Prokuratura Krajowa

W ostatnich latach ETPCz wydał szereg wyroków stwierdzających naruszenie przez Polskę art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka w związku z nadużyciem siły przez funkcjonariuszy Policji wobec osób zatrzymanych oraz z uwagi na nieprzeprowadzenie w tych sprawach skutecznego postępowania karnego (grupa wyroków Dzwonkowski przeciwko Polsce).

ETPCz bada zarówno kwestie materialnego naruszenia art. 3, jak i aspekt procesowy, tzn. analizuje, czy w sprawie domniemanego naruszenia Konwencji władze krajowe przeprowadziły postępowanie, które można uznać za efektywne i rzetelne. W tym zakresie Trybunał wypracował standardy, których przestrzeganie bada w każdej sprawie o naruszenie art. 3.

1) aspekt materialny

– artykuł 3 nie zabrania użycia środków przymusu bezpośredniego w celu dokonania zatrzymania. Jednak środki przymusu bezpośredniego mogą być zastosowane tylko wtedy, jeżeli jest to niezbędne i nie mogą być nadmierne (Rehbock przeciwko Słowenii, Altay przeciwko Turcji, Ivan Vasilev przeciwko Bułgarii).

– uciekanie się w stosunku do osoby pozbawionej wolności, do użycia siły fizycznej, która nie była bezwzględnie spowodowana zachowaniem tej osoby umniejsza godność ludzką i zasadniczo narusza prawo określone w artykule 3 (Ribitsch przeciwko Austrii).

– na Rządzie spoczywa obowiązek przedstawienia przekonujących dokumentów, iż użycie siły, które doprowadziło do licznych i poważnych obrażeń skarżącego nie było nadmierne (Rehbock przeciwko Slovenii, Matko przeciwko Slovenii).

– w sytuacji, gdy nietykalność cielesna osoby została naruszona podczas zatrzymania lub w innych okolicznościach, w których osoba była pod kontrolą Policji, każdy taki przypadek będzie domniemanym przykładem złego traktowania (Bursuc przeciwko Rumuni). Jeśli tymczasowo aresztowany w chwili zatrzymania jest zdrowy, a w momencie zwolnienia jego stan zdrowia jest pogorszony, władze krajowe mają obowiązek wyjaśnić przyczyny takiego stanu rzeczy. W takim wypadku na władzach ciąży szczególny obowiązek wyjaśnienia okoliczności jak doszło pogorszenia stanu zdrowia. W przeciwnym razie dojdzie do naruszenia artykuł 3 Konwencji (Tomasi przeciwko Francji, Selmouni przeciwko Francji, Klaas przeciwko Niemcom, Rehbock przeciwko Słowenii).

2) aspekt procesowy

Zarzuty naruszenia art. 3 Konwencji dotyczą jednego z fundamentalnych praw człowieka (zakazy określone w art. 3 mają charakter absolutny i niederogowalny) i wymagają szczególnej staranności i wnikliwości w prowadzeniu postępowania przygotowawczego.

– jeśli jednostka występuje z uargumentowaną skargą, iż była ofiarą złego traktowania przez Policję co stanowi naruszenie artykułu 3 Konwencji, to z przepisów tego artykułu czytanych w związku z artykułem 1 Konwencji wynika dla Państwa obowiązek wszczęcia i przeprowadzenia oficjalnego, efektywnego postępowania. Postępowanie to powinno być prowadzone w taki sposób, aby było możliwe wskazanie i ukaranie tych, którzy są odpowiedzialni za czyn (Assenov i inni  przeciwko Bułgarii, Labita przeciwko  Włochom).

– w sprawach dotyczących naruszenia art. 3 Konwencji szczególne ważne jest zapewnienie odpowiedniej dokumentacji medycznej, niezależnego i dokładnego badania lekarskiego (Akkoç przeciwko Turcji).

– postępowanie musi być prowadzone przez organ niezależny, w szczególności postępowania nie mogą prowadzić funkcjonariusze, którzy nie są niezależni od osób przeciwko którym prowadzone jest postępowanie (Aktaş przeciwko Turcji, McKerr przeciwko Zjednoczonemu Królestwu).

