Mniejszości Narodowe i Etniczne

Spis streści:

Wprowadzenie
 

Opis problemów

1. Edukacja
2. Romowie a społeczeństwo obywatelskie
3. Praca - bezrobocie
4. Zdrowie
5. Sytuacja bytowa
6. Bezpieczeństwo, przestępstwa popełniane na tle etnicznym
7. Kultura i zachowanie romskiej tożsamości etnicznej
8. Wiedza o społeczności romskiej
    

Wsparcie ze strony państwa
 

Uwarunkowania prawno-międzynarodowe
 

Założenia Programu
 

Cele Programu

1. Edukacja
2. Romowie a społeczeństwo obywatelskie
3. Przeciwdziałanie bezrobociu
4. Zdrowie
5. Sytuacja bytowa
6. Bezpieczeństwo, przeciwdziałanie przestępstwom popełnianym na tle etnicznym
7. Kultura i zachowanie romskiej tożsamości etnicznej
8. Wiedza o społeczności romskiej
    

Środki służące realizacji celów Programu

1. Edukacja
2. Romowie a społeczeństwo obywatelskie
3. Przeciwdziałanie bezrobociu
4. Zdrowie
5. Sytuacja bytowa
6. Bezpieczeństwo, przeciwdziałanie przestępstwom popełnianym na tle etnicznym
7. Kultura i zachowanie romskiej tożsamości etnicznej
8. Wiedza o społeczności romskiej
    

Zasady finansowania Programu
 

Monitorowanie realizacji Programu
 

ANEKSY

1. Aneks nr 1 – Liczebność i rozmieszczenie 
2. Aneks nr 2 – Organizacje romskie w Polsce 
3. Aneks nr 3 – Harmonogram finansowania Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce 
4. Aneks nr 4 – Monitorowanie 
5. Aneks nr 5 – Sprawozdanie Pełnomocnika Wojewody Małopolskiego do Spraw Mniejszości narodowych z realizacji w latach 2001 – 2002 Pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001 – 2003 w latach 2001 - 2002 
6. Aneks nr 6 – Romowie w Polsce - opis sytuacji

I. Wprowadzenie

Na terenie Rzeczypospolitej Polskiej mieszka obecnie około 20.000 osób należących do romskiej mniejszości etnicznej[1]. Osoby te znajdują się przeważnie w bardzo trudnej sytuacji społecznej i ekonomicznej, w sposób zasadniczy odbiegającej od współczesnych standardów cywilizacyjnych. Na problemy społeczności romskiej wielokrotnie zwracali uwagę: Rzecznik Praw Obywatelskich, posłowie na Sejm RP (szczególnie członkowie sejmowej Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych), administracja rządowa i samorządowa, media, a także organizacje pozarządowe. Z drugiej strony społeczność romska sama poszukuje sposobów podtrzymywania własnej tożsamości oraz rozwiązania nabrzmiałych problemów.

Sytuacja w jakiej znaleźli się polscy Romowie wynika m.in. z polityki władz PRL, która, podobnie jak w innych państwach komunistycznych, zakładała przymusową asymilację Romów. WPolsce głównym narzędziem tej polityki stała się tzw. akcja produktywizacyjno-osiedleńcza, której kulminacją było przymusowe osiedlenie w 1964 r. większości Romów prowadzących koczowniczy tryb życia. Tych, którzy należeli do grup: Polska Roma, Kelderasza i Lovara (Romowie Karpaccy prowadzili już od kilku stuleci osiadły tryb życia) osiedlano, najczęściej w zdegradowanych społecznie i socjalnie dzielnicach miast, niszcząc tym samym ekonomiczne podstawy ich bytu, związane z wędrownym trybem życia. Natomiast Romów Karpackich zatrudniano jako niewykwalifikowaną siłę roboczą.

Zmiany ustrojowe i gospodarcze z początku lat 90-tych nie sprzyjały poprawie sytuacji społeczności romskiej w Polsce. Udziałem większości Romów stały się: bezrobocie, obniżenie poziomu poczucia bezpieczeństwa, problemy socjalne i zdrowotne. W zderzeniu z gospodarką rynkową, w której wykształcenie i kwalifikacje są podstawowym atutem osób poszukujących pracy, Romowie nie są w stanie skutecznie konkurować na rynku pracy. Dodatkowo, silna odrębność kulturowa i nieufność w stosunku do osób, które nie należą do społeczności romskiej, a także do instytucji państwa powoduje, że nawet ci Romowie, których pod względem ekonomicznym i socjalnym można uznać za zamożnych, pozostają na marginesie społeczeństwa obywatelskiego, rezygnując z uczestnictwa w życiu publicznym, nie korzystając także z praw, które Rzeczpospolita Polska gwarantuje mniejszościom narodowym i etnicznym.

II. Opis problemów

1. Edukacja

a) opis sytuacji. Poziom wykształcenia większości polskich Romów należy określić jako bardzo niski. W starszym pokoleniu powszechny jest analfabetyzm. Regularną nauką objęte jest około 70 % dzieci polskich Romów. W niektórych społecznościach zdecydowana większość dzieci nie realizuje obowiązku szkolnego. Frekwencja uczniów romskich jest niska. Dzieci często wyjeżdżają z rodzicami na dłuższy czas (towarzysząc np. podczas handlu obwoźnego), weekendy oraz dni świąteczne wydłużane bywają ponad miarę. Dziewczynki wwieku 13 – 16 lat są już kandydatkami na żonę. Pozamążpójściu młode mężatki najczęściej nie wracają do szkoły.

Sytuacja Romów w dobie przemian ustrojowych i gospodarczych początku lat 90-tych uświadomiła liderom i działaczom romskim, że edukacja jest warunkiem koniecznym pełnoprawnego uczestnictwa Romów w nowoczesnym świecie. Liderzy romscy zdali sobie sprawę, że brak wykształcenia, czy wręcz analfabetyzm, jest jednym z najważniejszych powodów niskiego statusu społecznego i upośledzenia ekonomicznego dużej części Romów.

b) problemy. Jak wynika z raportu Romowie o edukacji swoich dzieci – na przykładzie Cyganów Karpackich, przygotowanego w 1997 r. przez Stowarzyszenie Romów w Polsce na zlecenie Ministerstwa Edukacji Narodowej, dzieciom romskim najczęściej brak jest wstępnego przygotowania, jakie daje edukacja przedszkolna. Romowie z reguły nie posyłają dzieci do przedszkoli ani do „klas zerowych”. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest brak środków na opłacanie edukacji przedszkolnej. Zdarzały się też niestety przypadki, w których dofinansowywanie przez Ministerstwo Edukacji Narodowej oświaty przedszkolnej oraz kolonii integracyjnych powodowało obniżenie wysokości zasiłków przekazywanych rodzinom romskim przez opiekę społeczną. Taka sytuacja w sposób zdecydowany zniechęca rodziców romskich do posyłania dzieci do przedszkoli i „klas zerowych”.

Innym poważnym problem są złe warunki materialne i socjalne, w jakich żyje wiele rodzin romskich. Szczególnie dotyczy togrupy Romów Karpackich. Ubogich Romów nie stać na podręczniki i pomoce szkolne, często mają trudności ze zdobywaniem środków nazaspokojenie podstawowych potrzeb (zakup odzieży i obuwia). Wprzeludnionych domostwach trudno znaleźć dziecku miejsce do skupienia potrzebnego dlaefektywnej pracy pozaszkolnej.

Dzieci często odstrasza od szkoły nieprzychylność ze strony nie-romskich rówieśników. Nie mając silnej motywacji i wsparcia ze strony rodziców porzucają szkołę. Wsondażu badającym uczniów, na pytanie: z kim wolałbyś nie siedzieć wławce? Jedna trzecia wymieniła Roma - Cygana. „Wyprzedzał” go jedynie chory psychicznie ihomoseksualista. Minimalnie mniejszą niechęcią obdarzono nosiciela wirusa HIV i byłego narkomana[2]. Nowsze badania wykazują, że choć poziom niechęci do Romów systematycznie się obniża, to wciąż jest bardzo wysoki[3].

