Mniejszości Narodowe i Etniczne

Pilotażowy program rządowy na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim, na lata 2001 – 2003, został ustanowiony uchwałą Rady Ministrów
z dnia 13 lutego 2001 r. Program obejmował obszar powiatów limanowskiego, nowosądeckiego, nowotarskiego i tatrzańskiego oraz miasta Nowego Sącza, zamieszkanych przez Romów z grupy Bergitka, a także miasta Tarnowa, zamieszkałego przez Polską Romę. Na obszarze tym mieszka 8,7 % wszystkich Romów mieszkających w Polsce. Romowie z grupy Bergitka zamieszkujący tradycyjnie wioski południowej Polski są grupą najuboższą i najmniej poważaną przez współziomków. Społeczność ta jest dość słabo zorganizowana.

Najważniejsze problemy społeczności romskiej wiążą się z jej niskim poziomem wykształcenia. Bardzo duży procent dzieci romskich nie uczęszcza regularnie do szkoły. Inne poważne problemy to: ubóstwo, bezrobocie, złe warunki mieszkaniowe, zły stan zdrowia, niski poziom higieny. Równocześnie społeczność tę charakteryzuje mała aktywność na rzecz zmiany własnej sytuacji życiowej. Należy stwierdzić, że w stosunku do innych grup romskich w Polsce, sytuacja Romów z grupy Bergitka jest zdecydowanie najtrudniejsza. Pogląd ten podzielają zarówno lokalni, jak i ogólnopolscy działacze romscy. Pilotażowy program objął, w pierwszej kolejności tę właśnie grupę Romów. Dotychczasowe doświadczenia wykazały, że bez udziału administracji rządowej, jednostki samorządu terytorialnego nie są w stanie samodzielnie, uporać się z występującymi problemami.

W przygotowaniu programu uczestniczyły:

• instytucje centralne, a w szczególności Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji;
• jednostki samorządu terytorialnego z województwa małopolskiego;
• organizacje romskie;
• organizacje pozarządowe.

Najważniejszą rolę w gromadzeniu wiedzy niezbędnej do opracowania harmonogramu wykonania i finansowania zadań odegrały urzędy gmin, powiatowe urzędy pracy, Małopolski Urząd Wojewódzki i Kuratorium Oświaty w Krakowie. Wysoko również należy ocenić zaangażowanie powołanych w pierwszej połowie
2000 r., pełnomocników ds. romskich, działających w strukturach samorządowych Nowego Sącza, a także pełnomocników wyłonionych przez lokalne społeczności romskie.

Zasadniczym celem programu było doprowadzenie do pełnego uczestnictwa Romów, zamieszkujących w powiatach: limanowskim, nowosądeckim, nowotarskim
i tatrzańskim oraz w Tarnowie, w życiu społeczeństwa obywatelskiego i zniwelowanie różnic dzielących tę grupę od reszty społeczeństwa. Szczególnie istotne było doprowadzenie do wyrównywania poziomów w takich dziedzinach jak: edukacja, warunki bytowe, zatrudnienie, zdrowie, higiena, a także umiejętność funkcjonowania w społeczeństwie obywatelskim. Niezbędnym warunkiem realizacji tych założeń było umożliwienie Romom zachowanie własnej odrębności kulturowej, rozumianej jako niezbędny czynnik mogący pomóc tej społeczności w znalezieniu swojego miejsca we współczesnej Polsce.

Zapewnienie ciągłości finansowania programu wymagało zaplanowania wydatków na trzy kolejne lata. W celu zagwarantowania w budżecie państwa środków na realizację programu niezbędne było stworzenie rezerwy celowej, pozostającej w gestii ministra właściwego do spraw wewnętrznych. W 2001 r., z uwagi na kryzys finansów publicznych państwa rezerwa ta nie została uruchomiona. Od 2002 r. środki z rezerwy były natomiast uruchomiane na wniosek MSWiA i przekazywane za pośrednictwem Wojewody Małopolskiego poszczególnym jednostkom samorządu terytorialnego w tym województwie. Na wojewódzkiej administracji rządowej spoczywał obowiązek bieżącego monitorowania realizacji programu oraz badanie poziomu wykonania założeń programu w poszczególnych latach.

