Prof. Piotr Gliński przypomniał, że jeszcze kilka lat temu Dom Bez Kantów zlokalizowany w samym sercu historycznej Warszawy – w granicach Pomnika Historii i niedalekim sąsiedztwie odbudowanych zabytków Starego Miasta i Zamku Królewskiego wpisanych na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO – wyglądał zupełnie inaczej.

Było to miejsce opustoszałe, nieużytkowane i zdewastowane. Postanowiliśmy to zmienić i przywrócić tę przestrzeń mieszkańcom Warszawy i turystom. Zadanie gruntowanego remontu powierzyłem moim współpracownikom z MKiDN i Instytutowi Pileckiego – powołanemu przez resort kultury dla dokumentowania skutków obu totalitaryzmów. To instytucja, która stała się jedną z najbardziej prężnie rozwijających się instytucji badających i popularyzujących polską historię w kraju i za granicą – wskazał szef resortu kultury.

Minister kultury i dziedzictwa narodowego podkreślił, że Instytut Pileckiego jako pierwsza instytucja w Polsce podjął się dzieła porządkowania i tłumaczenia zeznań oraz świadectw Polaków z okupacji niemieckiej i sowieckiej oraz digitalizacji zachodnioeuropejskich dokumentów z archiwów państwowych.

Instytut Pileckiego ma obecnie dwa oddziały zagraniczne: w Berlinie i w szwajcarskim Rapperswilu. W tej chwili tworzymy oddział w Nowym Jorku, a w planach mamy już kolejne oddziały. Równolegle Instytut buduje swoją siedzibę na warszawskiej Woli i Muzeum Pamięci Ofiar Obławy Augustowskiej – muzeum bardzo potrzebne Polsce. Każdego dnia możemy śledzić postępy obu inwestycji, które zostaną oddane do użytku już w 2024 roku – przekazał prof. Piotr Gliński.

W nawiązaniu do tytułu otwieranej dziś wystawy „Decyzja: ratować ludzi” szef resortu kultury wskazał, że w dobie agresywnych wojen, krwawych okupacji i okrutnych aktów terroru skierowanych przeciw ludności cywilnej brzmi on niezwykle współcześnie.

To opowieść o polskich i zagranicznych dyplomatach z lat II wojny światowej, którzy – współpracując ze sobą, a także ze środowiskami żydowskimi na świecie – uratowali tysiące ludzkich istnień. Jej bohaterami są członkowie poselstwa w Bernie: ambasador Aleksander Ładoś, jego zastępca Stefan Ryniewicz, konsul Konstanty Rokicki, działający razem z żydowskimi działaczami: Juliuszem Kuhlem, Chaimem Eissem oraz Abrahamem Silbersteinem, którzy pozyskiwali i fałszowali paszporty krajów latynoamerykańskich, aby ratować europejskich Żydów. Na wystawie zobaczymy także sylwetki innych polskich i zagranicznych dyplomatów, których wysiłki uratowały tysiące ludzkich istnień. Od działającego jeszcze przed II wojną światową w Lipsku konsula Feliksa Chiczewskiego, przez Tadeusza Romera – ambasadora RP w Tokio, Wojciecha Rychlewicza – Konsula Generalnego RP w Stambule, po Henryka Sławika – prezesa Komitetu Obywatelskiego dla Spraw Opieki nad Polskimi Uchodźcami na Węgrzech, który za swoją działalność zapłacił życiem. Równolegle do nich można będzie się zapoznać m.in. z historiami pracujących w Kownie konsulów japońskiego Chiune Sugihary i holenderskiego Jana Zwartendijka czy szwajcarskiego wicekonsula w Budapeszcie Carla Lutza oraz słynnego Raula Wallenberga – przekazał minister kultury.

Prof. Piotr Gliński zwrócił uwagę, że działalność polskich i zagranicznych dyplomatów w latach wojny stanowi uzasadniony powód do dumy. Zaznaczył, że ich dokonania są dowodem indywidualnej odwagi i humanitaryzmu.

Najdłużej na swoją odsłonę i uznanie świata czekali polscy dyplomaci, którzy z powodu komunizmu nie mogli wrócić do ojczyzny, pozostali na emigracji, często w trudnych warunkach bytowych. Los Konstantego Rokickiego, członka Grupy Ładosia, pochowanego w szwajcarskiej Lucernie we wspólnej zbiorowej mogile, jest być może najbardziej dramatycznym przykładem wojennego bohatera sprowadzonego przez sowiecki komunizm na dno nędzy i zapomnienia. Dzisiaj możemy z dumą powiedzieć, że dzięki zaangażowaniu ambasadora Rzeczypospolitej Polskiej w Bernie Jakuba Kumocha, staraniem Kancelarii Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych, państwo polskie ufundowało bohaterowi grób z wyrytym nazwiskiem i przywróciło wdzięczną pamięć rodaków, jak i uratowanych – wskazał.

Minister kultury i dziedzictwa narodowego wspomniał również moment, w którym ambasador Jakub Kumoch poinformował go o możliwości uratowania zbioru latynoamerykańskich paszportów.

Wspólnie z ambasadorem Jakubem Kumochem, ale także dyrektorem Państwowego Muzeum Auschitz-Birkenau Piotrem Cywińskim rozpoczęliśmy działania zmierzające do przejęcia spuścizny Chaima Eissa i przewiezienie do Polski oryginalnego zbioru paszportów latynoamerykańskich. Moi współpracownicy z MKiDN zadbali o to, aby badacze i archiwiści z Instytutu Pileckiego jak najszybciej przystąpili do badań – zaznaczył.

