Powiatowa Stacja Sanitarno-
Epidemiologiczna w Puławach

W związku z napływającymi licznie do Głównego Inspektoratu Sanitarnego zapytaniami pracowników jak i pracodawców w zakresie wykonywania badań do celów sanitarno-epidemiologicznych na potrzeby zatrudnienia przy pracach, przy których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia lub choroby zakaźnej na inne osoby oraz w związku z dostępem do tych badań w powiatowych/wojewódzkich stacjach sanitarno-epidemiologicznych, ze względu na trwającą epidemię SARS-CoV-2 wyjaśnia się, co następuje:

1. obowiązkiem podmiotu kierującego danym zakładem produkcji i/lub obrotu żywnością, odpowiedzialnego za bezpieczeństwo żywności jest zapewnienie przestrzegania zasad higieny w całym procesie produkcji i obrotu żywnością, w tym również w zakresie odpowiedniego stanu zdrowia pracowników,
2. podmiot ten może, w ramach kontroli wewnętrznej, podjąć decyzję, ze względu na zakres wykonywanych prac, czy dany pracownik stwarza bezpośrednie lub pośrednie zagrożenie zanieczyszczenia żywności; jeśli tak - konieczne jest posiadanie przez  danego pracownika orzeczenia lekarskiego dla celów sanitarno-epidemiologicznych, a taka analiza powinna być udokumentowana w GHP[1],
3. wykonywanie laboratoryjnych badań sanitarno-epidemiologicznych powinno stanowić jeden z wielu elementów wdrożonej kontroli wewnętrznej, opartej na zasadach systemu HACCP, do której wdrożenia podmioty działające na rynku spożywczym są zobowiązane na podstawie art. 5 ww. Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego
   i Rady (WE) nr 852/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie higieny środków spożywczych (Dz. Urz. UE L 139 z 30.04.2004, str.1; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 13,  t. 34, str. 319) (najistotniejszym elementem jest zachowanie przez pracowników zasad higieny w kontakcie z żywnością nieopakowaną lub częściowo nieopakowaną),
4. istotnym elementem jest także przekazywanie przez pracowników pracodawcy informacji na temat epizodów zakażeń przewodu pokarmowego, a także kontrolowanie przez pracodawców stanu zdrowia pracowników i odsuwanie od pracy tych osób, które zgłosiły objawy w postaci biegunki lub wymiotów do 3 dni od ustania objawów, zaś w przypadku, gdy zidentyfikowaną przyczyną zakażenia jest norovirus – na okres 5 dni.

 

Biorąc pod uwagę powyższe, w sytuacjach, w których ze względu np.: na zaangażowanie laboratoriów Państwowej Inspekcji Sanitarnej w diagnostykę wirusa SARS-CoV-2, nie ma na danym terenie możliwości wykonywania badań w kierunku pałeczek jelitowych Salmonella/Shigella, a próbki do badania nie są przyjmowane, dopuszcza się dwie możliwości postępowania:

1. Podmiot kierujący danym zakładem produkcji i/lub obrotu żywnością – jest obowiązany dokonywać bieżącej analizy czy jego pracownicy stwarzają zagrożenie zanieczyszczenia żywności i czy w związku z tym konieczne jest posiadanie przez nich orzeczenia lekarskiego dla celów sanitarno-epidemiologicznych oraz szczególnie dbać o przestrzeganie zasad higieny w ramach wdrożonej procedury opartej na zasadach systemu HACCP. Jeżeli pracodawca uzna, że orzeczenie jest konieczne, powinien skierować pracownika na badania sanitarno-epidemiologiczne w celu wydania orzeczenia lekarskiego. Taka analiza musi być udokumentowana w GHP.

