachorowania na kleszczowe zapalenie opon mózgowych. 

Najliczniej występującym oraz najczęstszym sprawcą ukąszenia ludzi jest kleszcz pospolity. Należy do stawonogów zaliczanych do pajęczaków. Jego rozmiary wahają się od 1 do 5 mm w zależności od fazy życia. Przechodzi on przez trzy stadia rozwojowe - począwszy od larwy, poczwarki oraz stadium dojrzałe. Ukłucie przez kleszcza jest praktycznie bezbolesne. Dzieje się za sprawą specjalnej znieczulającej wydzieliny, która zostaje wydalona do miejsca ugryzienia wraz z chorobotwórczymi mikroorganizmami. Warto pamiętać, że nie każdy kleszcz jest nosicielem patogenów i nie każde ukąszenie kończy się zachorowaniem. 

Profilaktyka zapobiegania zachorowaniu na choroby odkleszczowe to przede wszystkim ograniczenie styczności z kleszczem, a w przypadku ukąszenia szybka reakcja. 

Jak ustrzec się przed kleszczami? Rolnicy podczas prac polowych, pracy w lasach czy też zwykłego odpoczynku w siedlisku tych pajęczaków powinni:

• wybierać jasną garderobę, która szczelnie zakrywa całe ciało, tj.: koszulę/bluzkę z długim rękawem, spodnie z długimi nogawkami, kryte buty, czapkę,
• stosować powszechnie dostępne repelenty  odstraszające insekty (spraye, płyny, kremy, wcierki),
•  zakładać specjalne urządzenia odstraszające np. bransoletki chroniące przed pajęczakami,
• unikać przebywania w siedlisku, gdzie chętnie bytują kleszcze,
• unikać bezpośredniego siadania na trawie, powalonych drzewach, itp. 

Po powrocie do domu należy uważnie sprawdzić ciało. Kleszcze zazwyczaj wybierają miejsca, które posiadają cienką skórę, są wilgotne, dobrze ukrwione i słabo widoczne, tj.: pachwiny, zgięcia kolan i łokci, za uszami oraz skóra głowy. 

Co należy zrobić w sytuacji, gdy doszło do ukąszenia? Konieczne jest usunięcie w ciągu 24 godzin od zaistnienia sytuacji w całości kleszcza z ciała człowieka za pomocą dostępnych narzędzi, tj.:

• pęsety,
• lasso,
• karty do usuwania kleszczy,
• specjalnej pompki. 

Kleszcza można usunąć w gabinecie lekarskim lub samodzielnie. Jak bezpiecznie usunąć kleszcza w warunkach domowych? Należy:

• zdezynfekować dostępne narzędzie do usuwania kleszczy,
• złapać kleszcza jak najbliżej skóry,
• płynnym i stanowczym ruchem wyciągnąć go z miejsca wkłucia,
• sprawdzić, czy został usunięty w całości,
• zabezpieczyć pajęczaka np. w pojemniku, aby poddać go odpowiednim badaniom, 
• odkazić miejsce ukłucia środkiem odkażającym,
• starannie umyć ręce. 

Jeśli kleszcz znajduje się w miejscu trudno dostępnym lub nie dysponujemy odpowiednim narzędziem, należy niezwłocznie zgłosić się do lekarza lub ambulatorium. 

Mimo niepozornego wyglądu oraz rozmiaru konsekwencje chorób przenoszonych przez kleszcze mogą długotrwale wpłynąć na zdrowie człowieka. Lista chorób odkleszczowych, które są chorobami przewlekłymi jest niezwykle długa. 

Borelioza jest chorobą zakaźną, która powstaje po ukąszeniu i zakażaniu organizmu człowieka przez bakterię łac. Borrelia burgdorferi. Atakuje ona skórę, tkankę łączną i nerwową. Jest chorobą niezwykle niełatwą w zdiagnozowaniu, ale także i w leczeniu jej skutków. Zdarza się, że początkowe stadium przebiega bezobjawowo. Po tym czasie choroba może przejść w jej aktywną formę. Do pierwszych objawów można zakwalifikować wystąpienie tzw. rumienia wędrującego, który przybiera formę owalnego pierścienia. Innymi symptomami, które mogą wskazywać na wystąpienie tej choroby są:

• bóle głowy,
• gorączka,
• bóle stawów,
• bóle mięśniowo-stawowe,
• powiększone węzły chłonne,
• duszności,
• nadmierne zmęczenie,
• zaburzenia czucia. 

Nieleczona borelioza może prowadzić do sytuacji, w której krętki bakterii będą się rozwijać i mnożyć. Taki stan powoduje wyniszczanie organizmu oraz skutkuje poważnymi zaburzeniami neurologicznymi. Walkę z chorobą prowadzi się poprzez antybiotykoterapię, a jej leczenie jest długotrwałe. 

Kleszczowe Zapalenie Mózgu (KZM) jest chorobą wirusową, odzwierzęcą. Polega na przeniknięciu wirusa KZM do mózgu co prowadzi do uszkodzenia tkanki nerwowej. Do zakażenia człowieka dochodzi wskutek ukłucia przez kleszcza lub po spożyciu produktów odzwierzęcych, od zainfekowanego osobnika, np. surowego mleka. Najwięcej odnotowanych zakażeń przypada na okres od czerwca do lipca. Symptomy choroby mogą przebiegać w poszczególnych fazach:

• I faza – objawy przypominają zachorowanie na grypę lub infekcję wirusową, tj.: gorączka, bóle mięśni i głowy;
• II faza – osoba odczuwa nasilenie ww. objawów. Wtedy dochodzi do zajęcia opon mózgowo-rdzeniowych, jak i w niektórych przypadkach mózgu oraz rdzenia kręgowego. 

Leczenie przeciwko KZM polega na obniżaniu gorączki oraz uśmierzaniu bólu. Profilaktyka zaleca stosowanie dostępnych szczepionek ochronnych, które przyjmuje się w kliku dawkach. Dlatego rolnicy i inne osoby narażone na kontakt z kleszczami powinny z wyprzedzeniem poddać się szczepieniu. 

Poprzez ukłucie przez kleszcza lub kontakt z chorym zwierzęciem można również zarazić się również innymi chorobami tj.

• gorączką Q,
• babeszjozą,
• ehrlichiozą,
• tularemią,
• bartonelozą. 

Rolniku, jeśli więc zauważysz któryś z objawów po ukąszeniu przez kleszcza bezzwłocznie udaj się do lekarza! 

Opracowano na podstawie: 
1. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, Borelioza i kleszczowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. 
2. Ewa Giza i Marian Podstawka, Choroby zawodowe rolników ubezpieczonych w KRUS, Ubezpieczenia w Rolnictwie – Materiały i Studia, 1(79)/2023, s. 137–147.
3. https://labhome.pl/ukaszenie-kleszcza/ (dostęp z dnia: 28.02.2024 r.).
4. https://www.synevo.pl/kleszczowe-zapalenie-mozgu/ (dostęp z dnia: 28.02.2024 r.).
5. https://brm-med.pl/powiklania-po-boreliozie