Prokuratura Krajowa

W ocenie Prokuratora Generalnego zagadnienia wymagające wyjaśnienia odnoszą się do źródła obowiązku ponoszenia opłat za pobyt w domu pomocy społecznej oraz charakteru i zakresu rozstrzygnięć określających wysokość należnej opłaty.

W kwestiach tych utrzymuje się rozbieżność stanowisk i brak jasności co do normatywnego modelu ustalania i ponoszenia odpłatności przez określone osoby. W szczególności kwestią budzącą wątpliwości i skutkującą rozbieżnościami jest, w jakiej formie i kiedy powinno nastąpić ustalenie koniecznej do poniesienia opłaty i jaki charakter ma takie rozstrzygnięcie. Dualizm stanowisk istnieje również w odniesieniu do mechanizmu wnoszenia opłat zastępczych przez gminę i dochodzenia ich zwrotu – napisał Zastępca Prokuratora Generalnego Robert Hernand we wniosku do Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Co mówi ustawa o pomocy społecznej

Odpowiedzialność finansową członków rodziny, w tym również dorosłych dzieci, za pobyt osoby bliskiej w domu pomocy społecznej, określona została w art. 61 ust. 1 i 2 ustawy z 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej. Zgodnie z tym przepisem obowiązanymi do wnoszenia opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej są w kolejności:

1. mieszkaniec domu, a w przypadku osób małoletnich, przedstawiciel ustawowy z dochodów dziecka,
2. małżonek, zstępni przed wstępnymi,
3. gmina, z której osoba została skierowana do domu pomocy społecznej.

Małżonek i zstępni oraz gmina nie mają obowiązku wnoszenia opłat, jeżeli mieszkaniec domu ponosi pełną odpłatność.

Zasada kolejności przyjęta w tym przepisie oznacza, że w sytuacji, gdy osoba umieszczona w domu pomocy społecznej nie jest w stanie ponieść kosztów pobytu w placówce, obowiązek wnoszenia opłat spoczywa na małżonku, w dalszej kolejności na zstępnych, następnie na wstępnych, a na końcu na gminie.

Zgodnie natomiast z art. 103 ust. 2 ustawy o pomocy społecznej kierownik ośrodka pomocy społecznej ustala, w drodze umowy z małżonkiem, zstępnymi przed wstępnymi mieszkańca domu, wysokość wnoszonej przez nich opłaty za pobyt tego mieszkańca w domu pomocy społecznej.

Ustawa o pomocy społecznej reguluje także sytuacje, w których osoby ustawowo zobowiązane do ponoszenia odpłatności za pobyt w domu pomocy społecznej za członka rodziny mogą być z tego obowiązku zwolnione. W sytuacji braku możliwości ponoszenia opłat za pobyt w domu pomocy społecznej przez samego pensjonariusza lub przez członka jego rodziny, obowiązek finansowania kosztów stąd wynikłych przechodzi na gminę.

W sytuacjach przewidzianych przez ustawę o pomocy społecznej gmina ma też obowiązek zastępczego ponoszenia opłat za osobę przebywającą w domu pomocy społecznej. Ma ona wówczas prawo do dochodzenia zwrotu poniesionych na ten cel wydatków. Dochodzenie zwrotu opłat wnoszonych zastępczo następuje na podstawie decyzji administracyjnej o ustaleniu wysokości należności podlegających zwrotowi oraz terminach ich zwrotu. Wydawana jest ona na podstawie art. 104 ust. 1 i 3 ustawy o pomocy społecznej. Decyzja ta stanowi tytuł egzekucyjny do przeprowadzenia postępowania egzekucyjnego.

Rozbieżne orzecznictwo sądów

W orzecznictwie sądów administracyjnych pojawia się stanowisko, zgodnie z którym obowiązek ponoszenia przez określone osoby opłat za pobyt mieszkańca w domu pomocy społecznej ma swoje źródło w ustawie o pomocy społecznej. Umowa zawierana z kierownikiem ośrodka pomocy społecznej ma na celu jedynie określenie wysokości wnoszonej opłaty. Nie kreuje ona natomiast obowiązku jej ponoszenia. W konsekwencji nie ma podstaw do wydawania decyzji określającej osobę zobowiązaną do ponoszenia opłaty i jej wysokości. W razie odmowy zawarcia umowy i uchylania się od obowiązku przez osoby zobowiązane, gmina, która zastępczo poniosła wydatki, może żądać ich zwrotu. Służy temu wydanie decyzji określającej wysokość opłaty poniesionej zastępczo przez gminę zamiast opłaty, do wniesienia której adresat decyzji był ustawowo zobowiązany. Gmina, która zastępczo poniosła wydatki, może egzekwować ich zwrot na drodze administracyjnej.

Jednocześnie w orzecznictwie prezentowane jest stanowisko odmienne. Zgodnie z nim, by można było mówić o opłacie zastępczo poniesionej przez gminę oraz o obowiązku jej zwrotu, wcześniej musi zostać ustalona opłata pierwotna w stosunku do osób zobowiązanych. Obowiązek wnoszenia opłat musi być skonkretyzowany i zindywidualizowany. Konkretyzacja ta następuje w drodze umowy z art. 103 ust. 2 ustawy o pomocy społecznej lub w decyzji wydawanej na podstawie art. 59 ust. 1 tej ustawy. Jeśli wysokość opłaty nie zostanie ustalona w drodze umowy, to winna zostać wydana decyzja zawierająca rozstrzygnięcie co do wysokości opłaty obciążającej określone osoby. Strona musi bowiem znać treść ciążącego na niej obowiązku, aby mogła się z niego wywiązać. Dopiero uchylenie się od skonkretyzowanego obowiązku, upoważnia organ do wydania decyzji o zwrocie kosztów poniesionych zastępczo przez gminę.

Konieczne jest wyjaśnienie przepisów

Z uwagi na powinność podejmowania środków przewidzianych prawem, zmierzających do prawidłowego i jednolitego stosowania prawa w postępowaniu sądowym i administracyjnym, wskazaną w art. 3 par. 1 pkt 3 ustawy z 28 stycznia 2016 roku – Prawo o prokuraturze, Prokurator Generalny uznał za konieczne wystąpienie z wnioskiem o podjęcie uchwały mającej na celu wyjaśnienie tych przepisów prawnych. Ich stosowanie wywołuje bowiem rozbieżności w orzecznictwie sądów administracyjnych.

Wniosek Prokuratora Generalnego związany jest z postanowieniem Naczelnego Sądu Administracyjnego z 9 października 2017 roku (sygn. akt I OPS 2/17), który w składzie siedmiu sędziów odmówił wydania uchwały w sprawie o rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego dotyczącego opłat za pobyt w domu pomocy społecznej. Sędziowie NSA uznali wówczas, że nie zostały spełnione przesłanki do wydania takiej uchwały, bowiem treść zagadnienia nie korespondowała ze stanem faktycznym i prawnym sprawy.

Dział Prasowy

Prokuratura Krajowa