Około 200 uczniów romskich uczy się w kilkunastu tzw. klasach romskich. Organizowane od końca lat 80-tych XX w. wydzielone klasy dla dzieci romskich miały umożliwić pokonanie barier edukacyjno-adaptacyjnych i przygotować uczniów romskich do nauki w klasach zintegrowanych. „Klasy romskie” były próbą doraźnej pomocy, rozwiązaniem tymczasowym, które nie stanowiło jednak skutecznej alternatywy wobec integracyjnych form edukacji. Nie dawały także nadziei na trwałe rozwiązanie problemu edukacji Romów. Z drugiej strony model ten, mimo wszystkich mankamentów i zasadnych zarzutów dotyczących niskiego poziomu nauczania oraz utrwalania segregacji etnicznej, był jedyną szansą dla opóźnionej edukacyjnie młodzieży (np. z powodu kilkuletniego wyjazdu za granicę) opanowania podstaw języka polskiego czy matematyki. Również niektórzy rodzice uczniów, mając do wyboru tzw. klasę integracyjną lub klasę romską, wybierali tę drugą uważając, że dziecko ucząc się wśród „swoich” narażone będzie w mniejszym stopniu na stres związany nauką, ale także z potencjalną lub rzeczywistą niechęcią, czy wręcz przypadkami agresji ze strony nie-romskich rówieśników.

Biorąc jednak pod uwagę mankamenty modelu klas romskich konieczne stało się znalezienie nowego modelu edukacji, który pozwalając na poszanowanie przekonań rodziców doprowadziłby do poprawy frekwencji i poziomu nauczania dzieci romskich w szkołach.

2. Romowie a społeczeństwo obywatelskie

a) opis sytuacji. Niechęć i powszechne odrzucenie Romów było i wciąż jest przyczyną reakcji niechęci i odrzucenia świata gadźów (nie-Romów). Takie instytucje, jak szkoła, administracja, policja, czy sądy częściej stanowiły zagrożenie dla integralności i tożsamości Romów niż szansę na rozwój i dobrobyt. Konsekwencją tego konfrontacyjnego współistnienia była budowa wielu barier oraz uzasadniona w wielu przypadkach nieufność do nie-Romów próbujących przekroczyć tę barierę z zewnątrz. Świat gadźów jest dla dużej części Romów światem wciąż obcym, gorszym, a przede wszystkim niezrozumiałym. Jeśli do powyższego opisu dodamy powszechny wśród Romów brak wykształcenia otrzymamy obraz społeczności zmarginalizowanej, wyłączonej z życia publicznego kraju, żyjącej często z poczuciem krzywdy doznawanej ze strony przedstawicieli instytucji publicznych, których działań i uwarunkowań Romowie nie rozumieją.

b) problemy. Romowie w zdecydowanej większości nie uczestniczą w życiu publicznym kraju i społeczności lokalnych. W związku z tym ich problemy pozostają poza zainteresowaniami tych społeczności i reprezentujących je władz. W sytuacji konfliktu obie społeczności (najczęściej darząc się wzajemną niechęcią i nieufnością) nie mają wypracowanych mechanizmów porozumiewania się, co często prowadzi do dalszych nieporozumień.

3. Praca - bezrobocie

a) opis sytuacji. Obecnienajbardziej powszechnym zajęciem Romów jest handel. Dzięki rodzinnym powiązaniom z zagranicą, zarabiają oni na sprowadzaniu używanych samochodów, handlu tekstyliami, wełną, dywanami oraz, od wielu już lat, starociami i antykami. Niektórzy inwestują w środki trwałe – sklepy, restauracje, nieruchomości, stacje benzynowe.

Na tle całej populacji Romów polskich ci najbardziej przedsiębiorczy nie są jednak grupą dominującą. Większość Romów żyje z dnia na dzień, bez stałego zatrudnienia, utrzymując sięzzajęć dorywczych, zazwyczaj pracując „na czarno”, czasami żebrząc, także przypomocy dzieci. Do tej grupy zalicza się znaczna część Romów Karpackich, których niemal cała populacja jest bezrobotna i utrzymuje się dzięki pomocy społecznej. Należy przy tym zwrócić uwagę, że najbardziej dotknięta bezrobociem grupa Romów Karpackich zamieszkuje tereny objęte jednym z najwyższych wskaźników bezrobocia w Polsce.

b) problemy. W oparciu o konsultacje z przedstawicielami społeczności romskiej, ekspertami oraz na podstawie cząstkowych badań[4] środowisko romskie można uznać za szczególnie zagrożone długotrwałym bezrobociem. Jego głównymi przyczynami są obok słabego wykształcenia (często analfabetyzm oraz niedostateczna znajomość języka polskiego), brak kwalifikacji, bierność w poszukiwaniu pracy oraz niechęć pracodawców dozatrudniania Romów.

W odniesieniu do sytuacji tej grupy osób realizowane obecnie formy przeciwdziałania bezrobociu są niewystarczające.

4. Zdrowie

a) opis sytuacji. Romowie w większym stopniu, niż ogół społeczeństwa polskiego, zapadają na cały szereg chorób. Częstsze są wśród nich przypadki cukrzycy, chorób układu krążenia i układu oddechowego (astmy, bronchitu, zapalenia płuc) oraz wirusowego zapalenia wątroby typu B. Wśród Romów zamieszkujących zdegradowane socjalnie osiedla i domostwa zdarzają się przypadki gruźlicy. Wyższa zapadalność na choroby, w połączeniu z problemami natury ekonomicznej, oraz nie korzystaniem przez wielu Romów z bezpłatnej służby zdrowia, wpływają na zwiększenie wskaźnika umieralności, a tym samym na niższą od ogółu obywateli polskich średnią długość życia Romów.

b) problemy. Problemy zdrowotne Romów wynikają przede wszystkim ze złej, a w wielu przypadkach katastrofalnej sytuacji socjalnej: braku wodociągów, kanalizacji, braku ocieplenia domostw, ich fatalnego stanu technicznego, braku pieniędzy na opał, ubogiej diety, ograniczonego dostępu do świadczeń zdrowotnych, a także braku profilaktyki oraz tradycji monitorowania ciąży przez kobiety romskie, czego skutkiem są wady wrodzone.

5. Sytuacja bytowa

a) opis sytuacji. Społeczności romskie są silnie zróżnicowane pod względem sytuacji ekonomicznej, a co za tym idzie sytuacji bytowej. Obok niewątpliwie zamożnych Romów, znajdują się całe społeczności żyjące w ubóstwie czy wręcz nędzy (szczególnie dotyczy to Romów Karpackich). Wdziesięciu gminach województwa małopolskiego, zamieszkałych przez Romów z pomocy społecznej korzysta 75% rodzin romskich (a w niektórych z tych gmin nawet 95%). Rodziny te objęte sąwszystkimi formami świadczeń: zasiłkami pieniężnymi, opłacaniem posiłków dzieciom uczęszczającym do szkoły, pomocą rzeczową, w tym także zakupem opału. Podobna sytuacja ma miejsce w miastach Górnego i Dolnego Śląska, gdzie również znajdują się skupiska Romów Karpackich.

Pomoc świadczona jest przede wszystkim wformie stałych zasiłków opieki społecznej oraz zasiłków celowych. Zaległości czynszowe powodują, iż rodziny romskie często nie mogą korzystać z dodatków mieszkaniowych. Niektóre zajmowane przez Romów pomieszczenia w ogóle nie spełniają wymogów prawa budowlanego, a część stanowi samowole budowlane. Mieszkania romskie są przeludnione. Zdarzają się przypadki, że cała wielopokoleniowa rodzina (nieraz 10-osobowa), żyje w jednej izbie. Również standard znacznej części tych mieszkań odbiega od przyjętego minimum.

