Mniejszości Narodowe i Etniczne

I

Program na rzecz społeczności romskiej w Polsce finansowany był ze środków przekazanych z rezerwy celowej oraz środków pozostających w gestii Ministra Edukacji Narodowej i Sportu. W 2004 r. Na finansowanie programu z budżetu państwa przeznaczono 5 mln zł w ramach rezerwy celowej, uruchomionej na wniosek Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz 1 mln zł z budżetu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu.

Na realizację Programu złożyły się 302 zadania realizowane przez 107podmiotów, na łączną kwotę w wysokości 4.750.000 zł, przekazaną zapośrednictwem wojewodów. Najwyższą dotację w wysokości 2.248.830 zł otrzymało województwo małopolskie, a najniższą 33.800 zł - województwo opolskie. Wysokość środków finansowych przekazanych z rezerwy celowej na poszczególne województwa ilustrują wykresy 1 i 2.

Najwięcej zadań (77) zrealizowano w województwie małopolskim; tam też wProgramie uczestniczyła największa liczba podmiotów (30). Za województwem małopolskim plasuje się dolnośląskie, gdzie 18 podmiotów zrealizowało 57 zadań.

Liczbę podmiotów uczestniczących w Programie, a także liczbę wykonanych zadań w poszczególnych województwach ilustrują wykresy 3 i 4. W większości (75%) wykonawcami zadań były jednostki samorządu terytorialnego oraz podległe imjednostki organizacyjne. Pozostałe zadania (25%) zrealizowały podmioty niepubliczne. Biorąc pod uwagę wskaźniki kwotowe udział podmiotów niepublicznych wyniósł 18% całej kwoty.

Podmioty uczestniczące w Programie na realizowane przez siebie zadania pozyskały z innych źródeł niż budżet państwa kwotę w wysokości 453.946 zł, costanowi 10% kwoty przekazanej z rezerwy celowej. Najwięcej z takich źródeł zgromadziło województwo dolnośląskie, dalej (cztero - pięciokrotnie mniej) województwa: warmińsko-mazurskie, kujawsko-pomorskie i śląskie. Pełne dane dotyczące poziomu finansowania Programu z innych źródeł niż rezerwa celowa, wpodziale na poszczególne województwa, ilustrują wykresy 5 i 6.

W wykresach nr 7 i 8 zaprezentowano dane dotyczące wysokość dotacji naposzczególne dziedziny. Wskazują one, że środki finansowe z rezerwy celowej wykorzystane zostały głównie na zadania związane z edukacją i sytuacją bytową (2.193.000 zł i 1.938.000 zł). Struktura ta (odpowiednio 46% i 40,7%) jest właściwa ispełnia oczekiwania stawiane w Programie.

Dane z poszczególnych województw w zakresie wysokości środków finansowych przekazanych na edukację i poprawę sytuacji bytowej prezentowane sąna wykresach nr 9 – 12.

Ponadto kwotę 250.000 zł wyłączono z rezerwy celowej z przeznaczeniem narealizację zadań edukacyjnych, które Minister Spraw Wewnętrznych iAdministracji powierzył organizacjom pozarządowym wyłonionym w otwartych konkursach. Przygotowanie szkolenia dla asystentów edukacji romskiej powierzono Instytutowi Rozwoju Służb Społecznych z siedzibą w Warszawie a szkolenie nauczycieli wspomagających edukację romską Małopolskiemu Instytutowi Kultury zsiedzibą wKrakowie. Celem tych szkoleń było podniesienie kwalifikacji osób zaangażowanych w nauczanie dzieci imłodzieży romskiej. Szkolenia objęły 92nauczycieli wspomagających i 61asystentów zterenu całej Polski.

W ramach otwartego konkursu dotyczącego opracowania i wdrożenia systemu stypendialnego dla studentów romskich, zadanie zostało powierzone Związkowi Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku oraz Polskiemu Stowarzyszeniu Edukacji Prawnej z siedzibą w Warszawie. Stypendia w wysokości 500 zł miesięcznie realizowane w roku akademickim 2004/2005 uzyskało 41 studentów.

