Wicepremier prof. Piotr Gliński przypomniał, że dokładnie 160 lat temu – 3 stycznia 1863 r. – Komitet Centralny Narodowy zapowiedział wybuch Powstania Styczniowego.

Powstanie wybuchło w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r. Było największym powstaniem przeciwko zaborcy rosyjskiemu. Trwało prawie dwa lata. Złożyło się na nie ponad tysiąc dwieście bitew i potyczek, ponad 200 tys. osób było bezpośrednio zaangażowanych w ten zryw narodowowyzwoleńczy – powiedział prof. Piotr Gliński.

Minister kultury i dziedzictwa narodowego wskazał, że choć powstanie miało wiele ważnych aspektów dla Polaków żyjących wówczas pod zaborami, to najważniejszym z nich był ten, który odnosił się do kształtowania tożsamości historycznej i siły wspólnoty. To było powstanie przegrane, jedno z tych krwawych polskich powstań, które było przegrane w sensie militarnym, ale wygrane w sensie niesienia polskości przez kolejne pokolenia. Można powiedzieć, że kolejne pokolenia Polaków były właśnie z tego powstania. Nie byłoby pewnie roku 1918 bez Powstania Styczniowego i o tym musimy pamiętać - podkreślił szef resortu kultury.

Prof. Piotr Gliński zwrócił uwagę na fakt, że Powstanie Styczniowe było pierwszym zrywem, w którym brały udział różne warstwy społeczne.

To się oczywiście łączyło ze zmianami społecznymi, cywilizacyjnymi na ziemiach polskich w tamtym czasie, ale dość szeroki udział rzemieślników czy  pierwszych pokoleń robotników miejskich był bardzo znaczący. Był też drugi aspekt społeczny, o którym należy pamiętać – to było powstanie w dużej mierze partyzanckie, zakorzenione w Polsce lokalnej. I w wielu miejscowościach Polski lokalnej do tej pory zachowana jest pamięć, są upamiętnienia powstańcze. Pamiętajmy, że to było powstanie sięgające aż po Kijów” – przypomniał wicepremier Piotr Gliński.

Minister kultury i dziedzictwa narodowego poinformował, że obchody 160. rocznicy Powstania Styczniowego przygotowało Muzeum Historii. Zaangażowanych w obchody jest wiele instytucji, a jedną z nich jest Biuro „Niepodległa”. Natomiast nad koordynacją dwuletniego programu obchodów czuwa Pełnomocnik Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Wojciech Kalwat.

Jest już tradycją, że obchody ważnych rocznic organizujemy z jednej strony poprzez realizację wydarzeń centralnych, z zaangażowaniem Prezydenta RP, ale z drugiej strony robimy to także w sposób zdemokratyzowany, oddolny – m.in. do tego służą nasze programy, żeby różne podmioty pozarządowe czy samorządowe realizowały swoje programy i swoje wydarzenia we własnym zakresie – przekazał Gliński.

Znaczenie Powstania Styczniowego

Powstanie Styczniowe to jedno z najważniejszych wydarzeń w historii Polski w XIX wieku – kolejna próba odzyskania przez Polskę niepodległości. Mimo niedostatecznego przygotowania, powstańcy przez półtora roku toczyli heroiczny bój z armią carską – największą wówczas lądową armią świata. Walczyli pod znakiem trójdzielnego herbu, na którym obok Polskiego Orła i Litewskiej Pogoni widniał Michał Archanioł, symbolizujący Ruś (obejmującą tereny dzisiejszej Ukrainy i Białorusi) i trzeci polityczny naród dawnej Rzeczypospolitej. Przyświecało im hasło: Równość–Wolność–Niepodległość. Wyjątkowy, a zarazem ostatni wspólny zryw Polaków, Litwinów i Rusinów, był symbolicznym zakończeniem dawnej Rzeczypospolitej.

Powstanie Styczniowe jest również otwarciem nowej epoki w społecznej historii Polski. Gwałtownie przyspieszyły wówczas przemiany cywilizacyjne, a niższe warstwy społeczne – chłopi i wielkomiejscy robotnicy – stały się wówczas aktywną częścią narodu.

Insurekcja lat 1863-1864, chociaż przegrana, stała się moralnym fundamentem dla tych, którzy w okresie Wielkiej Wojny walczyli o niepodległość ojczyzny. W wolnej Polsce powstańcy zyskali status weteranów i najwyższe honory. Pamięć o powstaniu silnie odcisnęła się w narodowej kulturze i stała się ważnym elementem w budowaniu świadomości historycznej i dziedzictwa kulturowego dla wielu pokoleń Polaków.

Obchody 160. rocznicy Powstania Styczniowego – planowane wydarzenia

Serię wydarzeń upamiętniających Powstanie Styczniowe zainauguruje 22 stycznia 2023 r. widowisko muzyczne w Teatrze Narodowym w Warszawie, przygotowane przez Biuro Niepodległa we współpracy z Muzeum Historii Polski. Muzycy w nowych aranżacjach zagrają utwory z czasów Powstania Styczniowego, a aktorzy zinterpretują literackie upamiętnienia zrywu z lat 1863–1864. Występy zostaną wzbogacone przez animacje wyjaśniające kontekst historyczny.