Ocena przeciwskazań do podejmowania lub wykonywania prac, przy wykonywaniu których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia lub choroby zakaźnej na inne osoby, o ile nie będzie obejmować wyników badań laboratoryjnych, może być oparta na pozostałych elementach badania lekarskiego, w tym przede wszystkim wywiadzie lekarskim w zakresie występowania u osoby badanej objawów chorobowych (wynik badania laboratoryjnego nigdy nie był wyłączną podstawą do wydania orzeczenia lekarskiego),

lub

2. Zgodnie ze stanowiskiem Departamentu Zdrowia Publicznego i Rodziny MZ z dnia 25 maja 2020 r. w obecnej sytuacji epidemiologicznej może znaleźć zastosowanie przepis art. 31m ust. 3 ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz.U. z 2020 r. poz. 1842 z późn. zm.).

Zgodnie z tym przepisem, jeżeli odrębne przepisy uzależniają wykonywanie określonych czynności lub uzyskanie określonych uprawnień w celu wykonania czynności zawodowych od posiadania odpowiedniego, niewynikającego z badań o których mowa w art. 31m ust. 1 orzeczenia lekarskiego albo psychologicznego, orzeczenie takie powinno być wydane niezwłocznie, nie później niż do upływu 90. dnia od dnia odwołania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii.

 

Wskazane powyżej możliwości rozwiązania, powstałych w związku z trwającą epidemią, problemów w zakresie braku możliwości zatrudniania nowych pracowników w zakładach produkujących żywność w związku z niemożnością przeprowadzania badań sanitarno-epidemiologicznych, powinny zostać przyjęte przez podmioty kierujące danym zakładem produkcji i/lub obrotu żywnością jedynie jako rozwiązania czasowe. Po tym dniu  pracowników należy zostać skierować na badania w celu niezwłocznego uzyskania orzeczenia lekarskiego dla celów sanitarno- epidemiologicznych o braku przeciwwskazań do wykonywania prac, przy wykonywaniu których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia na inne osoby.

W zakresie badań do celów sanitarno-epidemiologicznych wykonywanych u pracowników zatrudnionych w oświacie lub w związku z wypoczynkiem dzieci i młodzieży sugeruje się następujące rozwiązania:

• wymienione okoliczności (prace związane z ciągłym kontaktem z podopiecznymi (uczniami)) stwarzające zagrożenie przeniesienia zakażenia lub choroby zakaźnej drogą oddechową na inne osoby, oraz ryzyko przeniesienia zakażenia lub choroby na inne osoby w przypadku osób pracujących na stanowiskach, na których wykonywane są prace przy żywności nieopakowanej lub częściowo opakowanej (np. na stołówce)) mogą zachodzić także w przypadku pracowników podmiotów prowadzących działalność oświatową/wychowawczą,

• w przypadku pracowników zatrudnionych na stanowiskach, które są związane z opieką nad dziećmi i młodzieżą należy dokonać indywidualnej oceny podejmowanych czynności na danym stanowisku pracy w celu ustalenia czy istnieją przesłanki wskazujące na zasadność kierowania poszczególnych osób na badania do celów sanitarno-epidemiologicznych,
• ostateczna decyzja odnośnie kierowania na badania do celów sanitarno-epidemiologicznych kadry zatrudnionej w podmiotach prowadzących działalność oświatową/wychowawczą lub kadry zatrudnionej podczas wypoczynku dzieci i młodzieży - należy do pracodawcy lub zlecającego wykonanie prac (organizatora wypoczynku), który w myśl obowiązujących przepisów ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2020 r. poz. 1327.) zapewnia bezpieczne i higieniczne warunki nauki lub bezpieczne i higieniczne warunki wypoczynku. Do zapoznania się stanowisko MEN https://wypoczynek.men.gov.pl/artykul/czyJestObowiazek   

 

Podstawy prawne oraz zasady przeprowadzania badań do celów sanitarno-epidemiologicznych:

1. Obowiązek wykonywania badań sanitarno-epidemiologicznych regulują przepisy rozdziału 2 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz.U. z 2020 r. poz. 1845 i 2112), zaś w stosunku do osób zatrudnionych przy pracach wymagających stykania się z żywnością także przepisy ustawy z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz. U. z 2020 r. poz. 2021 i 1493) oraz rozdziału VIII załącznika II do rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 852/2004.