Opracowanie i wdrożenie systemu stypendialnego dla uczniów romskich uzdolnionych artystycznie powierzone zostało Stowarzyszeniu Społeczno-Kulturalnemu „Gest”. W wyniku eliminacji wyłoniono 12 laureatów, którzy otrzymali stypendia-nagrody o wartości 2.500 zł każde.

Znaczącym uzupełnieniem Programu w 2004 r. była pochodząca z części 30 budżetu państwa kwota 1.000.000 zł, której dysponentem był minister właściwy do spraw oświaty i wychowania. Na realizację tego segmentu złożyło się 117 zadań realizowanych przez 75podmiotów. Najwyższą dotację w wysokości 327.295 zł otrzymało województwo małopolskie, a najniższą 1.000 zł - województwo wielkopolskie. Wysokość środków finansowych przekazanych przez MENiS z części 30 budżetu państwa na poszczególne województwa, ilustrują wykresy 13 i 14.

Najwięcej zadań (28) zrealizowano w województwie dolnośląskim, za nim plasuje się małopolskie, gdzie zrealizowano 25 zadań. Liczbę zadań realizowanych ze środków MENiS w poszczególnych województwach ilustruje wykres 15.

W zdecydowanej większości (95%) wykonawcami zadań były jednostki samorządu terytorialnego oraz podległe imjednostki organizacyjne. Pozostałe zadania (5,3%) zrealizowały podmioty niepubliczne. Biorąc pod uwagę wskaźniki kwotowe, dział tych ostatnich wyniósł 4,8% wydatkowanych kwot.

W wykresach 16 i 17 zaprezentowano strukturę wysokości dotacji naposzczególne grupy zadań edukacyjnych finansowanych przez MENiS. Wskazuje ona, że środki wykorzystane zostały głównie na zakup podręczników i pomocy dydaktycznych (444.280 zł - 44,4 % wszystkich wydatków). Wydatki na programy edukacyjne, w tym poradnictwo psychologiczne i pedagogiczne wyniosły 209.470 zł. Na podobnym poziomie (203.100 zł) lokują się wydatki na zajęcia pozalekcyjne i wyrównawcze.

Jako wsparcie dla uczestników Programu, w ramach porozumienia MSWiA oraz Ambasady Brytyjskiej w Warszawie, w maju 2004 r. zostało utworzone Biuro Doradcze (dwóch stałych pracowników oraz dwóch konsultantów), finansowane przez stronę brytyjską. Głównymi zadaniami Biura są: pomoc świadczona podmiotom uczestniczącym w Programie w uzyskaniu informacji o funduszach krajowych imiędzynarodowych, które mogą zostać wykorzystane w celu poprawy sytuacji mniejszości romskiej w Polsce, przekazywanie wiedzy (w formie prezentacji, szkoleń, indywidualnych konsultacji, informacji zamieszczanej na stronie internetowej) natemat możliwości wykorzystania funduszy pomocowych na szczeblu lokalnym oraz pomoc w przygotowywaniu wniosków o środki z międzynarodowych funduszy pomocowych. Ponadto Biuro uczestniczy w inicjowaniu projektów pomocowych naszczeblu centralnym i lokalnym. Dzięki aktywności Biura: Stowarzyszenie Oświatowe „Harangos” przygotowało raport „Ocena edukacyjnej części Pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim nalata 2001-2003” (koszt przygotowania – 11.000 zł ze środków brytyjskich); Fundacja „Porozumienie bezbarier” ufundowała stypendium w wysokości 3.000 zł dlauzdolnionego artystycznie dziecka romskiego; Ambasada Kanadyjska wWarszawie przekazała 25.000 zł na przeprowadzenie dwuetapowych szkoleń dla romskich organizacji pozarządowych z zakresu zarządzania projektami i finansami (realizacja szkoleń nastąpiła w styczniu ilutym 2005 r.); Ambasada Brytyjska wWarszawie przekazała 80.000 zł na szkolenia dla asystentów edukacji romskiej i nauczycieli wspomagających edukację romską (realizacja nastąpi w czerwcu 2005 r.).