Szef resortu kultury zwrócił uwagę, że przełomowy moment w działaniach nastąpił w 2019 roku, kiedy pojawiła się nowa publikacja – „Lista Ładosia”, która zawierała wyniki badań naukowych. Poinformował, że rok później dzięki współpracy ze Światowym Kongresem Żydów ukazała się anglojęzyczna wersja publikacji, która była prezentowana w The Wiener Holocaust Library w Londynie.

Badania te wykazały, że Grupa Ładosia wystawiła ponad 8 tys. pozyskanych od państw latynoamerykańskich paszportów dla zagrożonych Zagładą europejskich Żydów, z czego od 2 do 3 tys. posiadaczy tych paszportów przeżyło II wojnę światową. Ponad 800 Ocalonych znamy z imienia i nazwiska. Ich potomkowie są dzisiaj z nami – podkreślił prof. Piotr Gliński.

Prof. Piotr Gliński wskazał, że na temat Grupy Ładosia i jej współpracowników Instytut Pileckiego zorganizował wiele konferencji, odczytów czy mobilnych wystaw, a także wydał wiele książek, które były prezentowane w najważniejszych muzeach na świecie.

Historii współdziałających ze sobą dyplomatów ratujących Żydów i przedstawicieli innych narodowości podczas II wojny światowej nie należy jednak traktować jako opowieści o szlachetnych jednostkach. To przede wszystkim opowieść o strukturach państwa, które daje narzędzia do systemowego ratowania nie jednostek, ale tysięcy istnień ludzkich. Chociaż Polski nie było na mapach świata, to polscy dyplomaci działali i byli reprezentantami naszego kraju. To właśnie przejaw działania państwa w sytuacji próby, w sytuacji beznadziejnej. To także opowieść o przyjaźni i solidarności międzynarodowej, która oparta jest na podstawowych wartościach człowieczeństwa i humanizmu – zaznaczył.

Minister kultury i dziedzictwa narodowego przekazał, że w dobie wojen i straszliwych ataków terrorystycznych warto poznać historię polskich dyplomatów i państwa, które reprezentowali i dla którego pracowali, podnosząc humanitaryzm do najwyżej wartości kultury świata Zachodu.

Serdeczne dziękuję ambasadorowi Jakubowi Kumochowi, a także Instytutowi Pileckiego i jego oddziałowi w Berlinie za popularyzację wiedzy na temat działalności polskich dyplomatów w czasie II wojny światowej i za najnowszą wystawę, którą od dzisiaj możemy oglądać – podsumował prof. Piotr Gliński.

Wystawa „Decyzja: ratować ludzi”

Wystawa jest poświęcona wysiłkom dyplomatycznym podejmowanym w celu ratowania osób żydowskiego pochodzenia podczas II wojny światowej. Przedstawione zostały na niej sylwetki tych, którzy walkę toczyli nie na frontach, ale przy biurkach, mając do dyspozycji jako oręż swój własny podpis i pieczęć.

W centrum opowieści znalazła się Grupa Ładosia – krąg polskich dyplomatów, którzy pod przewodnictwem Aleksandra Ładosia, posła RP w Bernie, we współpracy z organizacjami żydowskimi zajmowali się wydawaniem europejskim Żydom nielegalnych paszportów krajów latynoamerykańskich. W Grupie działali m.in.: Aleksander Ładoś, Juliusz Kuhl, Stefan Ryniewicz, Konstanty Rokicki, Chaim Eiss, Abraham Silberschein.

Na ekspozycji po raz pierwszy publicznie udostępnione zostały odręczne notatki, korespondencja, świadectwa oraz źródła pomocne w ustaleniu nazwisk Żydów, którym wypisano paszporty dające szansę na uratowanie od Zagłady, jak również prywatne przedmioty pozyskane z zagranicy od krewnych uczestników wydarzeń sprzed 80 lat.

Badania odkrywają skalę, znaczenie i wyjątkowość działania Grupy Ładosia, która ratowała nie tylko obywateli polskich, ale i obywateli innych krajów (w tym Niemiec, Austrii, Holandii czy przedwojennej Czechosłowacji). Tak wielki zasięg operacji nie byłby możliwy, gdyby nie ścisła współpraca polskich dyplomatów i środowisk żydowskich, która wyróżnia Grupę Ładosia na tle innych akcji pomocowych, prowadzonych podczas Holocaustu przez dyplomatów innych państw.

Na wystawie prezentowani są także inni polscy i zagraniczni dyplomaci, których działania uratowały tysiące ludzkich istnień. Są to m.in. Feliks Chiczewski, Tadeusz Romer, Wojciech Rychlewicz, Henryk Sławik, Chiune Sugihara, Jan Zwartendijk i Carl Lutz.

Instytut Pileckiego

Instytut Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego (Instytut Pileckiego) jest instytucją państwową powołaną 9 listopada 2017 r. Jej celem jest upamiętnienie i uhonorowanie osób zasłużonych dla Polski w dziele pielęgnowania pamięci lub niesienia pomocy osobom narodowości polskiej lub obywatelom polskim innych narodowości, będącym ofiarami zbrodni przeciwko pokojowi, ludzkości lub zbrodni wojennych w latach 1917–1990. To miejsce stworzone na potrzeby interdyscyplinarnej i międzynarodowej refleksji nad kluczowymi zagadnieniami XX wieku: dwoma totalitaryzmami – niemieckim i sowieckim, a także konsekwencjami ich działań.

Instytut Pileckiego gromadzi i udostępnia dokumenty ukazujące oblicza XX wieku, wspiera badania naukowe, a dzięki projektom edukacyjnym i wydarzeniom z pogranicza kultury i historii upowszechnia wiedzę o ubiegłym stuleciu.