 

2. Zgodnie z przepisami ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi do wykonywania laboratoryjnych badań sanitarno-epidemiologicznych właściwi są państwowi powiatowi i wojewódzcy inspektorzy sanitarni, którzy kierując podległymi stacjami sanitarno-epidemiologicznymi posiadają kompetencje do podejmowania rozstrzygnięć w zakresie organizacji wykonywania badań laboratoryjnych do celów sanitarno-epidemiologicznych. Dane kontaktowe stacji sanitarno-epidemiologicznych można odnaleźć za pomocą wyszukiwarki jednostek Państwowej Inspekcji Sanitarnej, która znajduje się na stronie internetowej https://www.gov.pl/web/gis  w zakładce „Kontakt”.

 

3. Zgodnie z art. 6 ust 1 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi obowiązkowym badaniom sanitarno-epidemiologicznym podlegają osoby podejmujące lub wykonujące prace, przy wykonywaniu których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia lub choroby zakaźnej na inne osoby, nieposiadające aktualnego orzeczenia lekarskiego o zdolności do wykonywania tych prac.

 

4. Na podstawie art. 59 ust. 2 ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia, osoba pracująca w styczności z żywnością powinna uzyskać określone przepisami
   o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi orzeczenie lekarskie dla celów sanitarno-epidemiologicznych o braku przeciwwskazań do wykonywania prac, przy wykonywaniu których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia na inne osoby.

 

5. Zgodnie z art. 6 ust 2 pkt 3 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi na obowiązkowe badania sanitarno-epidemiologiczne kieruje pracodawca albo zlecający wykonanie prac. Pracodawca powinien uwzględnić w wydanym skierowaniu na badania sanitarno-epidemiologiczne rodzaj wykonywanej przez osobę zatrudnioną/ pracownika czynności. Informacja ta stanowi podstawę dla lekarza, co do zakresu zlecanych dodatkowo badań i konsultacji.

 

W myśl art. 6 ust. 2a ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi możliwe jest również wystawienie orzeczenia lekarskiego bez zlecenia pracodawcy – na wniosek osoby badanej, która zamierza podjąć pracę, przy której orzeczenie takie jest wymagane. Osoba poddająca się badaniu wskazuje, jakiego rodzaju prac ma dotyczyć badanie sanitarno-epidemiologiczne i wydawane na jego podstawie orzeczenie lekarskie dla celów sanitarno-epidemiologicznych. Informacja ta stanowi podstawę dla lekarza, co do zakresu zlecanych dodatkowo badań i konsultacji.

 

6. Zgodnie z art. 7 ust. 1-3 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi ww. orzeczenie lekarskie jest wydawane przez lekarza wykonującego zadania z obszaru medycyny pracy, w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy (Dz. U. z 2019 r. poz. 1175) lub lekarza podstawowej opieki zdrowotnej, w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 27 października 2017 r. o podstawowej opiece zdrowotnej (Dz. U. z 2020 r. poz. 172 i 1493).

 