II

EDUKACJA

Głównym celem realizacji zadań z tej dziedziny była poprawa poziomu nauczania oraz frekwencji uczniów pochodzenia romskiego. Wwojewództwach działania te traktowane były priorytetowo. Wspieranie uczniów romskich w klasach zintegrowanych realizowane było głównie poprzez zatrudnianie asystentów edukacji romskiej oraz nauczycieli wspomagających. Asystenci zapewniają wszechstronną pomoc uczniom romskim w kontaktach ze środowiskiem szkolnym. Doich obowiązków należy również utrwalanie dobrego kontaktu między rodzicami uczniów a szkołą. Znający metodykę pracy wgrupach zróżnicowanych kulturowo nauczyciele wspomagający sprawują bieżący nadzór nad postępami dzieci w nauce, prowadzą zajęcia wyrównawcze, pomagają w odrabianiu lekcji oraz utrzymują stały kontakt z rodziną.

Ważnym elementem podejmowanych działań była pomoc materialna. Dotyczyła ona głównie dofinansowania umożliwiającego systematyczne uczęszczanie dzieci romskich do przedszkoli i klas zerowych. W tym zakresie warto również wymienić i inne formy działań takie jak: zaopatrzenie uczniów szczególnie potrzebujących pomocy materialnej w podręczniki, przybory szkolne, pomoce dydaktyczne, a w mniejszym stopniu dofinansowanie dożywiania dzieci w szkole, dojazdów do i ze szkoły, a także ubezpieczenia uczniów od nieszczęśliwych wypadków. Prowadzone były także koła zainteresowań, a dla uczniów osiągających niższe oceny - dodatkowe zajęcia wyrównawcze.

Oddzielną grupę wykonanych zadań stanowiły szeroko rozumiane: wypoczynek i rekreacja. Warto tu wymienić organizację kolonii i półkolonii letnich oraz zimowisk (łącznie 16), a także wycieczek turystyczno-krajoznawczych, zajęć sportowych irekreacyjnych.

Należy stwierdzić, że w opinii dyrektorów szkół oraz samych środowisk romskich praca zarówno asystentów, jak i nauczycieli wspomagających oceniana jest bardzo wysoko. Ich aktywność i zaangażowanie niezwykle korzystnie wpływają na poprawę frekwencji uczniów i wyników nauczania, a także kształtują i utrwalają dobre kontakty między rodzicami uczniów a szkołą. Zatrudnianie asystentów edukacji romskej oraz nauczycieli wspomagających należy uznać za najbardziej celowy i skuteczny instrument działań edukacyjnych, który w najbliższej przyszłości powinien być traktowany priorytetowo.

Fakt, że z upływem czasu sukcesywnie zmienia się stosunek środowisk romskich do potrzeby zdobywania wiedzy przez dzieci, a także do instytucji szkoły i samych nauczycieli rokuje pozytywnie na przyszłość. W środowiskach romskich powoli utrwala się przekonanie o korzyściach płynących z edukacji, m.in. o bezpośrednim związku pomiędzy poziomem wiedzy i wykształcenia a możliwością zatrudnienia w przyszłości.

Należy wspomnieć, że podejmowane inicjatywy spowodowały, że kadra pedagogiczna i dyrekcje szkół oraz władze oświatowe lepiej poznały środowiska Romów i ich problemy.

