Kasa Rolniczego
Ubezpieczenia Społecznego

Od wielu już lat choroby odkleszczowe należą do najczęściej rozpoznawanych chorób zawodowych rolników. W 2022 roku odnotowano ogółem 194 zachorowania zakończone wypłatą jednorazowych odszkodowań z tytułu uszczerbku na zdrowiu lub śmierci rolników, w tym 162 zachorowania na boreliozę i 11 zachorowań na odkleszczowe zapalenie mózgu.

Choć badania wskazują, że kleszcze są najbardziej aktywne od wiosny do późnej jesieni, to nawet zimą, w ciepłe dni, gdy temperatura wzrośnie do ok. +5 stopni Celsjusza – mogą atakować.

Kleszcze to stawonogi należące do pajęczaków z gromady roztoczy. W Polsce żyje około 19 gatunków kleszczy: 3 to obrzeżki, a 16 – kleszcze właściwe. Najliczniejszym przedstawicielem tej grupy jest kleszcz pospolity, który też najczęściej atakuje ludzi.Typowym siedliskiem tego gatunku są lasy liściaste i mieszane, miejsca zacienione, z dużą wilgotnością powietrza
i bogatym, ale niezbyt gęstym runem leśnym. Jednakże w obecnych czasach kleszcze znaleźć można także w miastach – w parkach, wzdłuż rzek czy w okolicach oczek wodnych, a nawet w ogródkach działkowych czy tych przydomowych.

 Pomijając fakt, że pokłucie przez kleszcza jest całkowicie bezbolesne, a sprawca wyjątkowo mały, to konsekwencje przenoszonych przez niego chorób mogą długotrwale wpłynąć na nasze zdrowie. Do najczęstszych chorób przenoszonych przez kleszcze należą: borelioza oraz kleszczowe zapalenie mózgu.

Borelioza jest odzwierzęcą zakaźną chorobą wieloukładową i najczęstszą chorobą przenoszoną przez kleszcze, która atakuje skórę, tkankę łączną i nerwową. Szacuje się, że na naszym kontynencie nawet co trzeci kleszcz jest nosicielem krętków Borrelia. 

Pierwszym objawem boreliozy jest tzw. rumień wędrujący (erythema migrans), który stopniowo rozszerza się wokół miejsca ukłucia (zwykle 1–3 tygodnie po kontakcie z kleszczem, ale w skrajnych wypadkach może wystąpić nawet po 3 miesiącach). Typowa zmiana to plama, która szybko się powiększa i centralnie przejaśnia. Rumień nietypowy nie ma centralnego przejaśnienia oraz regularnego kształtu. Jeśli jednak jego średnica przekracza 5 cm, to należy uznać go za rumień wędrujący. Równolegle z rumieniem mogą występować dolegliwości uogólnione, jak złe samopoczucie, zmęczenie, bóle głowy, niewielka gorączka, pobolewania stawów i mięśni, powiększenie węzłów chłonnych (limfadenopatia). Rozpoznanie rumienia wędrującego spełnia kryterium rozpoznania choroby bez konieczności wykonywania badań laboratoryjnych. Należy zaznaczyć, że niewielkie zaczerwienie i odczyn zapalny w miejscu kontaktu z kleszczem (ustępujący po kilku dniach) nie jest powodem do niepokoju. Jest to zwykła reakcja organizmu po ukłuciu przez owady lub pajęczaki. Innymi objawami które mogą niepokoić pacjentów są: 

• symptomy grypopodobne
• zapalenia i bóle stawów (zwykle kolana, barki, łokcie)
• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
• bóle korzeniowe
• zaburzenia czucia
• ból głowy
• bóle mięśniowo-stawowe
• porażenie nerwu twarzowego oraz nerwów obwodowych
• powiększenie węzłów chłonnych
• bóle kończyn
• zaburzenia rytmu serca 

Wczesne objawy ustępują w ciągu 3 miesięcy i u części chorych rozwija się postać wczesna rozsiana, która może przebiegać jako zapalenie stawów lub neuroborelioza albo (rzadziej) zapalenie mięśnia sercowego. Po wielu latach od zakażenia u części chorych dochodzi do zanikowego zapalenia skóry (ACA – acrodermatitis chronica atrophicans), przewlekłego zapalenia stawów (LA – lyme arthritis), chłoniaka limfocytowego skóry (BL – borrelial lymphoma), powikłań neurologicznych. 

Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) jest poważną chorobą wirusową przenoszoną przez kleszcze mogącą prowadzić do kilku groźnych powikłań. Nawet co szósty kleszcz może być nim zakażony. Wirus ten atakuje komórki nerwowe w mózgu oraz otaczające go struktury. Choroba ta objawia się zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych, zapaleniem mózgu bądź pod postacią obu tych chorób.

Najczęściej do zakażenia dochodzi poprzez pokłucie przez kleszcza. Wirus ten jest obecny w ślinie pajęczaka. Możliwe jest także zachorowanie w skutek spożycia surowego (niepasteryzowanego) mleka lub jego przetworów, pochodzących od krów i kóz zainfekowanych wirusem KZM.

Większość przypadków zakażeń wirusem kleszczowego zapalenia mózgu przebiega bezobjawowo. W pozostałych przypadkach w okresie 7 – 14 dni od ukłucia przez kleszcza lub 3 – 4 dni po spożyciu mleka zakażonych zwierząt gospodarskich, w pierwszej fazie choroby mogą wystąpić objawy uogólnione, takie jak:

• gorączka,
• uczucie zmęczenia,
• nudności,
• ból głowy,
• ból mięśni.

Objawy te utrzymują się zazwyczaj kilka dni i w większości przypadków choroba kończy się wyzdrowieniem. Niekiedy po trwającym od 1 do 20 dni okresie utajenia dochodzi do rozwinięcia drugiej fazy choroby, w której obserwujemy objawy związane z zapaleniem opon mózgowych i mózgu, takie jak: gorączka, narastające bóle głowy, sztywność karku, zaburzenia świadomości, porażenia nerwów czaszkowych, zaburzenia koordynacji, porażenia kończyn górnych i dolnych. Może wystąpić porażenie mięśni oddechowych. Konieczna jest wtedy hospitalizacja. Choroba rzadko ma przebieg śmiertelny.. Leczenie kleszczowego zapalenia mózgu zmierza jedynie do łagodzenia objawów np. obniżania gorączki, łagodzenia bólu itp. Jedynym sposobem umożliwiającym uniknięcie przykrych skutków choroby jest jej zapobieganie. Skutecznym systemem ochrony przed tą chorobą jest poddanie się szczepieniom przeciw KZM, które uznane są przez PZH za wysoce skuteczne.

Jak się ustrzec przed kleszczami?

Wybierając się w miejsca, gdzie istnieje wzmożone ryzyko kontaktu z pajęczakiem, należy zadbać o odpowiedni jasny ubiór zakrywający większą część ciała, tj: długie spodnie, wysokie buty, długie rękawy, nakrycie głowy. Poza tym warto zastosować specjalne preparaty odstraszające (w postaci spray’ów, kremów), które dostępne są w każdej aptece. Po powrocie do domu należy dokładnie sprawdzić, czy na ciele nie ma intruza. Najczęstsze miejsca preferowane przez kleszcze to te, gdzie skóra jest cieńsza - skóra głowy, skóra za uszami, pachwiny. Niemniej jednak pajęczak zadowoli się każdym wolnym centymetrem ciała człowieka.

Uwaga Rolnicy!

Za rolniczą chorobę zawodową uważa się chorobę, która powstała w związku z pracą w gospodarstwie rolnym, jeżeli choroba ta jest objęta wykazem chorób zawodowych określonych w przepisach wydanych na podstawie Kodeksu Pracy (Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, art. 12).

Borelioza i inne choroby odkleszczowe np.  kleszczowe zapalenie mózgu, znajdują się w wykazie chorób zawodowych.

Podejrzenie choroby zawodowej rolnika, należy zgłosić do właściwego Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego. Inspektor wszczyna postępowanie, którego głównym elementem jest skierowanie rolnika do jednostki orzeczniczej na badania. Badanie jest podstawą do wystawienia orzeczenia o rozpoznaniu choroby zawodowej lub braku podstaw do stwierdzenia choroby zawodowej. Państwowy Inspektor Sanitarny wydaje decyzję o stwierdzeniu choroby zawodowej albo decyzję o braku podstaw do stwierdzenia choroby zawodowej.

Opracowano na podstawie:

1. materiały prewencyjne KRUS
2. www.medica.radom.pl
3. www.gov.pl