Minister kultury i dziedzictwa narodowego wziął również udział w uroczystości, która odbyła się przy pamiątkowym obelisku Kazimierza Brokla - kustosza zamkowych zbiorów, który zginął 17 września 1939 r.  podczas  niemieckiego  ostrzału Zamku Królewskiego w Warszawie, ratując zgromadzone w budynku dzieła sztuki.

Podczas uroczystości pod Pomnikiem Poległym i Pomordowanym na Wschodzie szef resortu kultury zwrócił uwagę, że w obliczu nadal istniejących zagrożeń dotyczących suwerenności, Polska potrafi wyciągnąć wnioski z tragicznej historii.

Dbamy o Polskę w zakresie obronności, suwerenności energetycznej, ale także w zakresie polskiej tożsamości i pamięci o polskim dziedzictwie. To właśnie na tej pamięci budowana jest siła suwerennej Polski. Obecnie budujemy 4 instytucje pamięci dotyczące polskich Kresów w różnych miejscach Polski. Zbudowaliśmy Muzeum Pamięci Sybiru w Białymstoku, a już 28 września otworzymy Muzeum Historii Polski, które w bardzo szerokim zakresie będzie opowiadało o losach  Rzeczypospolitej – mówił prof. Piotr Gliński podczas uroczystości.

Minister kultury zwrócił uwagę na powołanie Instytutu Polonika, dzięki któremu państwo w znacznie szerszym zakresie może opiekować się polskim dziedzictwem historycznym na Wschodzie. Wskazał również, że stale wprowadzane są nowe rozwiązania dotyczące wsparcia instytucji pamięci i tożsamości, muzeów, bibliotek oraz archiwów na całym świecie.

Nawiązując do akcji ratowania dzieł sztuki przez Kazimierza Brokla podczas bombardowania Zamku Królewskiego, prof. Piotr Gliński zauważył, że jego postawa jest symbolem ofiarności zwykłych polskich obywateli, którzy wypełniali swoje obowiązki wobec Ojczyzny.

Polscy obywatele budowali i przenosili polską tożsamość w przyszłość poprzez zwykły obywatelski obowiązek ratowania dzieł sztuki, który jest konsekwentnie realizowany do dzisiaj. Cały czas odzyskujemy dzieła sztuki, które utraciliśmy w wyniku niemieckiej i rosyjskiej napaści na Polskę w czasie II wojny światowej. Federacja Rosyjska nie odpowiada na nasze wnioski restytucyjne, ale to nie oznacza, że jesteśmy bezczynni. Do rosyjskich instytucji złożyliśmy 20 wniosków restytucyjnych dotyczących polskiego dziedzictwa – podkreślił szef resortu kultury.

W czasie uroczystości przy pamiątkowym obelisku Kazimierza Brokla, kustosza zbiorów Zamku Królewskiego, minister kultury i dziedzictwa narodowego zwrócił uwagę, że 17 września jest także dniem, w którym honorujemy polskich muzealników.

To dzień polskiego kustosza, ponieważ to właśnie Kazimierz Brokl jest symbolem ofiarności polskich muzealników. Akcja ratowania zamkowych zbiorów rozpoczęła się 17 września, zaraz po decyzji podjętej przez prof. Stanisława Lorentza i prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego. Te wysiłki umożliwiły przeniesienie większości dzieł do piwnic Muzeum Narodowego, dzięki czemu przetrwały one wojnę – zaznaczył prof. Piotr Gliński.

Szef resortu kultury podkreślił, że całkowite zniszczenie Zamku Królewskiego, podobnie jak Pałacu Saskiego, było celowym działaniem Niemców. Wskazał jednak, że 17 września jest również ważną datą ze względu na to, że właśnie tego dnia rozpoczęto odbudowę Zamku.

17 września jest także symbolem przezwyciężenia straszliwych wydarzeń, jakimi były niemieckie zamiary zniszczenia Polski od strony materialnej, ale również tej duchowej. Zamek został odbudowany dzięki temu, że obowiązek dbania o polską pamięć i kulturę był przekazywany przez polskich muzealników i kustoszy z pokolenia na pokolenie – podsumował minister kultury.

