W uroczystościach upamiętniających 79. rocznicę wyzwolenia niemieckiego obozu koncentracyjnego KL Gusen wzięła udział podsekretarz stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego Marta Cienkowska. W tym roku po raz pierwszy uroczystości zostały zorganizowane na terenach poobozowych zakupionych przez władze Austrii w 2022 r., w tym na placu apelowym.

Delegacja MKiDN uczestniczyła również w uroczystości na cmentarzu ofiar KL Ebensee (filii KL Mauthausen) oraz złożyła kwiaty pod polską tablicą w St. Georgen an der Gusen, upamiętniającą polskich więźniów obozu Gusen II, którzy stracili życie w sztolniach Bergkristall.

Polskie starania o powstanie miejsca pamięci w Gusen

Sprawa KL Gusen od lat pozostaje w sferze zainteresowania i działań administracji rządowej, m.in. Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Ambasady RP w Wiedniu i Instytutu Polskiego w Wiedniu. Zachowanie materialnych pozostałości poobozowych jest fundamentem ocalenia pamięci o tym miejscu martyrologii oraz podstawą dalszych działań mających na celu upamiętnienie ofiar tego obozu poprzez zagospodarowanie terenu pod przyszłe instytucjonalne miejsce pamięci.

Wraz z wykupem części terenów poobozowych przez władze austriackie w 2022 r. (plac apelowy, baraki SS, młyn do kruszenia kamieni oraz działka leżąca przed sztolniami Bergkristall), rozpoczął się długoletni proces zagospodarowania tych terenów pod miejsce pamięci. Instytucją odpowiedzialną za te działania jest Miejsce Pamięci Mauthausen (KZ-Gedenkstätte Mauthausen). W latach 2022-2023 prowadzono konsultacje, w których jako przedstawiciele państw pochodzenia ofiar uczestniczyli również reprezentanci strony polskiej. W oparciu o ogłoszony w 2023 r. masterplan (plan generalny) zostanie rozpisany europejski konkurs na zagospodarowanie terenów przyszłego miejsca pamięci. Realizacja kolejnych etapów inwestycji jest planowana na lata 2024-2031.

Strona polska postuluje, aby Miejsce Pamięci KL Gusen w sposób równy uwzględniało punkt widzenia zainteresowanych podmiotów, zarówno lokalnych mieszkańców, austriackich organizacji reprezentujących różnorodne grupy ofiar, jak i środowiska skupionego wokół stowarzyszeń byłych więźniów oraz państw pochodzenia ofiar. Międzynarodowy charakter tego miejsca pamięci powinien uwzględniać istnienie określonych grup więźniarskich, w tym grup narodowych, gdyż to właśnie narodowość – jako element tożsamości wszystkich więźniów – stanowi punkt wyjścia do zrozumienia indywidualnych losów osadzonych. W przypadku większości Polaków powodem ich deportacji do obozu była narodowość i przynależność do wykształconej i opiniotwórczej warstwy społeczeństwa.

KL Gusen – rys historyczny

KL Gusen został uruchomiony w maju 1940 r. jako pierwszy podobóz KL Mauthausen. Szybko jednak przekroczył swoją wielkością i liczebnością osadzonych więźniów rozmiar obozu macierzystego. Obóz w Gusen stał się miejscem zagłady m.in. polskich elit społecznych aresztowanych w ramach tzw. akcji przeciw polskiej inteligencji (Intelligenzaktion, Aktion A-B): nauczycieli, lekarzy, urzędników, architektów, inżynierów, dziennikarzy, artystów, pisarzy, muzyków i kompozytorów, działaczy społecznych i politycznych, profesorów wyższych uczelni i studentów, prawników oraz księży. W 1940 r. wśród więźniów obozu w Gusen dominowali Polacy (97% ogółu więźniów), następnie przybywały grupy więźniów innych narodowości, zawsze jednak więźniowie polscy stanowili najliczniejszą grupę.

Z czasem zaczęto zakładać kolejne podobozy (m.in. w listopadzie 1943 r. KL Ebensee). W marcu 1944 r. w pobliżu KL Gusen zaczął funkcjonować obóz Gusen II, którego więźniowie skierowani zostali do pracy w sztolniach Bergkristall, w pobliskiej miejscowości St. Georgen an der Gusen. W 1944 r. do obozów systemu Mauthausen-Gusen trafiły również transporty więźniów z powstańczej Warszawy. Obóz został wyzwolony 5 maja 1945 r. przez wojska amerykańskie. Nie jest znany dokładny bilans ofiar KL Gusen, powojenne szacunki określają liczbę polskich więźniów na ok. 34-37 tys., a liczbę ofiar z Polski na ok. 22-27 tys.

Pomimo swojego znaczenia, KL Gusen pozostaje jednym z najmniej znanych obozów koncentracyjnych. Stało się tak m.in. dlatego, że tereny obozu w Gusen nie zostały objęte instytucjonalną opieką państwa austriackiego, w przeciwieństwie do położonego nieopodal KL Mauthausen, gdzie już w 1949 r. otwarto miejsce pamięci uznane za pomnik narodowy Austrii. W tym samym czasie tereny KL Gusen były niszczone – najpierw przez stacjonujących tutaj do 1955 r. żołnierzy sowieckich, a następnie stopniowo wyprzedawane przez władze lokalne pod zabudowę mieszkaniową i tereny przemysłowe. W ten sposób prywatnych rękach znalazły się pozostałości po obozie, tj. budynek Jourhausu (willa komendanta oraz brama wjazdowa), dwa baraki więźniów, teren placu apelowego wraz z częściowo zachowanym murem oporowym, dwa baraki SS, młyn do mielenia kamieni (tzw. Steinbrecher).

Jedynymi śladami po istnieniu obozu pozostało krematorium z piecem, a także – ustawione obok niego w latach 50. XX wieku – dwa pamiątkowe kamienie: polski (z 1955 r., ufundowany przez Poselstwo Polskie w Wiedniu dzięki staraniom byłych polskich więźniów) oraz francuski (wykonany przez stowarzyszenie byłych więźniów „Amicale de Mauthausen”). W 1965 r. z funduszy zebranych przez byłych więźniów i ich rodziny z Francji, Włoch i Belgii został wybudowany Memoriał KZ-Gusen. Dopiero w 1997 r. opiekę nad Memoriałem przejęło austriackie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. W 2003 r., w wyniku m.in. działań strony polskiej, w bezpośredniej bliskości Memoriału Gusen, wybudowany został niewielki budynek Centrum dla Zwiedzających (Besucherzentrum).