W realizacji programu uczestniczyli, poza instytucjami rządowymi:

• przedstawiciele społeczności romskiej;
• jednostki samorządu terytorialnego;
• organizacje pozarządowe, którym bliskie są problemy społeczności romskiej (Helsińska Fundacji Praw Człowieka, Fundacja Wspomagania Wsi, Europejski Instytut na rzecz Demokracji, Fundacja im. Stefana Batorego, Biuro Porad Obywatelskich Stowarzyszenia Centrum Informacji Społecznych, Polska Fundacja Dzieci i Młodzieży).

W 2001 roku Pilotażowy program na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim finansowany był ze środków przekazanych z budżetu Ministra Edukacji Narodowej, a w kolejnych latach z budżetu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu oraz rezerwy celowej pozostającej w latach 2002-2003 w dyspozycji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. W okresie trzech kolejnych lat na zadania objęte programem z budżetu państwa wydano łącznie kwotę 5.355.000 zł, w tym 4.000.000 zł pochodziło z rezerwy celowej natomiast 1.355.000 zł z budżetu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu. Wysokość środków finansowych przekazanych w ramach programu, w poszczególnych latach ilustrują wykresy nr 1, 2 i 3.

Przez trzy lata środki finansowe przekazywane były za pośrednictwem wojewody małopolskiego do 13 miejscowości objętych działaniami programu. Najwyższą dotację w łącznej wysokości 1.147.289 zł otrzymała administracja samorządowa w Nowym Sączu, a najniższą 58.040 zł - Urząd Gminy w Grybowie.

Wysokość środków finansowych przekazanych z budżetu MENiS oraz rezerwy celowej do poszczególnych miejscowości ilustrują wykresy 4, 5, 6 i 7.

W ramach programu, w kolejnych latach zrealizowano 215 zadań. Najwięcej zadań (34) zrealizowano w Nowym Targu, za którym plasują się Nowy Sącz (26), oraz Tarnów i Limanowa – po 25. Liczbę zrealizowanych zadań w poszczególnych miejscowościach ilustrują wykresy 8, 9, 10, 11 i 12.

W zdecydowanej większości (98%) wykonawcami zadań były jednostki samorządu terytorialnego oraz podległe imjednostki organizacyjne. Pozostałe zadania (4) zrealizowały 3 podmioty niepubliczne, w tym dwie organizacje romskie - Stowarzyszenie Romów - Odział w Nowym Sączu oraz Stowarzyszenie Familia z Tarnowa.

Pilotażowy program rządowy na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001 - 2003 realizowany był w 7 podstawowych dziedzinach:

1. Edukacja
2. Przeciwdziałanie bezrobociu
3. Zdrowie
4. Sytuacja bytowa
5. Bezpieczeństwo
6. Kultura
7. Wiedza wśród i o społeczności romskiej
    

Na wykresach nr 13 i 14 oraz 15 i 16 zaprezentowano dane dotyczące wysokości dotacji przyznanych w ramach budżetu MENiS i rezerwy celowej, naposzczególne dziedziny, w kolejnych latach objętych programem. Wskazują one, że środki finansowe wykorzystane zostały głównie na zadania związane z poprawą sytuacji bytowej Romów (3.151.171 zł) i edukacją (1.541.030 zł). Struktura ta (odpowiednio 58,8% i 28,8%), uwzględniając kapitałochłonność inwestycji budowlanych, jest właściwa ispełnia oczekiwania stawiane w programie.

1. Edukacja

Głównym celem Pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim była poprawa stanu edukacji wśród Romów poprzez: zwiększenie współczynnika ukończenia szkoły, poprawę frekwencji oraz wyników nauczania dzieci i młodzieży romskiej, ułatwienie młodzieży romskiej kontynuowania nauki w szkołach ponadpodstawowych. W dłuższej perspektywie, program w zakresie edukacji miał zapobiec zwiększeniu - w środowisku romskim - liczby bezrobotnych i nieposiadających żadnych kwalifikacji zawodowych, tym samym - powstrzymaniu procesu dziedziczenia biedy przez następne pokolenia.