Dochody znacznej części rodzin kształtują się poniżej granicy ubóstwa. Rzadkie są przypadki osób korzystających ze świadczeń emerytalnych, systematycznie otrzymujących środki finansowe, które zasilają budżet całej rodziny. Należy się spodziewać, żew najbliższych latach wzrośnie liczba osób pochodzenia romskiego, które mimo osiągnięcia wieku emerytalnego nigdy nie nabędą praw emerytalnych, co zwiększy liczbę osób nieposiadających żadnych stałych źródeł utrzymania.

b) problemy. Pomieszczenia, w których mieszkają rodziny romskie, wymagają często natychmiastowych remontów. Niepodjęcie w najbliższym czasie prac remontowych może spowodować, że część budynków będzie się nadawała wyłącznie do rozbiórki. Konsekwencją uszczuplenia istniejącego zasobu mieszkaniowego stanie się dalsze przeludnienie lub powstanie większej liczby samowoli budowlanych.

Z kwestią remontów wiąże się problem regulacji stanu prawnego gruntów, zajmowanych przez Romów, a także standardu lokali. Mieszkania te bywają pozbawione podstawowych wygód: toalet i łazienek, co ewidentnie rzutuje na stan sanitarny mieszkań i sytuację zdrowotną osób należących do społeczności romskiej.

6. Bezpieczeństwo, przestępstwa popełniane na tle etnicznym 

a) opis sytuacji. Przywoływane we wprowadzeniu badania opinii publicznej wskazują na funkcjonowanie w społeczeństwie polskim szeregu negatywnych stereotypów związanych z Romami. O niechęci wobec tej społeczności świadczą również pojawiające się ze stałą regularnością doniesienia mediów o kolejnych konfliktach i incydentach: w Kętach, Żywcu, Łodzi, Pabianicach, Ciechocinku, Czańcu, Dębicy, Zabrzu, Koszelówce, Nowej Hucie i innych miejscach, a także codzienne przykrości jakie bywają udziałem Romów w urzędach, sklepach i na ulicach polskich miast. Sygnały takie napływają w szczególności do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz do Rzecznika Praw Obywatelskich.

Według Komendy Głównej Policji, Romowie nie są jednak częstymi ofiarami przestępstw, zaś przestępstwa na nich popełniane spotykają się z szybką reakcją Policji. Mimo to, ze strony Romów pojawiają się skargi na opieszałość Policji lub adresowane pod adresem niektórych funkcjonariuszy zarzuty o dyskryminowanie Romów. Skargi te rzadko jednak składane są oficjalne. Policja podejmuje próby organizowania spotkań z przedstawicielami Romów w celu omówienia występujących problemów i zagrożeń.

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji na bieżąco monitoruje zdarzenia kryminalne wymierzone w osoby pochodzenia romskiego. Od kwietnia 2000 r. Komenda Główna Policji przekazuje do MSWiA comiesięczne raporty o takich przypadkach, rejestrowanych przez służby policyjne na terenie całego kraju. Na ich podstawie, oraz napodstawie informacji uzyskanych od przedstawicieli organizacji romskich lub samych pokrzywdzonych, podejmowane są czynności wyjaśniające.

Ponadto, zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 25 czerwca 2002 r. wsprawie Pełnomocnika Rządu do Spraw Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn (Dz. U. nr 96, poz. 849), Pełnomocnikowi przyznano kompetencje w zakresie przeciwdziałania dyskryminacji m.in. z powodu rasy i pochodzenia etnicznego.

b) problemy. W obliczu utrzymującego się w społeczeństwie polskim wysokiego poziomu niechęci do Romów, przedstawiciele tej społeczności w sposób szczególny narażeni są na akty agresji i dyskryminacji. Ponadto, nieznajomość kultury i zwyczajów obowiązujących w społeczności romskiej staje się często powodem konfliktów między osobami narodowości romskiej a funkcjonariuszami Policji. Szczególnie ważne jest więc w tej sytuacji przygotowanie policjantów do pracy w środowisku romskim. Wiedza policjantów na temat specyfiki, kultury, tradycji Romów i ograniczeń jakie z niej wynikają, może być szansą na przełamanie często wzajemnej niechęci oraz skuteczniejsze przeciwdziałanie i ściganie sprawców przestępstw, których ofiarą padają Romowie.

7. Kultura i zachowanie romskiej tożsamości etnicznej

a) opis sytuacji. Społeczności romskie charakteryzują się niezwykle bogatą i odmienną od polskiej kulturą. Jej zachowanie możliwe jest m.in. dzięki środkom przekazywanym przez jednostki samorządu terytorialnego i administrację rządową. Działalność kulturalną i wydawniczą Romów w Polsce wspiera przede wszystkim Ministerstwo Kultury. W 2002 r. dotacje z tego źródła dla środowisk romskich wyniosły 478 tys. PLN[5]. Środkite przeznaczane są nawspieranie przedsięwzięć podtrzymujących i promujących kulturę mniejszości romskiej (działalność zespołów folklorystycznych, festiwale, prezentacje twórczości artystów romskich). Ztego samego źródła pochodzą również subwencje dla wydawnictw i prasy romskiej.

b) problemy. Przekazywane dotychczas środki nie wystarczają jednak na podtrzymanie tożsamości etnicznej. W tym kontekście należy zwrócić uwagę, że rozbudzone zainteresowanie rodzimą kulturą, przejawiane przez dzieci i młodzież romską, może stać się jednym z najbardziej istotnych elementów kształtujących nie tylko poczucie własnej tożsamości etnicznej, ale i istotnym składnikiem edukacji wielokulturowej. Biorąc pod uwagę trudną sytuację materialną i niską edukację wielu rodzin romskich problemem staje się dobrowolna asymilacja Romów. Podobnie jak dla większości społeczeństwa i innych grup mniejszościowych, zagrożeniem dla kultury romskiej jest również ekspansjakultury masowej.

8. Wiedza o społeczności romskiej

a) opis sytuacji. Utrzymujące się stereotypowe postrzeganie Romów oraz niechęć demonstrowana w codziennych kontaktach z Romami wynika z braku rzetelnej wiedzy o tej społeczności. Stereotypy te są wzmacniane przez doniesienia medialne, koncentrujące się na elementach sensacyjnych, kryminalnych lub w najlepszym przypadku prezentujące archaiczno-sentymantalny wizerunek Roma.

b) problemy. Badania opinii publicznej od wielu lat potwierdzają istnienie wśród nie-romskiej większości silnie zakorzenionego negatywnego wizerunku związanego z Romami. Podstawowym problemem pozostaje jednak elementarna niewiedza dotycząca tej społeczności.

III. Wsparcie ze strony państwa

a) założenia ogólne. Społeczność romska traktowana jest w Polsce jako mniejszość etniczna, której należy się, zgodnie z prawem wewnętrznym oraz dokumentami międzynarodowymi podpisanymi przez RP, pełna ochrona prawna i pomoc państwa. Rząd polski współpracuje przy rozwiązywaniu problemów Romów z wyspecjalizowanymi agendami Rady Europy oraz Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Prowadzone byłytakże wspólne działania z Funduszem Know-How, zasilanym ze środków rządu Wielkiej Brytanii.

b) Pilotażowy program rządowy na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001 - 2003. W rezultacie prac Międzyresortowego Zespołu ds. Mniejszości Narodowych w marcu 2000r. zainicjowano prace nad przygotowaniem Pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001 - 2003. Program został opracowany przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji we współpracy z innymi resortami. Przy jego tworzeniu zaangażowani byli również pełnomocnicy ds.romskich, działający w strukturach samorządowych, a także pełnomocnicy wyłonieni przez lokalne społeczności romskie. Prace przebiegały przy szeroko zakrojonej współpracy jednostek samorządu terytorialnego, organizacji pozarządowych, wtym organizacji romskich. W dniu 13 lutego 2001 r. Program został zaaprobowany przez Radę Ministrów. Uchwała o ustanowieniu Programu weszła w życie 1 marca 2001 r.