– postępowanie w sprawie o złe traktowanie musi być rzetelne. Oznacza to, że władze krajowe  muszą dołożyć należytej staranności przy wyjaśnianiu okoliczności sprawy i nie wyciągać pochopnych lub niepopartych dowodami wniosków, w oparciu o które podejmowana jest decyzja o umorzeniu dochodzenia w sprawie (Assenov i inni przeciwko Bułgarii).

– postępowanie musi umożliwić stwierdzenie, czy użyta siła przez funkcjonariuszy była uzasadniona okolicznościami sprawy (Kaya przeciwko Turcji, Jordan przeciwko Zjednoczonemu Królestwu).

– efektywne postępowanie to wymóg starannego działania, nie rezultatu. Niemniej jednak władze krajowe muszą podjąć wszelkie działania w celu prawidłowego zabezpieczenia dowodów dotyczących zdarzenia, w tym zeznań świadków naocznych i opinii biegłych. Każde zaniechanie mogące doprowadzić do niemożności ustalenia przyczyn pogorszenia stanu zdrowia lub wskazania osób odpowiedzialnych prowadzi do naruszenia standardów (Jordan przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, Tanrikulu przeciwko Turcji, Gül przeciwko Turcji).

W sprawach polskich związanych z naruszeniem art. 3 pojawiło się szereg zarzutów pod adresem m.in. prokuratury, które skutkowały uznaniem, że doszło do naruszenia art. 3 Konwencji w aspekcie procesowym (nieprzeprowadzenie skutecznego śledztwa). Oto najistotniejsze z nich:

– prowadzenie postępowań przygotowawczych w sposób powierzchowny. ETPCz wymaga, aby w sprawach w których pojawiają się zarzuty używania przemocy przez policjantów, organy prowadzące postępowanie przygotowawcze zwracały szczególną uwagę na stwierdzone u zatrzymanego obrażenia oraz wyjaśniły mechanizm ich powstania; ma to szczególnie istotne znaczenie z uwagi na konieczność ustalenia, czy doznane urazy były wynikiem użycia siły przez Policję, a jeżeli tak, to czy użyta siła nie była nadmierna i nieuzasadniona w danych okolicznościach sprawy.

 „Trybunał uznał za szczególnie niezadowalające, że  prokurator był gotowy zakończyć postępowanie w sprawie  stwierdzeniem, że funkcjonariusze Policji nie przekroczyli swoich obowiązków, co więcej uznał, że skarżący został uderzony przez funkcjonariusza Policji gumową pałką policyjną tylko w ramię, w sytuacji gdy skarżący miał rany twarzy. Trybunał uznaje, że prokurator nie poczynił żadnych kroków, aby wyjaśnić jak skarżący doznał urazów twarzy, w szczególności ubytków zębów, jeśli nie było to efektem uderzenia gumową pałką policyjną.” (Mrozowski przeciwko Polsce, § 37).

„Po pierwsze prokurator nie wyjaśnił pochodzenia rozległych obrażeń syna skarżących, pomimo dowodu medycznego. Pomimo, że raporty lekarzy sądowych, na których opierała się prokuratura sugerowały, ze obrażenia mogły być wynikiem przemocy, zaniedbał ten aspekt i założył, że wszelkie obrażenia wynikały z zachowania syna skarżących.” (Karbowniczek przeciwko Polsce, § 72).

– decyzja o umorzeniu postępowania w tego rodzaju sprawach powinna zawierać wyczerpujące uzasadnienie, odnosić się do całokształtu zebranego materiału dowodowego oraz w sposób rzetelny i przekonujący uzasadniać przyjętą ocenę zebranych dowodów.

„Organy prokuratury bezwarunkowo przyjęły zeznania oficerów policji bez brania pod uwagę faktu, że w ich niewątpliwym interesie był wynik postępowania oraz zmniejszenie ich odpowiedzialności (…). Śledztwo było powierzchowne, pozbawione obiektywizmu i zakończone postanowieniem, którego wnioski nie były podparte rzetelną analizą faktów.” (Dzwonkowski przeciwko Polsce, § 65, § 66). 