7. Zgodnie z art. 7 ust. 1 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi lekarz POZ może przeprowadzić badanie lekarskie w ramach badań sanitarno-epidemiologicznych osoby podejmującej lub wykonującej prace, przy wykonywaniu których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia lub choroby zakaźnej na inne osoby. Kosztem przeprowadzenia takiego badania oraz wydania osobie badanej oraz pracodawcy albo osobie zlecającej wykonanie prac orzeczenia lekarskiego, lekarz POZ powinien obciążyć pracodawcę lub zlecającego wykonanie prac albo osobę, która na swój wniosek wykonuje badanie. Zgodnie bowiem z art. 16 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. z 2020 r. poz. 1398, 1492, 1493, 1578, 1875) świadczeniobiorcy na podstawie ustawy (czyli w ramach środków publicznych) nie przysługują: orzeczenia o zdolności do prowadzenia pojazdów mechanicznych oraz inne orzeczenia i zaświadczenia lekarskie wydawane na życzenie świadczeniobiorcy, jeżeli nie są one związane z dalszym leczeniem, rehabilitacją, niezdolnością do pracy, kontynuowaniem nauki, uczestnictwem dzieci, uczniów, słuchaczy zakładów kształcenia nauczycieli i studentów w zajęciach sportowych i w zorganizowanym wypoczynku, a także jeżeli nie są wydawane dla celów pomocy społecznej, wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, orzecznictwa o niepełnosprawności, uzyskania zasiłku pielęgnacyjnego, uzyskania świadczenia uzupełniającego, o którym mowa w ustawie z dnia 31 lipca 2019 r. o świadczeniu uzupełniającym dla osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji, lub ustalenia przyczyn i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z użyciem przemocy w rodzinie.

Badania lekarskie u osób podejmujących lub wykonujących prace, są finansowane przez pracodawcę lub zlecającego wykonanie badania, bez względu na lekarza, który wykonuje badanie. Badania laboratoryjne również są odpłatne (zgodnie z informacją zamieszczoną
w pkt 8).

 

8. Koszty badań sanitarno-epidemiologicznych są pokrywane przez pracodawcę lub zlecającego pracę (art. 8 ust. 4 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi) lub w przypadku, gdy badania odbywają się na wniosek osoby badanej - na jej koszt (art. 8 ust. 4a ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi).

 

9. Badanie sanitarno-epidemiologiczne dokumentowane jest w postaci orzeczenia lekarskiego dla celów sanitarno-epidemiologicznych. Orzeczenie może mieć dowolną formę dokumentu pisemnego, o ile zawarto w nim informacje, o których mowa w art. 7 ust. 2 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. W chwili obecnej orzeczenie zastąpiło uprzednio wydawaną książeczkę do celów sanitarno-epidemiologicznych i jest podstawowym dokumentem potwierdzającym brak przeciwskazań do wykonywania prac, a w przypadku nowo wykonywanych badań – dokumentem jedynym (obecnie nie wydaje się już nowych książeczek do celów sanitarno-epidemiologicznych). Obowiązująca dotychczas książeczka do celów sanitarno-epidemiologicznych jest wobec tego własnością pracownika i nie podlega żadnej kontroli: osoby, które miały niegdyś wyrobioną książeczkę do celów sanitarno–epidemiologicznych mogą traktować ją jako „nośnik” informacji o poprzednio wykonanych badaniach.

 

10. Zgodnie z pkt 2, w celu otrzymania duplikatu badań laboratoryjnych wykonywanych wcześniej w jednej ze stacji sanitarno-epidemiologicznych należy zwrócić się bezpośrednio do stacji sanitarno-epidemiologicznej, w której zostało wykonane badanie. Stacje sanitarno-epidemiologiczne nie wydają duplikatów książeczek do celów sanitarno-epidemiologicznych ani duplikatów orzeczeń lekarskich.

 

11. Przepisy nie regulują kwestii czy i jak często badanie do celów sanitarno-epidemiologicznych powinno być powtarzane. W myśl obowiązujących przepisów prawa kierujący zakładem ponosi odpowiedzialność za przestrzeganie wymagań higieniczno-sanitarnych w zakładzie, w tym również za stan zdrowia osób pracujących przy produkcji i obrocie żywnością. To pracodawca wyznacza termin, przed upływem którego pracownik powinien poddać się temu badaniu. Określony w ustawie zakres informacji, które powinny być zawarte w orzeczeniu, nie wskazuje aby wymagane było w nim określenie przez lekarza daty następnego badania, jednak lekarz ma możliwość wskazania następnego terminu przeprowadzenia przedmiotowych badań. W związku z powyższym, kolejny termin badania wskazany przez lekarza, który przeprowadził badanie sanitarno-epidemiologiczne może mieć dla pracodawcy znaczenie pomocnicze w podjęciu decyzji o częstotliwości badań, nie ma jednak charakteru wiążącego.