Zasadniczym celem Programu było doprowadzenie do pełnego uczestnictwa Romów zamieszkujących tereny województwa małopolskiego w życiu społeczeństwa obywatelskiego izniwelowanie różnic dzielących tę grupę od reszty społeczeństwa. Za szczególnie istotne uznano doprowadzenie do wyrównania poziomów w takich dziedzinach jak: edukacja, zatrudnienie, zdrowie, higiena, warunki lokalowe, umiejętność funkcjonowania w społeczeństwie obywatelskim.

Program miał charakter pilotażowy. Założono, że realizacja Programu w Małopolsce będzie wstępem do przygotowania i realizacji ogólnopolskiego, wieloletniego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce. Niniejszy program jest więc logiczną kontynuacją programu przyjętego przez Radę Ministrów w dniu 13 lutego 2002 r.

IV. Uwarunkowania prawno-międzynarodowe

a) problematyka romska na forum międzynarodowym. W ramach ONZ oraz instytucji europejskich przyjęto szereg dokumentów odnoszących się wyłącznie do Romów. Najważniejsze z nich to:

• Rezolucja nr 65 Komisji Praw Człowieka ONZ z 4 marca 1992 r. o ochronie Romów/Cyganów;
• Rekomendacja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy nr 563 z 1969 r. o sytuacji Cyganów i innych wędrowców w Europie;
• Rekomendacja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy nr 1203 z lutego 1993 r. oCyganach w Europie;
• Uchwała Stałej Konferencji Władz Lokalnych i Regionalnych Rady Europy nr 243 z 16-18 marca 1993 r. o Cyganach w Europie: rola i odpowiedzialność władz lokalnych i regionalnych;
• Rekomendacja Kongresu Władz Lokalnych i Regionalnych Europy nr 11 z 1995 r. Kutolerancyjnej Europie: wkład Romów/Cyganów;
• Rekomendacja Europejskiej Komisji Przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji Rady Europy nr 3 z 1997 r. Walka z rasizmem i nietolerancją wobec Romów/Cyganów;
• Deklaracja Brukselska z 12 lipca 1996 r. uczestników rozmów okrągłego stołu w Parlamencie Europejskim w Brukseli dotyczących Romów/Cyganów w Europie.

Romowie są mniejszością etniczną, której sytuacja jest najczęściej dyskutowana na forum instytucji europejskich. W 1995 r. przy Radzie Europy powołana została Grupa Specjalistów do spraw Romów/Cyganów, a przy Biurze Instytucji Demokratycznych Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (ODHIR ) - Punkt Kontaktowy do Spraw Romów i Sinti. Zainteresowanie sytuacją Romów w Europie Środkowo-Wschodniej zaowocowało szeregiem konferencji i międzynarodowych projektów.

Swoje zainteresowanie kwestią Romów, przede wszystkim w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, Unia Europejska oraz Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie opierają na dwóch generalnych stwierdzeniach:

• mniejszość Romów jest najliczniejszą mniejszością etniczną w całej Europie, w tym szczególnie w państwach Europy Środkowej,
• ich sytuacja oceniana jest – m.in. w oparciu o raport Wysokiego Komisarza ds. Mniejszości Narodowych OBWE z marca 2000 r. – jako „często najgorsza ze wszystkich grup zamieszkujących w obszarze OBWE”.

Daleko idące zaangażowanie deklarują deputowani do Parlamentu Europejskiego, zapowiadając aktywne stymulowanie przede wszystkim Komisji Europejskiej do dalszych działań na rzecz społeczności romskiej w państwach kandydujących. Rozwiązywaniem problemów społeczności Romów w Europie zainteresowana jest również OBWE – zarówno Wysoki Komisarz ds. Mniejszości Narodowych, jak i Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka w Warszawie. Nieformalny dialog instytucji europejskich z państwami Europy Środkowej i Wschodniej (szczególnie ze Słowacją, Czechami, Rumunią, Bułgarią i Węgrami), dotyczący kwestii Romów został zapoczątkowany przez prezydencję fińską w II połowie 1999 r. Podstawą dla tego dialogu, zmierzającego do zwalczania uprzedzeń wobec Romów oraz prowadzenia działań na rzecz zmiany stanowiska administracji publicznej, jest dokument zatytułowany Situation of Roma in the cadidate countries; background document oraz wynikające z niego „zasady wiodące” (guiding principles). Eksponowane jest zainteresowanie stworzeniem i finansowaniem przede wszystkim programów edukacyjnych, dających Romom większe szanse na rynku pracy oraz realizacją innych programów – finansowanych z własnych środków budżetowych zainteresowanych państw oraz z wykorzystaniem środków pomocowych Unii Europejskiej.

b) programy romskie w innych krajach Europy. W państwacheuropejskich,w których mieszkają Romowie podejmowane są działania zmierzające do poprawy ich sytuacji. W wielu krajach przyjęto i są realizowane narodowe bądź regionalne programy na rzecz społeczności romskiej (Bułgaria, Czechy, Grecja, Hiszpania, Irlandia, Litwa, Mołdawia, Federacja Serbii i Czarnogóry, Słowacja, Rumunia, Węgry). Programy te obejmują takie dziedziny jak edukacja, zdrowie, zwalczanie bezrobocia, poprawa warunków socjalnych. Część z nich korzysta z finansowego wsparcia funduszy europejskich.

c) najważniejsze umowy międzynarodowe dotyczące praw osób należących do mniejszości, podpisane przez Polskę. Polska przyjęła szereg aktów prawa międzynarodowego, w których znalazły się regulacje dotyczące ochrony mniejszości narodowych. Są to m.in.: Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 roku, Międzynarodowa Konwencja w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej z 7 marca 1966 r., Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 16 grudnia 1966 r., Konwencja Praw Dziecka z 20 listopada 1989 r. W Europie najważniejszym dokumentem regulującym prawa mniejszości narodowych jest Konwencja ramowa Rady Europy o ochronie mniejszości narodowych, ratyfikowana przez RP w dniu10 listopada 2000 r.

d) międzynarodowe zainteresowanie sytuacją Romów w Polsce. Sytuacja Romów w Polsce stanowi przedmiot zainteresowania instytucji europejskich oraz państw Unii Europejskiej, zwłaszcza tych, na których terytorium udają się polscy Romowie, ubiegający się o status uchodźcy (np. Wielkiej Brytanii i Finlandii). Rząd RP współpracuje przy rozwiązywaniu problemów Romów z wyspecjalizowanymi agendami Rady Europy oraz państwami Unii Europejskiej.

W raporcie Okresowym Komisji Europejskiej z 2002 r. oceniającym przygotowanie Polski i innych krajów kandydujących do członkostwa w Unii Europejskiej, odnosząc się do realizacji Pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001 – 2003, pozytywnie oceniono podjęte przez administrację rządową działania na rzecz poprawy sytuacji Romów. Autorzy Raportu zauważyli jednak, że realizacja Programu została poważnie ograniczona z powodu niedostatecznego finansowania ze środków budżetowych. Należy także pamiętać, że w poprzednich raportach zwracano uwagę na brak w naszym kraju strategii integracji społeczności romskiej, której realizacja koordynowana byłaby przez administrację rządową. Odnotowano, iż warunki ekonomiczne i socjalne Romów są gorsze niż pozostałych członków społeczeństwa. Raport za rok 2000 mówiąc o programach na rzecz Romów, podejmowanych przez państwa kandydackie, zwraca uwagę na konieczność finansowania ich ze środków budżetowych: „Takie programy powinny być wsparte środkami budżetowymi [...] powinny być wdrażane w sposób stały we współpracy zprzedstawicielami romskimi”.