Wśród zadań z zakresu edukacji najwięcej środków finansowych przekazano na zakupy podręczników i przyborów szkolnych (wyprawka szkolna) dla uczniów romskich. W tej grupie, wydatki wyniosły 314.187 zł. Na dalszych miejscach kolejno plasują się: wyrównawcze zajęcia edukacyjne i logopedyczne (293.506 zł), dofinansowanie edukacji dzieci romskich w klasach „0” (281.878 zł), a także zatrudnienie nauczycieli wspomagających i asystentów edukacji romskiej (odpowiednio – 218.000 zł i 131.076 zł). Pełny zestaw zrealizowanych zadań w dziedzinie edukacji uzupełniają: organizacja kolonii i zimowisk, pomoc psychologiczna i pedagogiczna dla rodziców i dzieci romskich, szkolenie dla asystentów romskich, dożywianie dzieci i młodzieży, prowadzenie kół zainteresowań oraz świetlic terapeutycznych.

Największą dotację w dziedzinie edukacji otrzymały władze samorządowe w Nowym Sączu (301.990 zł), dalej lokują się: Tarnów (205.780 zł), Łącko (188.000 zł), Bukowina Tatrzańska (173.730 zł) i Limanowa (159.180 zł). Na końcu listy znajdują się: Krościenko nad Dunajcem, z dotacją w wysokości 27.400 zł i Szaflary -
23.600 zł.

Pełne dane dotyczące działań w dziedzinie edukacji, zaprezentowane są na wykresach 17 - 22.

Tabela nr 1. Zestawienie zrealizowanych zadań w dziedzinie edukacji, poszczególnych miejscowościach (w zł)

2. Przeciwdziałanie bezrobociu

Podjęte w ramach programu działania zmierzały głównie do rozbudzenia wśród Romów motywacji do zmiany kwalifikacji i podniesienie poziomu wiedzy ogólnej i objęcia bezrobotnych działaniami, skłaniającymi ich do przyjęcia postawy aktywnej. W tej dziedzinie zrealizowano także szereg zadań przygotowujących Romów do pracy w zawodzie poszukiwanym na rynku pracy.

Tabela nr 2. Zestawienie zrealizowanych zadań w dziedzinie przeciwdziałania bezrobociu w poszczególnych miejscowościach (w zł)

3. Zdrowie

Celem programu była poprawa stanu zdrowotności poprzez objęcie Romów z obszaru Małopolski szerszym dostępem do opieki lekarskiej oraz poprawa stanu higieny. W realizowanych zadaniach szczególną uwagę zwrócono na dzieci i młodzież.

Tabela nr 3. Zestawienie zrealizowanych zadań w dziedzinie zdrowia, w poszczególnych miejscowościach

4. Sytuacja bytowa

Drugim, obok edukacji, głównym celem programu była poprawa sytuacji bytowej, w tym w szczególności poprawa warunków mieszkaniowych Romów. Równie ważnym celem – choć osadzonym w dłuższej perspektywie – była poprawa sytuacji materialnej, umożliwiająca skuteczne korzystanie z innych dziedzin programu, np. edukacji.

Pośród zadań zmierzających do poprawy sytuacji bytowej Romów, w pierwszej kolejności należy wymienić remonty mieszkań (880.871 zł) oraz inwestycje poprawiające stan higieny (774.000 zł). Dalej plasują się: inwestycje związane z doprowadzeniem energii elektrycznej (500.000 zł), budownictwo mieszkań socjalnych (470.000 zł) oraz remonty budynków mieszkalnych (340.000 zł). Wykup działek budowlanych, czynności związane z uregulowaniem własności gruntu, a także deratyzacja i dezynsekcja w budynkach mieszkalnych (łącznie 186.300 zł), stanowią znaczące uzupełnienie działań podejmowanych w tej dziedzinie.

W dziedzinie poprawy sytuacji bytowej środowiska romskigo, największą dotację otrzymały władze samorządowe w Nowym Sączu (638.500 zł). Na kolejnych miejscach pod względem wysokości dotacji uplasował się: Nowy Targ (521.600 zł), Bukowina Tatrzańska (502.500 zł) oraz Łącko (500.000 zł). Łącznie, powyższe kwoty stanowią aż 69 % wszystkich środków wydatkowanych w ciągu trzech lat na poprawę sytuacji bytowej Romów. Najmniej środków na realizację zadań w tej dziedzinie otrzymały: Krościenko nad Dunajcem (31.500 zł), Grybów (38.500 zł) oraz Tarnów (57.000 zł).

