Kwatera witrażowa – historia dzieła

Składająca się z 71 pól kwatera witrażowa w kształcie kwadratu została zamówiona przez Zarząd Odbudowy Zamku w Malborku wraz z innymi kwaterami w 1884 roku.  Stanowiła uzupełnienie średniowiecznych witraży z Chełmna i Torunia, pozyskiwanych do okien Kościoła Najświętszej Marii Panny na Zamku Wysokim w Malborku od 1819 roku.

W okresie powojennym kwatera była prawdopodobnie elementem transferu ocalałych w Zamku szkleń, które w porozumieniu z Referatem Kultury w Malborku i Muzeum Wojska Polskiego przeznaczono do zabezpieczenia okien malborskiej fary. W dokumentach archiwalnych opisane są też inne przedmioty zabytkowe, np. dzwony, które przenoszono z malborskiego Zamku. Prace przy oknach fary przeprowadzono w 1953 roku. Prawdopodobnie kwatera nie zmieściła się wówczas do żadnego z jej okien i została oddana do dyspozycji warsztatu wykonującego usługę. W ten sposób trafiła w ręce prywatne. Dotychczasowy posiadacz kwatery witrażowej, po jej identyfikacji przez pracowników Muzeum Zamkowego w Malborku jako obiektu zaginionego z kościoła Najświętszej Marii Panny na Zamku Wysokim, zdecydował o zwrocie dzieła do macierzystych zbiorów.

To trzecia kwatera witrażowa, która wróciła do Malborka w ostatnich miesiącach. W sierpniu ubiegłego roku w Muzeum Zamkowym w Malborku prezentowane były dwie odzyskane kwatery – z przedstawieniem Proroka Mojżesza oraz motywem ornamentalnym – również wykonane w Charlottenburgu dla kościoła Najświętszej Marii Panny na Zamku Wysokim w Malborku.

Witraże na Zamku w Malborku

Oszklenia witrażowe stanowiły istotny element wystroju wnętrz, zarówno w średniowieczu, jak i w czasach nowożytnych. Badacze uważają, że pierwsze witraże pojawiły się w najważniejszej zamkowej świątyni w Malborku jeszcze w połowie XIV wieku. Do naszych czasów nie zachowały się jednak żadne, nawet najmniejsze fragmenty tego średniowiecznego oszklenia. Niewiele wzmianek o witrażach znajduje się również w późniejszych źródłach. Jedynie na ilustracjach z XVI i XVII w. można dostrzec, że okna kościoła były zaopatrzone w witraże figuralne. W wyniku pożaru dachów Zamku Wysokiego w 1644 r. zniszczeniu uległ kościół zamkowy oraz znajdujące się w nim witraże.

Od końca XVIII i w początkach XIX w. w Malborku trwały prace budowlano-konserwatorskie, stanowiące realizację idei odbudowy zamku, dzięki której miał on stać się panteonem prowincji pruskiej (pruskim Westminsterem). W 1819 roku trafiły tam pierwsze importy witraży średniowiecznych zakupionych do wystroju kościoła NMP na Zamku Wysokim. Wśród nich znalazły się: kwatery z XIV wieku, pochodzące z rozebranego dominikańskiego kościoła św. Mikołaja w Toruniu, oraz nieokreślona liczba witraży z franciszkańskiego kościoła NMP w Toruniu (datowanych na koniec XIV w.). Kolejne witraże do wystroju kościoła zostały zakupione w 1888 roku z kościoła Wniebowzięcia NMP w Chełmnie oraz kościoła franciszkańskiego w Toruniu. Ostatnią partię średniowiecznych witraży (z motywami ornamentalnymi i figuralnymi) pozyskano w 1898 roku z kościoła NMP w Toruniu. Część z nich obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu.

Nabyte średniowieczne witraże nie zaspokoiły jednak potrzeb związanych z wyposażeniem wszystkich okien kościoła zamkowego, dlatego podjęto decyzję o wypełnieniu brakujących oszkleń nowymi witrażami. W 1884 roku Zarząd Odbudowy Zamku pod kierunkiem Conrada Steinbrechta rozpoczął współpracę z Johannem Baptistą Haselbergerem z Lipska oraz z Królewskim Instytutem Witrażownictwa w podberlińskim Charlottenburgu. To właśnie z tej serii pochodzą kwatery witrażowe odzyskane w ostatnim czasie.

Dotychczas w Muzeum Zamkowym w Malborku znajdowało się pięć kwater wykonanych w Charlottenburgu i 33 kwatery imitujące witraże chełmińskie (z 66 wykonanych) zrealizowane w Lipsku przez Hasselbergera.