Zabezpieczenie społeczne w Unii Europejskiej
Zabezpieczenie społeczne to ogół środków i działań instytucji publicznych państw członkowskich Unii Europejskiej, mających na celu ochronę obywateli przed niezawinionym niedostatkiem lub na wypadek niemożności zaspokojenia podstawowych społecznie potrzeb. Przedmiotowy zakres tych działań określono początkowo w art. 4 rozporządzenia 1408/71 w nawiązaniu do Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy nr 102 z 1952 r. o minimalnej normie zabezpieczenia społecznego, a następnie w art. 3 rozporządzenia 883/2004, które zastąpiło ww. rozporządzenie 1408/71. Zakres ten obejmuje:
- świadczenia z tytułu choroby ,
- świadczenia z tytułu macierzyństwa i równoważne świadczenia dla ojca,
- świadczenia z tytułu inwalidztwa,
- świadczenia z tytułu starości,
- renty rodzinne,
- świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i choroby zawodowej,
- zasiłków na wypadek śmierci,
- świadczeń dla bezrobotnych (nie dotyczy KRUS),
- świadczeń przedemerytalnych (nie dotyczy KRUS),
- świadczeń rodzinnych (nie dotyczy KRUS).
Koordynacja zabezpieczenia społecznego w Unii Europejskiej gwarantuje ochronę praw nabytych (lub będących w trakcie nabywania) oraz realizację świadczeń z ubezpieczenia społecznego wszystkim przemieszczającym się w obrębie państw członkowskich pracownikom oraz ich rodzinom, w tym osobom prowadzącym działalność na własny rachunek, do których zalicza się rolników i ich domowników. Unijne zasady koordynacji mają zastosowanie w państwach Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu, a ponadto obejmują one obywateli państw trzecich - bezpaństwowców, uchodźców i członków ich rodzin, legalnie zamieszkujących na terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej. Równe traktowanie w zabezpieczeniu społecznym dotyczy także emerytów i rencistów oraz członków ich rodzin, w tym byłych pracowników migrujących, osób, które nabyły uprawnienia do świadczeń emerytalno-rentowych na podstawie ustawodawstwa krajowego, członków ich rodzin przebywających lub zamieszkujących na terenie innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej, Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu. Z dniem uzyskania przez Rzeczpospolitą Polską członkostwa w Unii Europejskiej zostały powiązane z przepisami unijnymi niżej wymienione krajowe przepisy dotyczące zabezpieczenia społecznego:
- Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych oraz przepisy wykonawcze wydane na jej podstawie,
- Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników.
Najważniejszymi aktami międzynarodowymi, które regulują problematykę społeczną i obowiązują w państwach członkowskich Wspólnot Europejskich, są:
- Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ONZ z 10.XII.1948 r.,
- Europejska Konwencja Praw Człowieka Rady Europy z 4.XI.1950 r.,
- Europejska Karta Społeczna Rady Europy z 18.X.1961 r.,
- Pakty Praw Człowieka ONZ z 16.XII.1966 r.,
- Konwencja o Prawach Dziecka ONZ z 20.XI.1989 r.,
- Konwencja i Zalecenia Międzynarodowej Organizacji Pracy.
Natomiast podstawowymi aktami prawnymi koordynującymi zabezpieczenie społeczne na obszarze Wspólnot Europejskich są następujące rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE):
- 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz. U. UE. L. 200 z 07.06.2004 r.),
- 987/2009 z dnia 16 września 2009 r. dotyczącego wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz. U. UE. L. 2009. 284. 1).
Wymienione wyżej rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, które weszło w życie z dniem 1 maja 2010 r., uchyliło przepisy rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 z 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (Dz. U. WE L 149 z 05.07.1971 r. ze zm.).
Rozporządzenia wydano w oparciu o Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską. Są one łącznikami między systemami krajowymi, mającymi ułatwić obywatelom państw członkowskich przemieszczanie się w granicach UE/UEFTA, przy zachowaniu ich uprawnień w zabezpieczeniu społecznym. Obowiązująca moc rozporządzeń w państwach członkowskich Unii Europejskiej i w obrębie Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu nie oznacza natomiast unifikacji systemów zabezpieczenia społecznego. Unia Europejska nie realizuje bowiem jednolitego dla wszystkich państw członkowskich modelu polityki społecznej, ani nie ustala też odgórnie płac minimalnych, czy minimum socjalnego. Państwa członkowskie zachowują prawo do tworzenia własnych systemów ubezpieczeń społecznych, do określania wysokości składek i świadczeń, a także - warunków ich nabywania lub ustalania wieku emerytalnego itp. Zatem każde państwo członkowskie najpierw stosuje własne ustawodawstwo, a dopiero gdy wewnętrzne przepisy danego państwa członkowskiego są sprzeczne z przepisami wspólnotowymi lub nie regulują danego zagadnienia, pierwszeństwo mają rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) 883/2004 i 987/2009.