Ważnym elementem dopełniającym działania edukacyjne finansowane z rezerwy celowej, były zadania realizowane ze środków MENiS. Miały one nieco inny charakter niż omówione wyżej. Główny akcent przeniesiony został na aspekty dydaktyczne i pedagogiczne. I tak, w pierwszej kolejności należy wymienić zakupy podręczników, przyborów szkolnych, pomocy dydaktycznych, strojów gimnastycznych i środków czystości dla uczniów pochodzenia romskiego, a także książek, w tym lektur dla bibliotek szkolnych.

Drugą grupę zadań stanowiły programy wychowawcze i edukacyjne dla rodziców i dzieci romskich, w tym poradnictwo psychologiczne i pedagogiczne oraz zajęcia pozalekcyjne i wyrównawcze. Programy edukacyjne podejmowały głównie zagadnienia integracji i adaptacji dzieci w wieku szkolnym ze środowiskiem lokalnym oraz przełamywanie barier edukacyjno - adaptacyjnych w zdobywaniu wiedzy i praktycznych umiejętności. W przedszkolach realizowano programy w zakresie zapewnienia dzieciom romskim właściwych warunków prawidłowego rozwoju oraz przygotowania do rozpoczęcia nauki w szkole.

Wyrównywanie szans edukacyjnych dzieci i młodzieży romskiej odbywało się najczęściej poprzez prowadzenie pozalekcyjnych zajęć wyrównawczych z różnych przedmiotów oraz specjalistycznych zajęć korekcyjno-kompensacyjnych i logopedycznych. Ponadto finansowano pobyt dzieci romskich w przedszkolach i klasach „zerowych” oraz szkołach podstawowych i gimnazjach, a także – w niewielkim zakresie - organizację kolonii i półkolonii letnich.

Ze środków MENiS dofinansowano także utworzenie podyplomowego studium romanologicznego na Wydziale Humanistycznym Akademii Pedagogicznej w Krakowie.

SYTUACJA BYTOWA

W hierarchii celów wynikających z Programu poprawa sytuacji bytowej plasuje się bezpośrednio po edukacji. W 2004 roku, przede wszystkim w województwie małopolskim, zrealizowano szereg zadań w tej ważnej dziedzinie. W województwie tym podjęto zakrojone na dużą skalę prace remontowe w mieszkaniach i budynkach (łącznie w 28 obiektach). W tym zakresie - proporcjonalnie do wysokości dotacji – wartą odnotowania aktywność wykazało województwo dolnośląskie. W 2004 roku dokonano tam remontów w 7 obiektach, na łączną kwotę 236.000 zł. Należy także wspomnieć o zakupie budynków kontenerowych, który został dokonany w województwie małopolskim. Wramach Programu podjęto również działania mające na celu uregulowanie spraw własności szeregu działek, na których zlokalizowane są budynki zamieszkiwane przez Romów (gminy: Czarny Dunajec, Szaflary i Krościenko nad Dunajcem wwojewództwie małopolskim). Uporządkowanie tych kwestii, poprzez przeprowadzenie sądowych postępowań o zasiedzenie lub wykup działek, powinno skutecznie niwelować powszechne wśród Romów poczucie tymczasowości, które na razie wywołuje takie zachowania takie jak: brak dbałości o budynki i ich otoczenie oraz poczucie stałego zagrożenia.

Ważnym zadaniem realizowanym w 2004 roku były prace zmierzające dopoprawy sytuacji sanitarnej, polegające w głównej mierze na podłączeniu mieszkań do kanalizacji i wodociągów, udostępnieniu bieżącej wody, itp. Roboty prowadzone były głównie w województwie małopolskim (Koszary, Czarny Dunajec, Krościenko nad Dunajcem oraz Zakopane – łącznie 420.000 zł). Inne formy aktywności takie jak np. pomoc w otrzymaniu dodatków mieszkaniowych występowały sporadycznie iwograniczonym zakresie finansowym.