Również w Raporcie Komisarza Praw Człowieka Rady Europy Alvaro Gil-Robles’a z pobytu w Polsce w 2002 r. znalazła się pozytywna ocena działań podjętych przez administrację w ramach Pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001 – 2003. Komisarz Praw Człowieka RE zwrócił jednak uwagę, że Program obejmuje niewielką część społeczności romskiej i konieczne jest zastosowanie jego rozwiązań w całym kraju.

V. Założenia Programu

Program na rzecz społeczności romskiej w Polsce realizowany będzie na obszarze całego kraju w latach 2004 – 2013 z możliwością kontynuacji w latach następnych. W jego zakres wchodzą sprawy: edukacji, walki z bezrobociem, zdrowia, sytuacji bytowej, przeciwdziałania przestępstwom popełnianym na tle etnicznym, podtrzymywania i propagowania kultury romskiej, wiedzy o Romach w społeczeństwie polskim, wiedzy o reformach dokonujących się w Polsce wśród Romów. Opierając się na wciąż nielicznych i cząstkowych zazwyczaj badaniach naukowych[6], konsultacjach z administracją rządową, samorządową, organizacjami pozarządowymi w tym romskimi, można przyjąć, że prezentowany zakres problemów dotyczy zdecydowanej większości społeczności romskiej w Polsce, arozwiązanie ich pozostaje głównym postulatem wszystkich zainteresowanych stron.

Część proponowanych rozwiązań została sprawdzona w trakcie realizacji Pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001 – 2003 i będzie kontynuowana w Programie ogólnopolskim. Jednak z uwagi na wewnętrzną różnorodność społeczności romskiej w Polsce, część rozwiązań będzie musiała mieć charakter innowacyjny lub być modyfikacją rozwiązań stosowanych wcześniej w Małopolsce.

W realizacji Programu uczestniczą, poza instytucjami rządowymi:

• przedstawiciele społeczności romskiej;
• jednostki samorządu terytorialnego (podstawowymi jednostkami, na których opiera się Program są gminy);
• organizacje pozarządowe, którym bliskie są problemy społeczności romskiej.

Koordynatorem Programu jest minister odpowiedzialny za sprawy mniejszości narodowych i etnicznych (Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji).

Niezbędnym warunkiem osiągnięcia założonych w Programie celów jest udział w nim społeczności lokalnych. Starano się go tak konstruować, aby integrował mniejszość romską z tymi społecznościami oraz zapobiegał ewentualnym nieporozumieniom i konfliktom. Stąd konieczność udziału w Programie również najbiedniejszych osób należących do społeczności lokalnej, a nie będących Romami.

Nadzór nad realizacją zadań Programu będą sprawowali: wojewodowie (w odniesieniu do zadań realizowanych na obszarze województw), Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Minister Edukacji Narodowej i Sportu (w zakresie dotyczącym edukacji).

VI. Cele Programu

Zasadniczym celem Programu jest doprowadzenie do pełnego uczestnictwa Romów w życiu społeczeństwa obywatelskiego i zniwelowanie różnic dzielących tę grupę od reszty społeczeństwa. Szczególnie istotne jest doprowadzenie do wyrównania poziomów w takich dziedzinach jak: edukacja, zatrudnienie, zdrowie, higiena, warunki lokalowe, umiejętność funkcjonowania Romów w społeczeństwie obywatelskim.

Celem Programu nie jest doraźna pomoc w trudnej sytuacji w jakiej znalazła się społeczność romska, ale wypracowanie takich mechanizmów, które pozwoliłyby na osiągnięcie celów nakreślonych powyżej. Niezbędne przy tym jest, aby wesprzeć Romów w działaniach zmierzających do podtrzymania własnej tożsamości oraz odrębności kulturowej. Brak wykształcenia, trudna sytuacja bytowa, rozluźniające się więzi społeczne sprawiają, że Romowie w coraz większym stopniu podlegają naciskowi współczesnej cywilizacji oraz jej negatywnym skutkom. Nie sposób nie zauważyć, że powierzchowna atrakcyjność kultury masowej oddziałuje także na kulturę i tradycję Romów. Stąd powszechna zgoda autorytetów oraz liderów społeczności romskiej, że podtrzymywanie pozytywnych elementów kultury romskiej może pomóc tej społeczności w znalezieniu swojego miejsca we współczesnej Polsce.

Program ma zatem na celu przede wszystkim wyrównanie szans osób należących do społeczności romskiej oraz pomoc w podtrzymaniu tożsamości i kultury Romów.

1. Edukacja

Celem Programu jest poprawa stanu edukacji wśród Romów poprzez: zwiększenie współczynnika ukończenia szkoły, poprawę frekwencji oraz wyników nauczania dzieci i młodzieży romskiej, ułatwienie młodzieży romskiej kontynuowania nauki w szkołach ponadpodstawowych i wyższych. Program w zakresie edukacji ma zapobiec zwiększeniu liczby bezrobotnych i nie posiadających żadnych kwalifikacji zawodowych osób pochodzenia romskiego; przeciwdziałać zepchnięciu tej grupy na margines społeczeństwa wjeszcze większym stopniu, niż to się dzieje obecnie; powstrzymać proces dziedziczenia biedy przez następne pokolenia.

2. Romowie a społeczeństwo obywatelskie

Celem Programu jest integracja społeczna Romów poprzez edukację obywatelską, a w konsekwencji umożliwienie im pełnego uczestnictwa w społeczeństwie obywatelskim.

3. Przeciwdziałanie bezrobociu

Celem Programu w dziedzinie przeciwdziałania bezrobociu jest zmniejszenie współczynnika bezrobocia. Ma to szczególne znaczenie w sytuacji, gdy ma ono charakter długotrwały, obejmuje większość społeczności romskiej, dotyczy rodzin wielodzietnych, często mieszkających w tragicznych warunkach socjalnych, pozbawionych wykształcenia. Romowie jako grupa zagrożona długotrwałym bezrobociem powinni stać się przedmiotem specjalnego zainteresowania urzędów pracy. Szkolenia powinny być nakierowane na aktywizację Romów na rynku pracy: w pierwszej kolejności na samozatrudnienie, rozbudzenie motywacji do zdobywania, podnoszenia i zmieniania kwalifikacji zawodowych, inspirowanie do czynnego poszukiwania pracy, wzmocnienie poczucia własnej wartości, rozbudzenie motywacji do zmiany kwalifikacji i podniesienie poziomu wiedzy ogólnej, przygotowanie do pracy w zawodzie poszukiwanym na rynku pracy.

4. Zdrowie

Celem Programu jest poprawa stanu zdrowia poprzez objęcie Romów szerszym dostępem do opieki lekarskiej oraz poprawa stanu higieny.

5. Sytuacja bytowa

Celem Programu jest poprawa sytuacji bytowej, w tym w szczególności mieszkaniowej Romów, poprawa sytuacji sanitarnej (podłączenie mieszkań do kanalizacji i wodociągów, dostęp do bieżącej wody, etc.).

Należy zwrócić uwagę, że poprawa sytuacji materialnej Romów nie może być traktowana jako cel sam w sobie, ale jedynie jako środek w realizacji innych celów, takich jak np. edukacja, czy poprawa sytuacji zdrowotnej. Pomoc rzeczowa powinna być udzielana tylko w wyjątkowych przypadkach oraz być warunkowana aktywnością samych Romów. Pomoc społeczna powinna być także powiązana z innymi dziedzinami, np. edukacją.

6. Bezpieczeństwo, przeciwdziałanie przestępstwom popełnianym na tle etnicznym

Celem Programu jest poprawa bezpieczeństwa poprzez wyczulenie Policji oraz przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości na przestępstwa popełniane na tle etnicznym i przypadki dyskryminacji, jak również przeciwdziałanie przekonaniu o niskiej szkodliwości społecznej takich czynów. Kolejnym celem jest przekonanie Romów do konieczności współpracy z Policją w dziedzinie zwalczania tych przestępstw oraz budowa zaufania do organów ścigania. Wperspektywie należy dążyć do zatrudniania osób pochodzenia romskiego wPolicji.