Decyzję  o powtórzeniu badań podejmuje lekarz, w oparciu o posiadaną wiedzę medyczną oraz po uzyskaniu od pracodawcy lub osoby wnioskującej o przeprowadzenie badań informacji o rodzaju wykonywanych prac i miejscu świadczenia pracy. Jeżeli nie istnieją przesłanki wskazujące na zakażenie biologicznymi czynnikami chorobotwórczymi uniemożliwiającymi wykonywanie określonych prac, to orzeczenie lekarskie wydane wcześniej może być przez lekarza uznane za ważne. O aktualności tych badań decydować może również zakres i rodzaj wykonywanych czynności na stanowisku pracy oraz właściwie udokumentowane badania w dokumentacji medycznej lekarza przeprowadzającego badania.

 

12. Badania laboratoryjne na potrzeby wydawania orzeczeń do celów sanitarno-epidemiologicznych mogą być wykonywane przez akredytowane laboratoria Państwowej Inspekcji Sanitarnej lub przez inne laboratoria, z którymi powyższe organy zawarły umowę na realizację tych badań. W przypadku badań w kierunku gruźlicy organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej zawierają umowy na badania laboratoryjne
    z akredytowanymi jednostkami właściwymi w zakresie chorób płuc i gruźlicy.

 

13. Badania sanitarno-epidemiologiczne służą wykluczeniu chorób zakaźnych (w tym nosicielstwa pałeczek jelitowych Salmonella/Shigella) stanowiących przeciwwskazanie do wykonywania prac, przy których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia drogą pokarmową, związanych m.in. z wytwarzaniem, pakowaniem, dystrybucją lub przechowywaniem nieopakowanej żywności, a także przygotowaniem i wydawaniem posiłków, myciem naczyń i pojemników przeznaczonych na żywność (kontakt z żywnością nieopakowaną lub częściowo nieopakowaną). Dotyczy to osób zatrudnionych m.in. w: zakładach żywienia zbiorowego, hurtowych i detalicznych zakładach obrotu nieopakowaną żywnością, zakładach produkujących lub wprowadzających żywność do obrotu.

 

14. Należy zwrócić uwagę, że przepisy ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi nie wskazują, aby posiadanie orzeczenia lekarskiego do celów sanitarno-epidemiologicznych było warunkiem zatrudnienia osoby. Natomiast osoba pracująca w styczności z żywnością powinna uzyskać orzeczenie dla celów sanitarno-epidemiologicznych. Oznacza to, że podmiot działający na rynku spożywczym jest zobligowany do skierowania pracownika na takie badania jeżeli pracownik nie posiada orzeczenia. W przypadku osób, u których lekarz orzekł czasowe (lub w wyjątkowych przypadkach – trwałe) przeciwskazanie do wykonywania prac, pracodawca zobowiązany jest odsunąć takiego pracownika od prac tego rodzaju (art. 10 ust. 1 ustawy). Ponadto, istniejące przepisy nie określają również rodzaju badań laboratoryjnych, które powinny zostać wykonane dla celów wydania orzeczenia lekarskiego, a istniejące wymogi formalno-prawne nie wyszczególniają posiewu w kierunku pałeczek jelitowych Salmonella/Shigella jako elementu, który jest obligatoryjnie wymagany dla wydania orzeczenia lekarskiego dla celów sanitarno-epidemiologicznych.

 

15. Na terenie Rzeczypospolitej Polskiej obecnie obowiązującym aktem prawnym dotyczącym obowiązkowych badań sanitarno–epidemiologicznych jest ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. W przypadku gdy w posiadaniu pracownika byłyby oryginały wyników, wykonanych poza Polską, badań laboratoryjnych - decyzję co do ich wykorzystania może podjąć wyłącznie lekarz przeprowadzający badanie.