ZDROWIE

Problemy zdrowotne powiązane są bezpośrednio ze złą sytuacją socjalną części środowiska romskiego. Nie bez znaczenia jest tu również niechęć do szeroko rozumianej profilaktyki zdrowotnej. W województwach zachodnio-pomorskim, małopolskim i podkarpackim zatrudniono 5 pielęgniarek środowiskowych. Pielęgniarki środowiskowe niosąc bezpośrednią pomoc medyczną prowadziły także proste poradnictwo medyczne, zajmowały się dystrybucją zakupionych z dotacji leków i środków higieny osobistej. Ważnym uzupełnieniem tych działań była organizacja „BIAŁYCH DNI” (łącznie 7 w różnych regionach kraju), w trakcie których lekarze różnych specjalności udzieli bezpłatnych porad medycznych. Trzeba podkreślić, że ta forma profilaktyki zyskuje coraz większe uznanie, zwłaszcza wśród kobiet romskich.

PRZECIWDZIAŁANIE BEZROBOCIU

W celu aktywizacji zawodowej społeczności romskiej w ramach Programu podjęto szereg działań mających na celu utworzenie nowych miejsc pracy izatrudnienie osób pochodzenia romskiego. Działania takie wykonywane były przy współudziale powiatowych urzędów pracy. Należy stwierdzić, że organizacyjnie zadania tego typu – szczególnie biorąc pod uwagę aktualne problemy na rynku pracy - są trudne i wymagają od realizatorów solidnego przygotowania; tym bardziej, że koszt takich przedsięwzięć jest relatywnie wysoki. Uzupełnieniem podjętych inicjatyw było także doraźne zatrudnianie Romów przy pracach porządkowych. Organizowanie szkoleń podnoszących i zmieniających kwalifikacje zawodowe oraz poradnictwo zawodowe prowadzone było w ograniczonym zakresie.

Na szczególną uwagę zasługuje zadanie realizowane przez Stowarzyszenie Społeczności Romskiej „Familia” w Tarnowie, gdzie specjalnie w tym celu utworzona romska firma budowlana remontowała mieszkania rodzin romskich.

Kultura i zachowanie romskiej tożsamości etnicznej oraz wiedza o społeczności romskiej

Omawiana dziedzina Programu stanowi zasadnicze pole aktywności środowisk romskich. W tej grupie współorganizatorami - najczęściej bezpośrednimi wykonawcami - poszczególnych przedsięwzięć były stowarzyszenia romskie. Fakt ów, ma niebagatelne znaczenie, gdyż romskie inicjatywy artystyczne i kulturalne adresowane są również do ludzi, którzy bardzo rzadko stykają z tym środowiskiem.

Podjęte w 2004 roku działania charakteryzują się dużą różnorodnością form. Najliczniejsze to działania zmierzające do szerokiej prezentacji kultury romskiej poprzez organizację dni kultury, koncertów, wystaw, plenerów, warsztatów itp. Wspomnieć należy również o podejmowanych – choć nielicznych - inicjatywach wydawniczych (np. A. J. Kowarska „Polska Roma. Tradycja i nowoczesność”).

Drugą grupę zadań stanowiło wspieranie istniejących i pomoc w powstawaniu nowych zespołów muzycznych działających przy ośrodkach i centrach kultury oraz świetlicach.

Odnotować należy również organizację szeregu imprez propagujących historię Romów, szczególnie upamiętniających martyrologię Romów podczas II Wojny Światowej.

Sukcesywnie wzrasta zainteresowanie problematyką romską w lokalnych mediach. Wydaje się, że pośrednio jest to efekt realizacji szeregu zadań objętych Programem. Między innymi w 2004 r. kontynuowane było emitowanie w TVP 3 Kraków programu „Romski Informator”, który emitowany jest w języku romskim, cojest nie zwykle przychylnie odbierane jest przez to środowisko.