7. Kultura i zachowanie romskiej tożsamości etnicznej

Celem Programu jest pomoc w podtrzymaniu romskiej tożsamości etnicznej i rozwoju kultury romskiej. Jednocześnie warto podkreślać jej oryginalność i wyjątkowość widoczną na tle kultury polskiej większości i innych kultur europejskich, by promować postawy otwartości na inne kultury także wśród Romów.

Kolejnym celem Programu jest inwentaryzacja i opieka nad miejscami martyrologii romskiej z okresu II Wojny Światowej, by przywrócić społeczeństwu polskiemu pamięć o ofiarach romskich.

8. Wiedza o społeczności romskiej

Celem Programu jest poprawa stanu wiedzy na temat społeczności romskiej wśród nie‑romskiej większości, a w konsekwencji poprawa wizerunku Romów wspołeczeństwie polskim oraz zmiana negatywnych stereotypów związanych z tą społecznością.

VII. Środki służące realizacji celów Programu

1. Edukacja

Edukacja jest najważniejszym elementem Programu, sytuacja w tej dziedzinie warunkuje bowiem możliwość poprawy położenia społeczności romskiej także w innych sferach. Wprocedurze konkursowej zadania z zakresu edukacji traktowane będą zatem jako zadania priorytetowe.

Doświadczenia zdobyte w trakcie realizacji Pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001 - 2003 oraz opinie nauczycieli pracujących z uczniami romskimi wskazują, że dzieciom romskim (często ze słabą, lub wręcz bez znajomości języka polskiego) brakuje wstępnej edukacji oraz socjalizacji, jakie zapewnia edukacja przedszkolna oraz tzw. klasa zerowa. W związku z tym szczególnie ważne jest umożliwienie (dofinansowanie) uczęszczania dzieci romskich do przedszkoli i klas zerowych.

Wobec mankamentów eksperymentu, jakim były tzw. klasy romskie najwłaściwsze wydaje się roztoczenie intensywnej opieki nad dziećmi romskimi w klasach zintegrowanych. Pożądany jest model klas zintegrowanych, w których dzieci i młodzież romska otrzymują wsparcie ze strony nauczycieli wspomagających oraz asystentów romskich. Wprowadzenie do szkół prowadzących edukację uczniów romskich nowych form wsparcia powinno spowodować stopniową eliminację nauczania w klasach romskich.

Nauczyciele wspomagający - znający metodykę pracy wgrupach zróżnicowanych kulturowo - poświęcają szczególną uwagę dzieciom romskim, traktując je, na wczesnym poziomie edukacji, jako dzieci obcojęzyczne idwukulturowe. Zadaniem nauczyciela jest bieżący nadzór nad postępami dzieci w nauce, prowadzenie zajęć wyrównawczych, pomoc w odrabianiu lekcji, stały kontakt z rodziną.

Asystenci romscy - Romowie obdarzeni zaufaniem lokalnych społeczności romskich ‑zapewniają wszechstronną pomoc uczniom romskim w kontaktach ze środowiskiem szkolnym, budują pozytywny obraz szkoły ikorzyści płynących z wykształcenia, zapewniają wsparcie emocjonalne dla uczniów romskich, pomoc nauczycielom i pedagogom w rozpoznaniu potrzeb i ewentualnych problemów poszczególnych uczniów, pomagają i mediują w sytuacjach trudnych i konfliktowych. Do obowiązków asystenta należy również budowa dobrego kontaktu między rodzicami uczniów a szkołą, informowanie rodziców o przebiegu nauki, a także kontrola frekwencji uczniów i postępów w nauce.

Nauczyciele wspomagający oraz asystenci romscy powinni mieć możliwość dalszego kształcenia specjalistycznego, korzystania z literatury cyganologicznej oraz pomocy metodyków międzykulturowych i wolontariuszy spośród studentów kierunków resocjalizacyjnych czy opiekuńczo - wychowawczych. Nauczyciele i asystenci powinni być przygotowani do rozbudzenia wśród małych Romów motywacji do nauki jako środka awansu społecznego i jednocześnie kształtować wnich ciekawość własnej odmienności etnicznej, tradycji i historii własnej grupy. Należy dołożyć szczególnych starań, by zarówno nauczyciele jak i asystenci wklasach, w których uczą się dzieci romskie nawiązywali dobry kontakt z rodzicami, co pozwoli w większym stopniu zaangażować rodziców w procesy edukacyjne dzieci.

Ważne są także:

• dofinansowanie pobytu dzieci w przedszkolach;
• dofinansowanie nauki w „klasach zerowych” i możliwość jej wydłużenia;
• dofinansowanie zakupu podręczników, pomocy dydaktycznych i przyborów szkolnych;
• dofinansowanie dojazdu dzieci do i ze szkół;
• dofinansowanie dożywiania dzieci w szkole;
• dofinansowanie ubezpieczenia uczniów od nieszczęśliwych wypadków;
• wprowadzenie zajęć wyrównawczych, umożliwiających nadrobienie zaległości;
• umożliwienie odrabiania zadań domowych w szkole pod nadzorem nauczyciela;
• zachęcanie dzieci do udziału w konkursach i olimpiadach szkolnych oraz zawodach sportowych;
• wychowanie estetyczne dzieci i młodzieży poprzez bezpośredni kontakt młodzieży romskiej ze sztuką;
• pomoc młodzieży w rozwijaniu uzdolnień artystycznych;
• organizacja zajęć poświęconych kulturze i tradycji Romów;
• prowadzenie zajęć edukacyjno - integracyjnych dla dzieci i młodzieży, promujących postawę tolerancji oraz umożliwiających adaptację Romów w nowym środowisku;
• organizowanie letniego, integracyjnego wypoczynku dla dzieci romskich ipolskich;
• umożliwienie uczestnictwa dzieci romskich w koloniach i zimowiskach;
• zatrudnienie rodziców romskich, którzy będą przyprowadzali i odprowadzali dzieci do ize szkoły oraz będą czuwali nad ich zachowaniem podczas lekcji w terenie, wycieczek i imprez;
• organizowanie spotkań z rodzicami na temat obowiązku szkolnego i obowiązku nauki dzieci;
• organizacja pomocy psychologicznej i pedagogicznej dla rodziców i dzieci;
• organizowanie zajęć edukacyjnych dla dorosłych Romów;
• organizowanie kursów zawodowych dla młodzieży i dorosłych;
• utworzenie świetlic środowiskowych, w których dzieci mogłyby spędzać czas pod nadzorem pedagogicznym;
• opracowaniesystemu stypendialnego dla studentów romskich;
• opracowanie systemu stypendialnego dla dzieci i młodzieży romskiej uzdolnionej artystycznie;
• opracowanie podręczników i programów nauczania języka romskiego;
• opracowanie podręczników z zakresu historii i kultury Romów.

2. Romowie a społeczeństwo obywatelskie

Wśród społeczności romskiej należy prowadzić działania edukacyjne, informujące o rzeczywistości kraju, w którym żyją: o prawach i obowiązkach obywatelskich (biernym i czynnym prawie wyborczym), o prawach przysługujących im jako mniejszości etnicznej, o przeprowadzanych reformach, omożliwościach uzyskania pomocy pedagogicznej, psychologicznej i społecznej, o procesie akcesji do Unii Europejskiej i o zmianach, które się z tym wiążą. Przekazywanie takich informacji ma zapobiec funkcjonowaniu Romów poza społeczeństwem obywatelskim.

Ważnymi zadaniami są ponadto:

• utworzenie stanowisk lokalnych pełnomocników społeczności romskiej;
• zorganizowanie Centrów Porad Obywatelskich;
• szkolenia dla liderów lokalnych społeczności romskich;
• opracowanie i promocja publikacji dotyczących edukacji obywatelskiej Romów;
• emisja cyklicznych audycji dla Romów w mediach lokalnych i ogólnopolskich.