„Ustalając okoliczności domniemanego znęcania się Trybunał przywiązuje szczególne znaczenie do dowodów przedstawionych przez D.G., który był osobą niezwiązaną z synem skarżących i jego dwoma kolegami (…). Jednak jego zeznania zostały zignorowane przez Prokuratora Rejonowego ewidentnie na takiej podstawie, że nie widział zakwestionowanego zdarzenia od początku. Trybunał nie dostrzega żadnego uzasadnienia dla takiego podejścia do sprawy i zgadza się ze skarżącymi, że nie miało znaczenia, czy świadek widział zdarzenie od początku. Co więcej, postępując w ten sposób, organy ścigania sprawiają godne ubolewania wrażenie, że kopanie i uderzanie osoby będącej pod nadzorem policji może być usprawiedliwione.” (Lewandowski i Lewandowska, § 63).

– możliwość dochodzenia odszkodowania na drodze postępowania cywilnego nie zwalnia organów ścigania od przeprowadzenia postępowania karnego.

 „Trybunał nie może poprzeć opinii prokuratora wyrażonej przy okazji umorzenia postępowania, że skarżącemu przysługuje prawo dochodzenia odszkodowania przed sądem cywilnym (…). Zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą Trybunału, jeśli jednostka wiarygodnie przedstawia, że doznała z rąk przedstawiciela władz krajowych złego traktowania, co stanowi naruszenie artykułu 3 Konwencji, obowiązkiem państwa jest zapewnienie „efektywnego, oficjalnego postępowania” prowadzącego do ustalenia faktów oraz wskazania i ukarania osoby odpowiedzialnej. To zobowiązanie nie może zostać wypełnione jedynie poprzez wypłacenie odszkodowania.” (Mrozowski przeciwko Polsce, § 41).

– uchybienia procesowe w postaci opóźnień w przeprowadzeniu czynności procesowych mogą mieć wpływ na rozstrzygnięcie merytoryczne czyniąc niemożliwym dokonanie określonych ustaleń w zakresie faktów.

 „Trybunał zauważa, że nie znajduje racjonalnego usprawiedliwienia dla serii opóźnień w postępowaniu i całkowitego czasu jego trwania. Te opóźnienia w postępowaniu miały negatywny wpływ na jego skuteczne zakończenie”. (Pieniak przeciwko Polsce, § 61).

– w sytuacji, gdy w odniesieniu do tego samego czynu toczyły się dwa postępowania (jedno przeciwko skarżącemu za czynną napaść na funkcjonariuszy Policji, drugie wszczęte na wniosek skarżącego – pobicie skarżącego przez Policję), Trybunał badając skargę ocenia całość zgromadzonych materiałów oceniając spójność i wyniki poczynionych ustaleń.

 „Trybunał zwraca uwagę na sprzeczny charakter wniosków wynikających z dwóch etapów postępowania krajowego, dotyczących oceny tych samych zdarzeń (…). W postępowaniu wszczętym na podstawie zarzutów skarżącego dotyczących maltretowania, prokurator wnioskował, że obrażenia skarżącego zostały spowodowane, tak jak przedstawiała policja, w wyniku upadku na ziemię i kilkukrotnego uderzenia głową o krawężnik (…). Jednakże następnie w postępowaniu karnym przeciwko skarżącemu, sądy przyznały, iż skarżący był bity przez policję, gdyż jego liczne obrażenia nie mogły być wynikiem jedynie jego własnego działania (…). Późniejsze wnioski sądów krajowych stanowią wystarczającą faktyczną i dowodową podstawę dla Trybunału do stwierdzenia, że skarżący poniósł obrażenia, przynajmniej częściowo, wskutek bicia go przez oficerów policji”. (Dzwonkowski przeciwko Polsce, § 54).

Oprac. prok. Beata Ziorkiewicz