Obrazy, które były prezentowane w pawilonie polskim na Wystawie Światowej w Nowym Jorku od maja 1939 roku do końca 1940 r., przedstawiają najważniejsze wydarzenia z historii Polski, ukazując jej wkład w rozwój cywilizacji zachodniej, między innymi w relacje z sąsiadami, tradycje tolerancji i konstytucjonalizmu.

Nowojorska Wystawa Światowa, otwarta przez prezydenta USA Franklina Delano Roosevelta 30 kwietnia 1939 roku, miała zaprezentować wizję postępu społecznego i rozwoju techniki pod hasłem „Świat Jutra”. Wybuch II wojny światowej sprawił, że stała się ostatnim akordem dwudziestolecia międzywojennego. Po zakończeniu wystawy, ze względu na trwającą w Europie wojnę, dzieła z pawilonu polskiego postanowiono przechować na terenie USA. Po zakończeniu wojny obrazy oraz cztery makaty Mieczysława Szymańskiego znalazły się w dyspozycji Stefana Roppa, komisarza generalnego Pawilonu Polskiego, który całą kolekcję przekazał ostatecznie pod opiekę amerykańskiej uczelni Le Moyne College z Syracuse.

Od wielu lat idea powrotu obrazów do Polski pojawiała się w debacie publicznej i na łamach mediów. Jednak dopiero w ostatnich latach, po rozmowach z Le Moyne College oraz dzięki osobistemu zaangażowaniu wicepremiera Piotra Glińskiego, udało się wypracować wspólne stanowisko. Zakłada ono przekazanie całej kolekcji do Polski. Obrazy Bractwa św. Łukasza oraz makaty Mieczysława Szymańskiego zostaną włączone do zbiorów Muzeum Historii Polski jako elementy stałej wystawy.

To wydarzenie szczególne dla polskiego dziedzictwa. Przez wiele lat różne środowiska i instytucje zabiegały, aby historia obrazów i makat z Le Moyne College nie została zapomniane. Naszym wspólnym sukcesem jest to, że spotykamy się dzisiaj w Syracuse, w Le Moyne College, aby podpisać umowę o przekazaniu dzieł polskich artystów z powrotem do Polski. W tym miejscu chciałbym jeszcze raz podziękować władzom Le Moyne College za współpracę i zrozumienie, jak ważne są dla nas te dzieła, a także za wieloletnią opiekę nad tym wyjątkowym zbiorem – powiedział wicepremier Piotr Gliński podczas uroczystości w Le Moyne College.

Minister kultury i dziedzictwa narodowego wyraził szczególne podziękowania dla osób, które przyczyniły się do sukcesu rozmów z Le Moyne College – Petera Obsta oraz prezesa Fundacji Polish in America z Filadelfii, którzy wspierali działania podejmowane w tym zakresie przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Chcę wyrazić nasze głębokie uznanie dla polskiego rządu i ministra Glińskiego za wspólną pracę na rzecz zawarcia tego historycznego porozumienia – powiedziała prezes Le Moyne, Linda LeMura. – To był przywilej gościć te wspaniałe dzieła sztuki wystawione na naszym kampusie przez ponad sześć dekad.

Obrazy i makaty, które były przechowywane w LeMoyne College to dzieła atrakcyjne artystycznie i ważne ogniwo w kształtowaniu się polskiej narracji historycznej. Ponadto dokumentują polskie starania o kształtowanie wizerunku kraju za granicą. Powrót cyklu obrazów Łukaszowców jest ogromnym osiągnięciem i wypełnieniem jeszcze jednej luki spowodowanej w polskiej kulturze przez II wojnę światową – powiedział Robert Kostro, dyrektor Muzeum Historii Polski.

Stefan de Ropp miał nadzieję, że dzieła te kiedyś wrócą do wolnej Polski – podkreśliła Inga Barnello, dyrektor Biblioteki Noreen Reale Falcone. – Le Moyne College to najbezpieczniejsze miejsce, jakie mógł dla nich znaleźć. Bardzo się cieszę, że mogłam pomóc opiekować się i edukować innych na temat tej kolekcji.

Przez lata Le Moyne College dbał o zabezpieczenie i konserwację polskich dzieł. Były one eksponowane w Noreen Reale Falcone Library od czasu otwarcia tego budynku w 1981 r., wcześniej, od 1958 r.,  znajdowały się w oryginalnej bibliotece Kolegium na pierwszym piętrze Grewen Hall. Zgodnie z umową, obrazy i makaty trafią do Polski jeszcze tego lata – w ciągu 90 dni od podpisania porozumienia.

Historia zbioru z Le Moyne College

Polski pawilon na nowojorską Wystawę Światową w 1939 r. powstawał w zawrotnym tempie − w niespełna półtora roku. Ekspozycja, licząca ponad 11 tys. obiektów, miała manifestować dumę z dorobku kulturalnego i gospodarczego II RP, ale również przypominać najważniejsze wydarzenia polskiej historii. Jednym z najciekawszych elementów programu Sali Honorowej pawilonu polskiego był cykl 7 obrazów prezentujących wielowiekową historię Rzeczypospolitej, koncentrujących się w swej wymowie ideowej na ukazaniu jej wkładu w rozwój cywilizacji zachodniej. To wymagające i terminowe zlecenie polski rząd w 1938 r. powierzył grupie 11 artystów – studentów Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie, członków Bractwa św. Łukasza, wśród których byli: Bolesław Cybis, Bernard Frydrysiak, Jan Gotard, Aleksander Jędrzejewski, Eliasz Kanarek, Jeremi Kubicki, Antoni Michalak, Stefan Płużański, Janusz Podoski i Jan Zamoyski. Malarze pracowali pod kierunkiem prof. Tadeusza Pruszkowskiego w jego atelier zlokalizowanym w Kazimierzu nad Wisłą. Wyjątkowość projektu wynika z faktu, że każdy obraz, mając 11 współautorów, jest zbiorowym dziełem artystycznym.