---

Atak ZSRR na Polskę

W nocy z 16 na 17 września 1939 r. o godz. 3.00 w Ludowym Komisariacie Spraw Zagranicznych ZSRS przedstawiono polskiemu ambasadorowi Wacławowi Grzybowskiemu notę informującą o upadku państwa polskiego, nieistnieniu najwyższych organów władzy i wynikającej stąd konieczności ochrony życia i mienia ludności Zachodniej Ukrainy i Białorusi. Polski dyplomata odmówił przyjęcia tego dokumentu. W ciągu następnych kilku godzin oddziały Armii Czerwonej przekroczyły granicę z Polską.

Inwazję poprzedziło szczegółowe wywiadowcze rozpoznanie potencjału militarnego polskich sił wojskowych i przygotowanie zakrojonych na szeroką skalę aresztowań polskiej elity państwowej. Po dokonaniu napaści na Polskę władze sowieckie aresztowały ponad 200 tys. Polaków - oficerów, policjantów, ziemian i prawników. Obywateli II Rzeczpospolitej zmuszono do przyjęcia obywatelstwa radzieckiego. Masowe wywózki na Syberię objęły około 1 mln 350 tys. Polaków, zaś około 22,5 tys. oficerów i policjantów zamordowano w Katyniu, Charkowie i Twerze.

28 września 1939 r. w Moskwie III Rzesza i Związek Sowiecki podpisały traktat o granicach i przyjaźni. Do ZSRR włączono wschodnie obszary Polski, z wyjątkiem części Wileńszczyzny. Na mocy układu podpisanego 10 października 1939 r. ZSRR przekazał Litwie Wilno i Wileńszczyznę. Pozostałe tereny, na prośbę delegatów Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Białorusi i Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Ukrainy – na piątej, nadzwyczajnej Sesji Rady Najwyższej ZSRS w dniach 1–2 listopada 1939 roku, zostały włączone do Związku Sowieckiego.

---

Niemiecki ostrzał Zamku Królewskiego w Warszawie i akcja ratowania dzieł sztuki

Zamek Królewski jako najważniejszy materialny symbol polskiej niepodległości, historyczna siedziba władz monarchicznych i parlamentarnych oraz - od 1926 roku - rezydencja Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, był jednym z głównych celów niemieckiego ataku w Warszawie. Intensywny ostrzał artyleryjski budynku połączony ze zmasowanymi nalotami rozpoczął się 17 września 1939 roku o godz. 11.15. W jego wyniku w płomieniach stanęły wieże Zegarowa i Władysławowska oraz dach nad Salą Senatorską i skrzydłem od strony Wisły.

W podjętej natychmiast po rozpoczęciu ataku akcji ratowania dzieł sztuki zginął kustosz zamkowych zbiorów Kazimierz Brokl. Dla upamiętnienia tej tragicznej daty, co roku 17 września, dyrekcja Zamku Królewskiego w Warszawie w towarzystwie pracowników i zaproszonych gości składa kwiaty przy symbolicznym postumencie, w miejscu pierwszego pochówku kustoszaprzy Bramie Grodzkiej. Uroczystość odbywająca się w ramach inicjatywy „Kustosze kustoszowi” ma tradycję sięgającą 1984 roku. Od trzech lat charakter tej ceremonii jest szczególnie podniosły z uwagi na obchody Jubileuszu 50-lecia odbudowy Zamku Królewskiego. W tym roku nawiązaniem do tej rocznicy będzie m.in. prezentacja od 19 września w Pokojach Prezydentów II RP oraz Władz na Uchodźstwie kobierca pochodzącego z gabinetu Alfreda Biłyka - ostatniego wojewody lwowskiego. Kobierzec został podarowany Zamkowi Królewskiemu w 2022 roku przez Światowy Kongres Kresowian.

Akcja ratowania zbiorów Zamku Królewskiego była kontynuowana przez Stanisława Lorentza - dyrektora Muzeum Narodowego w Warszawie, który został mianowany przez prezydenta Starzyńskiego szefem specjalnego Komisariatu Ratowania Zabytków. Choć los murów Zamku wraz z kolejnymi salwami artylerii wydawał się przesądzony, akcja ratunkowa okazała się sukcesem. Ewakuowane z płonącego Zamku skarby kultury w większości przetrwały w ukryciu wojnę, a następnie powróciły do odbudowanego gmachu.