3. Przeciwdziałanie bezrobociu

Działania na rzecz przeciwdziałania bezrobociu powinny być prowadzone przez powiatowe urzędy pracy z terenów objętych Programem.

Poszczególne zadania to:

• segmentacja bezrobotnych Romów pod kątem zaplanowania form pomocy;
• organizowanie miejsc pracy subsydiowanej;
• szkolenia podnoszące i zmieniające kwalifikacje zawodowe;
• organizowanie poradnictwa zawodowego;

Należy zwrócić uwagę, że ustawowym instrumentem stosowanym do łagodzenia skutków bezrobocia wśród grup społecznych szczególnie narażonych na to niekorzystne zjawisko (w tym także Romów) są programy specjalne (ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu – Dz. U. z 1997 r. Nr 25 poz. 128 z późn. zm.).

4. Zdrowie

• organizowanie „białych dni” dla Romów;
• zwiększenie częstotliwości wizyt kobiet romskich u lekarza;
• dofinansowanie lekarstw;
• stworzenie możliwości pobytu osób starszych w sanatoriach;
• zatrudnienie pielęgniarek środowiskowych pochodzenia romskiego, którym znacznie łatwiej byłoby przekonać kobiety romskie do regularnych wizyt lekarskich;
• szkolenie z zakresu pierwszej pomocy dla wybranych osób zamieszkujących skupiska romskie oraz organizacja na tej bazie systemu pomocy;
• stworzenie miejsc, w których Romowie mogliby uzyskać doraźną pomoc medyczną;
• prowadzenie badań bilansowych;
• promowanie szczepień ochronnych;
• zapobieganie żółtaczce;
• prelekcje dotyczące higieny i profilaktyki zdrowotnej;
• systematyczny wywóz śmieci;
• dezynsekcja i deratyzacja.

5. Sytuacja bytowa

• remonty istniejących mieszkań i budynków;
• budowa mieszkań socjalnych;
• uregulowanie własności gruntów;
• przekazanie gruntów pod działki budowlane;
• wsparcie budownictwa małych lokali mieszkalnych;
• opracowanie dokumentacji technicznej obiektów;
• zakup materiałów budowlanych;
• zapewnienie nadzoru budowlanego podczas realizacji budowy;
• doprowadzenie energii elektrycznej i wody;
• podłączenie osiedli romskich do wodociągów i kanalizacji;
• budowa przydomowych biologicznych oczyszczalni ścieków;
• budowa szamb przydomowych lub zakup sanitariatów kontenerowych;
• pomoc w spłacie zaległości czynszowych np. poprzez umożliwienie spłat ratalnych;
• umożliwienie otrzymywania dodatków mieszkaniowych;
• przekazywanie zasiłków celowych na zakup odzieży, lekarstw, opału;
• inne świadczenia pomocy społecznej[7];
• aktywizacja społeczności romskiej, zmierzająca do jej psychospołecznej samodzielności poprzez pracę socjalną i poradnictwo;
• podnoszenie kwalifikacji organizatorów pomocy społecznej oraz pracowników socjalnych.

6. Bezpieczeństwo, przeciwdziałanie przestępstwom popełnianym na tle etnicznym

Wskazane jest cykliczne organizowanie szkoleń i warsztatów dla policjantów pracujących w środowisku romskim w zakresie problematyki dotyczącej romskiej mniejszości etnicznej oraz w dziedzinie przestępstw popełnianych na tle etnicznym. Ważne jest uświadomienie odmienności kulturowej Romów, jej przyczyn, uwarunkowań socjalnych i społecznych oraz konsekwencji wynikających z tej odmienności. Pomocna w tej dziedzinie byłaby szeroka współpraca między Policją a Romami (odnotowano przypadki napadów na Romów w ich domach i mimo interwencji Policji oraz zatrzymania sprawców zajść na miejscu zdarzenia, poszkodowani nie wnieśli wniosku o ściganie). Ponadto niezbędne jest:

• zapobieganie przestępstwom popełnianym na tle etnicznym i szybkie na nie reagowanie;
• pomoc ofiarom przestępstw popełnianych na tle etnicznym;
• przekonanie Romów o konieczności współpracy z Policją w celu karania sprawców przestępstw popełnianych na Romach;
• patrolowanie terenów zamieszkałych przez Romów;
• zatrudnienie w Policji osób pochodzenia romskiego (w służbach patrolowych idzielnicowych);
• współpraca i wymiana informacji pomiędzy Policją a przedstawicielami społeczności romskiej;
• zatrudnienie kuratorów sądowych znających specyfikę społeczności romskiej.

7. Kultura i zachowanie romskiej tożsamości etnicznej

• wspieranie romskich inicjatyw artystycznych;
• działania zmierzające do szerokiej prezentacji kultury romskiej;
• wspieranie istniejących i pomoc w powstawaniu nowych zespołów muzycznych;
• pomoc w przygotowaniu imprez kulturalnych i sportowych organizowanych przez społeczność romską;
• organizacja imprez propagujących historię Romów;
• wspieranie działalności wydawniczej;
• wspomaganie badań naukowych dotyczących historii i kultury Romów;
• upamiętnienie martyrologii Romów podczas II Wojny Światowej.

8. Wiedza o społeczności romskiej

Zadania przedsięwzięte w ramach Programu zmierzają do popularyzacji wspołeczeństwie polskim prawdziwego obrazu Romów z ich bogatą obyczajowością i odmiennością, pasjonującą i często dramatyczną historią, kulturą oraz tradycją, która wzbogaca polską kulturę, zgodnie z tradycją „Rzeczpospolitej Wielu Narodów”. Ważne będzie podjęcie tej problematyki przez opiniotwórcze media w tym, oddziały regionalne telewizji oraz radio i telewizję ogólnopolską.

Ważnymi zadaniami są ponadto:

• propagowanie wiedzy o Romach;
• promocja wydawnictw o Romach;
• emisja cyklicznych audycji o Romach w mediach lokalnych i ogólnopolskich;
• wspomaganie badań naukowych dotyczących społeczności romskiej.

VIII. Zasady finansowania Programu

W celu zagwarantowania w budżecie państwa środków na realizację Programu niezbędne jest utworzenie rezerwy celowej, pozostającej w dyspozycji ministra odpowiedzialnego za sprawy mniejszości narodowych i etnicznych (Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji). Środki te w ramach dotacji będą uruchamiane na wniosek tego ministra i przekazywane za pośrednictwem wojewodów lub bezpośrednio podmiotom realizującym poszczególne zadania.

Obok środków pochodzących z rezerwy celowej budżetu państwa[8] finansowanie Programu powinno być uzupełnione ze środków samorządu terytorialnego, środków własnych fundacji i organizacji międzynarodowych i krajowych zainteresowanych wspieraniem mniejszości romskiej w Polsce oraz w miarę dostępności, z europejskich funduszy pomocowych. Należy podkreślić, że środki finansowe przekazywane na zasadach ogólnych przez inne resorty w celu wsparcia działań na rzecz społeczności romskiej nie są wliczane w ogólne koszty Programu.