Siedem obrazów, o wymiarach 120 x 200 cm każdy, przedstawia doniosłe wydarzenia z historii Polski: „Spotkanie Bolesława Chrobrego z Ottonem III u grobu św. Wojciecha (1000)”, „Przyjęcie chrześcijaństwa przez Litwę (1386)”, „Nadanie przywileju jedleńsko-krakowskiego (1430)”, „Unia Lubelska (1569)”, „Uchwalenie konfederacji warszawskiej o wolności religijnej (1573)”, „Odsiecz Wiednia (1683)” oraz „Konstytucja 3 Maja (1791)”.

Program cyklu został przygotowany przez komitet naukowy złożony z uczonych pod przewodnictwem prof. Oskara Haleckiego. Pod jego egidą dokonano również wnikliwej kwerendy, w wyniku której historycy pomogli malarzom odtworzyć barwy i rodzaje materiałów używanych w strojach i wnętrzach dawnych epok. Dzięki codziennej wielogodzinnej pracy udało się dotrzymać wyśrubowanego terminu. Po sześciu miesiącach, 7 grudnia 1938 roku, w siedzibie Instytutu Propagandy Sztuki w Warszawie zaprezentowano publiczności efekty.

Dopełnieniem wystroju Sali Honorowej Pawilonu Polskiego były 4 makaty pn. „Jan III Sobieski” wg projektu Mieczysława Szymańskiego, wykonane pod kierunkiem Marii Łomnickiej-Bujakowej przez zespół hafciarek ze spółdzielni „Inicjatywa” w Warszawie.

Agresja niemiecka we wrześniu 1939 roku sprawiła, iż polski pawilon został pozbawiony źródeł finansowania. Komisarz generalny ekspozycji polskiej prof. Stefan Ropp wyprzedał część wyposażenia. Największa liczba obiektów trafiła do kolekcji Muzeum Polskiego w Chicago. Natomiast zbiór 7 obrazów Łukaszowców i 4 tkanin wg projektu Szymańskiego został zdeponowany w jezuickiej uczelni Le Moyne College w Syracuse w stanie Nowy Jork, gdzie od 1958 r. był prezentowany w tamtejszej bibliotece, początkowo w Grewen Hall, od 1981 r. - w Noreen Reale Falcone Library.

Kim byli Łukaszowcy?

Bractwo św. Łukasza to założone w 1925 r. ugrupowanie artystyczne, ukierunkowane na tradycyjne malarstwo figuratywne, pracujące na wzór średniowiecznego cechu malarzy. Korzystało z tradycyjnych technik malarskich, nawiązując do malarstwa niderlandzkiego i włoskiego XVI−XVII wieku. Zostało założone przez prof. Tadeusza Pruszkowskiego i jego uczniów, którzy tworzyli głównie kompozycje historyczne, sceny rodzajowe i biblijne. Stali w opozycji do panujących wówczas nurtów awangardowych w sztuce. Członkami Bractwa św. Łukasza byli: Bolesław Cybis, Jan Gotard, Aleksander Jędrzejewski, Eliasz Kanarek, Edward Kokoszko, Antoni Michalak, Jan Podoski, Mieczysław Schulz, Czesław Wdowiszewski, Jan Wydra, Jan Zamoyski. Potem dołączyli do nich: Bernard Frydrysiak, Jeremi Kubicki i Stefan Płużański.

Zespół prac, które trafiły do Le Moyne College, nie znajduje analogii w kolekcjach krajowych pod względem spójnego programu kompozycyjno-ideowego. Stanowi również cenny zapis praktyki twórczej jednej z najciekawszych polskich grup artystycznych okresu dwudziestolecia międzywojennego. Obrazy Łukaszowców to także bezcenne świadectwo zaangażowania środowiska sztuki i nauki w promocję Polski w okresie II RP, wspartego hojnym mecenatem władz państwowych.

Makaty Szymańskiego

Mieczysław Szymański – urodzony na początku XX wieku polski malarz oraz projektant tkanin, wychowanek prof. Tadeusza Pruszkowskiego. Zasłynął z wykonanej na Wystawę Światową w Paryżu w 1937 dużej makaty, za którą otrzymał wyróżnienie Grand Prix. Co ciekawe, to właśnie ta tkanina została następnie rozcięta na cztery oddzielne sceny („Alegoria zwycięstwa”, „Król z cesarzem Leopoldem po zwycięstwie wiedeńskim”, „Król z Marysieńką w otoczeniu dam dworu”, „Anioł”) i znalazła się dwa lata później w Pawilonie Polskim na Wystawie Światowej w Nowym Jorku.

Cykl obrazów Bractwa św. Łukasza będzie cennym uzupełnieniem zbiorów Muzeum Historii Polski. W zbiorach placówki znalazło się wcześniej 60 obiektów sztuki użytkowej i ludowej z pawilonu polskiego podarowanych przez Marię Starczewską-Lambasę.