Wystawy przygotują Muzea Narodowe w Przemyślu, Białymstoku, Lublinie (Kraśnik), Ossolineum we Wrocławiu. Na Zamku Królewskim w Warszawie będzie można oglądać wystawę „Miłość i obowiązek. Powstanie Styczniowe 1863”, uwzględniającą szczególnie wątki powstania na Litwie, w tym niedawne odnalezienie szczątków i pamiątek po bohaterach 1863 roku na wileńskiej Górze Zamkowej.

W polskich placówkach dyplomatycznych na świecie będzie można oglądać wystawę „Walka o wolność. Powstanie Styczniowe 1863–1863”, przygotowaną przez Muzeum Historii Polski dla Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Wystawa w syntetyczny sposób opisuje genezę, przebieg i skutki Powstania oraz reakcje Europy na polską insurekcję. Ekspozycję będą mogły pobrać polskie placówki dyplomatyczne i po przetłumaczeniu prezentowana w dogodnych miejscach i terminach.

Od wiosny 2023 roku w kolejnych miejscowościach, począwszy od Warszawy, będzie prezentowana multimedialna wystawa „1863–1864”. We wnętrzu rotundy będą wyświetlane materiały ikonograficzne i opowieści o ludziach związanych z Powstaniem Styczniowym. Głos zostanie oddany w dużej mierze bohaterom tamtych wydarzeń (wspomnienia, relacje, źródła archiwalne, dokumenty). Pokaz będą uzupełniać zadania edukacyjne, polegające m.in. na kompletowaniu odcisków pieczęci powstańczych. Wystawa zostanie zaprezentowana nie tylko w Polsce, lecz także na Litwie, a jeśli to będzie możliwe – również na Ukrainie. Przy okazji wybranych wystaw i uroczystości będzie można się wpisać do Księgi Pamięci.

Planowane są też konferencje i debaty poświęcone Powstaniu Styczniowemu, jego znaczeniu i dziedzictwu. Organizatorami będą m.in. Instytut De Republica, Muzeum Historii Polski, Uniwersytet Jagielloński i Telewizja Polska.

Przygotowane zostały również liczne publikacje poświęcone Powstaniu Styczniowemu. W styczniu wydane zostanie „Powstanie styczniowe (1863–1864). Czas walki, marzeń o wolności i niespełnionych nadziei” – popularnonaukowa książka prof. Alicji Kuleckiej, która będzie przetłumaczona na angielski, białoruski, litewski i ukraiński. Następnie ukażą się wznowienia prac Henryka Wereszyckiego: „Austria a Powstanie Styczniowe”; „Anglia a Polska w latach 1860–1865”, „Pamiętniki Emilii Heurichowej”, „Wspomnienia matki i córki”; publikacja Michała Górnego dotyczącą broni strzeleckiej Powstania Styczniowego oraz biografia Romualda Traugutta.

Propozycją dla uczniów i nauczycieli będzie pakiet edukacyjny zawierający scenariusze lekcji, wypisy ze źródeł, kolorowanki i quizy. Materiały będą prezentowane podczas spotkań z nauczycielami przy okazji pokazów wystaw oraz zostaną zamieszczone na portalu www.powstanie1863-64.pl, na którym będzie można znaleźć także artykuły historyczne, sylwetki bohaterów zrywu, a także wywiady, podcasty i audiobooki, w tym książki: „Noc 22 stycznia” autorstwa Józefa Piłsudskiego; „Przed nocą styczniową” oraz pamiętniki Ludomira Grzybowskiego. Planowane są też produkcje filmów dokumentalnych i fabularnych o bohaterach Powstania. Zostanie także opracowany internetowy spis mogił powstańców styczniowych.

Dla miłośników numizmatyki Narodowy Bank Polski przygotuje dwie monety kolekcjonerskie (złote 200 zł i srebrne 20 zł) upamiętniające 160. rocznicę Powstania Styczniowego.

W 160. rocznicę egzekucji ostatniego dyktatora Powstania Styczniowego, Romualda Traugutta, tj. 5 sierpnia 2024 r., Biuro Niepodległa wraz z MHP przygotują plenerowe multimedialne widowisko na Cytadeli Warszawskiej. Widowisko będzie nawiązywało głównie do wydarzeń i postaci związanych z dziejami Powstania Styczniowego. Ukazane zostaną także losy Rzeczypospolitej i jej mieszkańców od upadku państwa, przez cały trudny wiek XIX, aż do momentu odzyskania niepodległości w 1918 roku.

Biuro „Niepodległa” przeprowadziło także konkurs w ramach programu dotacyjnego „Powstanie Styczniowe 1863-1864”, który wspiera działania o charakterze historycznym, kulturowym, artystycznym oraz edukacyjnym, przygotowujące do godnego celebrowania 160. rocznicy wybuchu Powstania Styczniowego ze szczególnym uwzględnieniem pamięci i tradycji regionalnej, lokalnej i rodzinnej wpisanej w historię narodową. Program skierowany był do samorządowych instytucji kultury (z wyłączeniem instytucji współprowadzonych wpisanych w rejestrze instytucji kultury, dla których organizatorem jest Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz instytucji współprowadzonych wpisanych w rejestrze organizatorów samorządowych) oraz organizacji pozarządowych. Dofinansowanie na łączną kwotę 4,5 mln zł otrzymało 130 podmiotów – samorządowych instytucji kultury oraz organizacji pozarządowych. Wśród dofinansowanych projektów największą popularnością cieszą się zadania dotyczące rekonstrukcji historycznych oraz wystaw.