Pełne dane dotyczące działań w dziedzinie poprawy sytuacji bytowej, zaprezentowane są na wykresach 23 – 28.

Tabela nr 4. Zestawienie zrealizowanych zadań w dziedzinie sytuacji bytowej, w poszczególnych miejscowościach (w zł)

5. Bezpieczeństwo

Podjęcie działań w tej dziedzinie miało wpływać na poprawę bezpieczeństwa poprzez wyczulenie policji na przestępstwa popełniane na tle rasowym i przeciwdziałanie przekonaniu o niskiej szkodliwości społecznej takich czynów.

W roku 2002 i 2003, Małopolska Komenda Policji, we współpracy ze środowiskami romskimi przeprowadziła cykl szkoleń dla policjantów poświęconych tej problematyce.

6. Kultura

Głównym celem realizowanych zadań programowych było zachowanie i rozwój kultury romskiej. Służyły temu działania zmierzające do szerokiej prezentacji tej kultury. W przeprowadzonych przedsięwzięciach podkreślano wielokulturowość regionu małopolskiego, celem promowania postawy tolerancji i otwartości na inne kultury także wśród Romów.

Tabela nr 5. Zestawienie zrealizowanych zadań w dziedzinie kultury, w poszczególnych miejscowościach (w zł)

7. Wiedza wśród i o społeczności romskiej

Celem zrealizowanych zadań w tej dziedzinie była poprawa wizerunku Romów w społeczeństwie polskim, a także popularyzacja wśród Romów wiedzy o procesach zachodzących w kraju i na świecie.

Tabela nr 6. Zestawienie zrealizowanych zadań w zakresie wiedzy wśród i o społeczności romskiej (w zł)

PODSUMOWANIE

Program miał charakter pilotażowy i w zakreślonym uchwałą Rady Ministrów terminie trzyletnim, w sposób oczywisty nie dawał możliwości pełnego osiągnięcia celów strategicznych. Zaproponowane rozwiązania miały charakter innowacyjny i nie były do tej pory stosowane w Polsce. Wprowadzenie programu w życie umożliwiło zdobycie nowych i cennych doświadczeń. Jego poszczególne elementy powinny być wykorzystywane również w innych regionach Polski. Program musi mieć charakter wieloletni i powinien trwać minimum kilkanaście lat.

Zrealizowane zadania w dziedzinie edukacji, mimo że nie pochłonęły największych środków finansowych, charakteryzują się największą ilością i zróżnicowaniem. W niemal każdej miejscowości uczniowie romscy zostali zaopatrzenie w niezbędne podręczniki i przybory szkolne, mieli również możliwość uczestniczenia w wyrównawczych zajęciach edukacyjnych i logopedycznych. W czasie trwania programu w 9 miejscowościach (Czarny Dunajec, Krościenko nad Dunajcem, Limanowa, Łącko, Nowy Sącz, Nowy Targ, Ochotnica Dolna, Szaflary i Szczawnica) zatrudniono asystentów edukacji romskiej. W 7 miejscowościach znaleźli zatrudnienie nauczyciele wspomagający (Czarny Dunajec, Krościenko nad Dunajcem, Limanowa, Łącko, Nowy Sącz, Nowy Targ, Ochotnica Dolna). W Limanowej, Nowym Sączu, Nowym Targu, Ochotnicy Dolnej i Tarnowie uczniowie romscy uczestniczyli w różnych formach zorganizowanego wypoczynku (kolonie, półkolonie, zimowiska). W Bukowinie Tatrzańskiej, Czarnym Dunajcu, Limanowej, Nowym Targu i Tarnowie władze samorządowe zapewniły pomoc psychologa i pedagoga dla rodziców i dzieci romskich.

Przytoczone wyżej, nie wszystkie przecież - wymierne efekty działań objętych programem świadczę, że postawione cele w dziedzinie edukacji zostały osiągnięte. Napływające do MSWiA informacje od wojewody małopolskiego oraz lokalnych społeczności romskich wskazują na szereg pozytywnych zjawisk, takich jak:

• lepsze poznanie środowiska Romów przez nauczycieli;
• wzrost świadomości u Romów roli i znaczenia edukacji ich dzieci
• wzrost frekwencji uczniów romskich realizujących obowiązek szkolny
• poprawa kontaktów szkół ze środowiskiem romskim.
   