Romowie a społeczeństwo obywatelskie

Zadania realizowane w tej dziedzinie mają najmniejszy udział w ogólnej liczbie zrealizowanych zadań. Można przyjąć, że aktywność w tym zakresie powinna systematycznie rosnąć w miarę rozwiązywania najważniejszych i najpilniejszych problemów społeczności romskiej. Tym bardziej na odnotowanie zasługuje fakt podjęcia w kilku województwach organizacji Centrów Porad Obywatelskich oraz zorganizowanie przez jednostki samorządu terytorialnego spotkań konsultacyjnych zudziałem społeczności romskiej, lokalnych władz, straży gminnych i Policji oraz lokalnych organizacji pozarządowych.

III

PODSUMOWANIE

Niepodważalnym osiągnięciem rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej jest dotarcie z bezpośrednią pomocą do osób najbardziej potrzebujących. Osiąganie wymiernych efektów realizacji jest jednak uzależnione od społecznej akceptacji podejmowanych działań programowych. Warto zatem, w tym miejscu podkreślić, że realizatorzy Programu nie spotkali się z głosami kwestionującymi jego potrzebę.

Największą, a zarazem najważniejszą dziedziną podejmowanych w ramach Programu zadań, była edukacja. Działalność w tej sferze jest najbardziej efektywna. Poprawiła się frekwencja uczniów realizujących obowiązek szkolny. Sukcesywnie wzrasta zaopatrzenie uczniów romskich w podręczniki i przybory szkolne. Rodzice coraz chętniej i liczniej uczestniczą w zebraniach informacyjnych, podejmują współpracę z nauczycielami w zakresie realizowanych zadań edukacyjnych z udziałem dzieci romskich. Decydujący wpływ na poprawę sytuacji miało zatrudnianie asystentów edukacji romskiej oraz nauczycieli wspomagających.

Przeprowadzone w domach i mieszkaniach zajętych przez Romów remonty, a także inwestycje w infrastrukturze sanitarnej, poprawiają ogólne warunki socjalno-bytowe. Aspekt materialny - choć dominujący – nie jest jedyny, bowiem poprzez takie działania zmienia się także spojrzenie Romów na otaczający ich rzeczywistość. Powoli dostrzegają sens podejmowania starań o podjęcie pracy, co umożliwi poprawę warunków życia ich rodzin. Taka postawa zaczyna być doceniana przez nie-romską większość, która powoli dostrzega w Romach równoprawnych członków wspólnot samorządowych, ludzi którym – ze względu na ich trudną sytuację – warto pomóc.

Zagadnienia sytuacji bytowej Romów bezpośrednio wiążą się z problematyką stanu i ochrony zdrowia. Należy podkreślić, iż działalność pielęgniarek środowiskowych oraz organizowanie tzw. „białych dni” w znaczącym stopniu zmieniają stosunek Romów do kwestii własnego zdrowia i innych członków ich rodzin. Te właśnie działania powinny być preferowane w przyszłości.

Za ważny segment Programu należy uznać działania aktywizujące Romów na rynku pracy. W dalszym ciągu należy realizować zadania zmierzające do zwiększenia zainteresowania Romów uczestnictwem w kursach wzbogacających kwalifikacje zawodowe, a także poszerzenia oferty prac interwencyjnych przeznaczonych dla Romów.

Dzięki zaangażowaniu podmiotów realizujących Program społeczność romska stała się przedmiotem zainteresowania mediów. Duże znaczenie dla tego zainteresowania mają działania podjęte w sferze kultury. Pozwalają one społeczności romskiej na kultywowanie własnej tradycji oraz podtrzymywanie tożsamości etnicznej, ale także – poprzez walor popularyzatorski – upowszechniają wiedzę o Romach, ich kulturze i historii w środowiskach lokalnych, czym przyczyniają się do przełamywania stereotypów.

Efekty uzyskane dzięki działaniom podjętym w roku 2004 należy uznać za zadawalające, ale po to, by je utrwalić w latach następnych konieczna jest kontynuacja systemowych działań skierowanych do społeczności romskiej.