Szczegółowa procedura aplikacyjna o dotacje ze środków pozostających w dyspozycji ministra odpowiedzialnego za sprawy mniejszości narodowych i etnicznych przeznaczonych na realizację zadań Programu, będzie wyglądała w sposób następujący:

• w połowie każdego roku (poprzedzającego rok budżetowy), po wcześniejszym określeniu szczegółowych zasad przekazywania środków finansowych minister odpowiedzialny za sprawy mniejszości narodowych i etnicznych ogłasza otwarty konkurs dla podmiotów uczestniczących w Programie. Wnioskujący składają wnioski do wojewodów właściwych ze względu na teren realizacji proponowanych zadań. Po zaopiniowaniu wniosków przez wojewodów, minister odpowiedzialny za sprawy mniejszości narodowych i etnicznych decyduje o przyznaniu dotacji. Po wejściu w życie ustawy budżetowej środki finansowe są przekazywane do budżetów właściwych wojewodów lub innych uprawnionych podmiotów. Wojewodowie przekazują je do podmiotów, których wnioski uzyskały akceptację ministra odpowiedzialnego za sprawy mniejszości narodowych i etnicznych i skierowane zostały do realizacji,
• w przypadku propozycji realizacji zadań o znaczeniu i zasięgu ponadlokalnym (wykraczającym poza teren jednego województwa), wnioskujący może złożyć wniosek bezpośrednio do ministra odpowiedzialnego za sprawy mniejszości narodowych i etnicznych. Po ewentualnej akceptacji ministra, środki finansowe ujęte w rezerwie celowej są przekazywane do budżetów właściwych wojewodów lub innych uprawnionych podmiotów,
• minister odpowiedzialny za sprawy mniejszości narodowych i etnicznych oraz wojewodowie (po uzyskaniu akceptacji ministra) mogą również ogłaszać konkursy na realizację zadań zleconych, o celach i warunkach określonych w treści ogłoszenia.
• zadania z zakresu edukacji finansowane z części 30 budżetu państwa, której dysponentem jest minister właściwy do spraw oświaty i wychowania - na wniosek tego ministra - będą podlegały procedurze oceniającej przewidzianej dla zadań finansowanych z rezerwy celowej. Wnioski z zakresu edukacji przedstawione do akceptacji ministra odpowiedzialnego za sprawy mniejszości narodowych i etnicznych są opiniowane przez właściwego wojewódzkiego kuratora oświaty oraz właściwego wojewodę. Minister odpowiedzialny za sprawy mniejszości narodowych i etnicznych przekazuje zaakceptowane wnioski ministrowi właściwemu do spraw oświaty i wychowania.

Jednocześnie należy podkreślić, że środki na zadania własne związane zprowadzeniem zadań oświatowych, jednostki samorządu terytorialnego otrzymują z budżetu państwa w ramach subwencji ogólnej, w skład której wchodzi cześć oświatowa. Corocznie, po wyłączeniu 1% rezerwy, kwota części oświatowej subwencji ogólnej rozdzielana jest pomiędzy poszczególne jednostki samorządu terytorialnego na podstawie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu w sprawie zasad podziału części oświatowej subwencji ogólnej dla jednostek samorządu terytorialnego, tzw. algorytmu. Dysponentem części subwencji ogólnej - w tym jej części oświatowej -jest Minister Finansów. Jednostki samorządu terytorialnego, które w trakcie roku budżetowego odczuwają brak środków na realizacje zaplanowanych zadań, mogą ubiegać się o dofinansowanie w ramach 1% rezerwy części oświatowej subwencji ogólnej, po uprzednim złożeniu wniosku do Ministra Edukacji Narodowej i Sportu.

Należy zwrócić uwagę, że zgodnie z założeniami Programu, wnioski o przyznanie środków finansowych mogą składać jednostki samorządu terytorialnego bądź organizacje pozarządowe (w tym organizacje zrzeszające osoby należące do romskiej mniejszości etnicznej). Wnioski przygotowane wspólnie przez jednostki samorządu terytorialnego i przedstawicieli lokalnych społeczności romskich będą traktowane priorytetowo. O dotację mogą występować również inne podmioty prowadzące działalność publiczną (np. uczelnie, placówki pedagogiczne i naukowe, kościoły i związki wyznaniowe, komendy straży gminnych, prasa, radio, telewizja i inne). Wzwiązku z tym, że procedura przewiduje coroczne składanie wniosków, szczegółowy zakres realizowanych zadań będzie znany dopiero po każdorazowym zatwierdzeniu przez ministra odpowiedzialnego za sprawy mniejszości narodowych i etnicznych.

Nie przewiduje się dodatkowych wydatków administracji rządowej związanych z obsługą Programu. W oparciu o pismo Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 21 stycznia 2003 r. wojewodowie ustanowili pełnomocników do spraw mniejszości narodowych i etnicznych bądź wyznaczyli osoby odpowiedzialne za realizację polityki wobec mniejszości narodowych i etnicznych, przygotowując się w ten sposób m.in. do wprowadzenia Programu. W ramach swoich obowiązków osoby te odpowiadać będą za realizację i koordynacje działań prowadzonych w ramach Programu na terenie właściwych województw.

IX. Monitorowanie realizacji Programu

Minister odpowiedzialny za sprawy mniejszości narodowych i etnicznych oraz wojewodowie na bieżąco monitorują realizację Programu oraz badają wykonanie Programu w poszczególnych latach.

Uczestnicy Programu mają obowiązek przygotować sprawozdanie finansowe oraz prezentujące efekty podjętych działań. W przypadku zadań o zasięgu lokalnym podmioty realizujące zadania przekazują sprawozdania wojewodzie właściwemu ze względu na obszar realizacji zadania. W przypadku zadań o znaczeniu ponadlokalnym (o zasięgu i znaczeniu wykraczającym poza teren jednego województwa) podmioty przedstawiają sprawozdanie finansowe wojewodzie właściwemu ze względu na siedzibę podmiotu[9].

Wojewodowie przekazująministrowi odpowiedzialnemu za sprawy mniejszości narodowych i etnicznych zbiorcze sprawozdanie z realizacji zadań na terenie poszczególnych województw.

Centralna oraz wojewódzka administracja rządowa może w każdym momencie realizacji zadania zwrócić się do podmiotu realizującego o przedstawienie informacji o stanie zaawansowania prac, efektach lub przeprowadzić własną kontrolę realizacji zadania.

Do oceny realizacji celów Programu mogą być wykorzystane także wyniki badań oraz raporty opracowywane przez niezależnych ekspertów, organizacje pozarządowe oraz inne instytucje.

Na podstawie analizy informacji zgromadzonych w trakcie monitorowania działań podejmowanych w ramach Programu oraz corocznej oceny stopnia realizacji celów Programu, możliwa jest modyfikacja metod i środków służących do realizacji celów.

--------------------------------------------------------------------------------

[1] Dane szacunkowe w podziale na województwa zawiera Aneks nr 1.

[2] Piotr Pacewicz, Nastolatki 92 – Wyniki sondażu Pracowni Badań Społecznych zlecone przez „Gazetę Wyborczą”, w„Gazeta Wyborcza”, nr 164/14 VII 1992 r.

[3] zob. Jak dobrze mieć sąsiada, którego się lubi - wyniki sondażu CBOS z 11-14 października 2002 r., w„Gazeta Wyborcza”, nr 4. 4215/ 6 I 2003 r.

[4] zob. Roman Kwiatkowski, Leszek A. Gruszczyński, Henryk J. Pawela, Jan Pasternak, Opis położenia społecznego Romów w Polsce; Stowarzyszenie Romów w Polsce, Katowice-Oświęcim 1999; Lech Zakrzewski, Raport z badań problemu:Mapa społeczna Romów w województwie świętokrzyskim 2001; EPRD Biuro Polityki Gospodarczej i Rozwoju Regionalnego, Kielce 2002

[5] dane Departamentu Kultury Mniejszości Narodowych Ministerstwa Kultury

[6] zob. Marian G. Gerlich, Raport-Romowie o edukacji swoich dzieci (na przykładzie Cyganów Karpackich), Stowarzyszenie Romów w Polsce, Oświęcim 1997; R. Kwiatkowski..., op.cit.; L. Zakrzewski, op.cit.; L. Zakrzewski Raport z badań warunków mieszkaniowych Romów w wybranych miejscowościach województwa świętokrzyskiego, EPRD Biuro Polityki Gospodarczej i Rozwoju Regionalnego, Kielce 2003

[7] Są to świadczenia przyznawane zgodnie z przepisami ustawy z dnia 29 listopada 1990 r. o pomocy społecznej (Dz.Uz1998 r. Nr 64, poz. 441 z późn. zm.).

[8] zob. Aneks nr 3

[9] zob. Aneks nr 4