Zadania w dziedzinie poprawy sytuacji bytowej Romów, charakteryzują się najwyższą kapitałochłonnością (3.151.171 zł), wykazując jednocześnie najwyższą dynamikę podjętych działań inwestycyjnych. Należy przypomnieć, że zadania z tego obszaru realizowane były tylko w 2002 i 2003 roku. W Bukowinie Tatrzańskiej, Grybowie, Limanowej, Nowym Sączu, Nowym Targu, Ochotnicy Dolnej, Szaflarach, Szczawnicy i Tarnowie, w czasie trwania programu podjęto i zakończono prace remontowe w mieszkaniach zajmowanych przez Romów na łączną kwotę 1.220.871 zł. Podjęto również inwestycje w zakresie budownictwa mieszkaniowego i socjalnego w Czarnym Dunajcu, Grybowie i Nowym Sączu, a także inwestycje poprawiające stan higieny w Czarnym Dunajcu, Krościenku nad Dunajcem, Nowym Targu i Szczawnicy. Pakiet podjętych i zrealizowanych działań uzupełniają: doprowadzenie energii elektrycznej do mieszkań (Łącko), wykup działek budowlanych (Ochotnica Dolna, Szczawnica) oraz uregulowanie własności nieruchomości i gruntów (Krościenko nad Dunajcem, Nowy Targ, Szaflary, Tarnów).

Oczywiście, że przytoczone wyżej przykłady podjętych działań nie zaspokoją w pełni oczekiwań środowisk romskich, ani też nie zlikwidują narosłych od pokoleń zaniedbań w tym obszarze. Dlatego też, szczególnie ważne będzie zapewnienie w przyszłości niezbędnych środków finansowych na kontynuację podjętych zadań inwestycyjnych. Biorąc pod uwagę powyższe, ale także realne możliwości budżetowe i skomplikowane uwarunkowania organizacyjne i prawne, efekty działań programowych należy ocenić pozytywnie.

Działania w dziedzinie przeciwdziałania bezrobociu podjęły jedynie władze samorządowe w Czarnym Dunajcu, Nowym Targu, Szaflarach i Tarnowie. Wśród dość ograniczonej i mało zróżnicowanej oferty zrealizowanych zadań warto wymienić przeprowadzone w Nowym Targu, Szaflarach i Tarnowie kursy przysposobienia i doskonalenia zawodowego oraz zatrudnienie Romów do prac interwencyjnych w Czarnym Dunajcu i Tarnowie.

Także w dziedzinie zdrowia osiągnięte efekty trudno uznać za w pełni zadawalające. W Krościenku nad Dunajcem, Nowym Sączu, Ochotnicy Dolnej, Szczawnicy i Tarnowie zatrudniono pielęgniarkę środowiskową, a w Tarnowie zorganizowano Białe Dni dla Romów. Wydaje się, że działania w dziedzinie zdrowia oraz przeciwdziałania bezrobociu wymagają w przyszłości podjęcia bardziej zdecydowanych kroków.

Zrealizowane w ramach programu zadania w dziedzinie kultury oraz wiedzy wśród i o społeczności romskiej można ocenić pozytywnie. Na uwagę zasługuje szereg interesujących i różnorodnych inicjatyw artystycznych i kulturalnych podjętych w przez środowiska romskie przede wszystkim w Nowym Sączu i Tarnowie, ale również w Nowym Targu, Szczawnicy i Czarnym Dunajcu. Warto wspomnieć również o finansowanym ze środków programu Biurze Pełnomocnika do spraw Romów w Nowym Sączu oraz Biurze Informacyjno – Prawnym w Tarnowie.

Należy podkreślić, że osiągnięte efekty były wynikiem dużego zaangażowania władz samorządowych i środowisk romskich, jednak bez społecznej akceptacji podejmowanych działań trudno by dziś mówić o pozytywnej ocenie dokonań. Za koniecznością kontynuowania działań w rozszerzonej formule niech świadczy fakt, że do chwili obecnej realizatorzy programu nie spotkali się z głosami kwestionującymi jego potrzebę.