Polska w Turcji

Wybuch wojny krymskiej (1853 – 1856) zdawał się urzeczywistniać marzenia emigrantów o wojnie powszechnej. Mickiewicz wierzył, że udział Polaków w tym konflikcie może przynieść korzyści polskiej sprawie narodowej i że mocarstwa europejskie skłonne są Polskę odbudować. Mickiewicz z największą uwagą śledził wydarzenia na Wschodzie i interesował się organizacją Pułków Kozaków Sułtańskich, które u boku osmańskiej armii organizowali Michał Czaykowski (ceniony wśród osmańskich dygnitarzy generał i doradca Porty, znany po przejściu na islam w 1850 r. jako Mehmed Sadyk Pasza) oraz Władysław Zamoyski. To właśnie podczas wojny krymskiej po raz pierwszy udało się poecie udać się na Wschód. Z wyjazdu do Stambułu cieszył się ogromnie i gorączkowo szykował się do podróży. Nad Bosfor udał się we wrześniu 1855 r. wraz ze swoim sekretarzem i przyjacielem Armandem Lévy oraz pomocnikiem Henrykiem Służalskim. Oficjalnie Mickiewicz udał się do osmańskiej stolicy jako wysłannik francuskiego Ministerstwa Oświecenia w celu zbadania stanu oświaty, nauki i literatury wśród słowiańskiej ludności imperium. Właściwym celem podróży była misja polskiego stronnictwa niepodległościowego w Paryżu – Hotelu Lambert. Mickiewicz już na statku zaczął uczyć się języka osmańskiego, a w listach do bliskich pisał, że stolica Imperium Osmańskiego przypomina mu rodzinny Nowogródek (dziś Białoruś). Jednak poeta, w przeciwieństwie do innych romantyków, nie przybył nad Bosfor, by zachwycać się egzotyką Orientu. Skupiony był na misji politycznej - biorąc pod uwagę szczególną pozycję wieszcza wśród polskiej emigracji, jego zadaniem było złagodzenie sporu między dowódcami formujących się przy armii osmańskiej oddziałów kozaków Czaykowskim a Zamoyskim i krzewienia zgody wśród polskiej emigracji. Krótko po przyjeździe do osmańskiej stolicy, Mickiewicz udał się do obozu kozaków Sadyka stacjonujących przy Burgas (dziś Bułgaria). Tam, poeta mógł w pełni zażyć obozowego życia. Nocował w namiocie, jeździł na polowania, a tamtejsza przyroda i obcowanie z kozakami Czaykowskiego zabrały go w podróż w rodzinne strony. Po kilkutygodniowej wizycie w obozie, Mickiewicz opowiedział się po stronie Sadyka i powrócił do Stambułu. Tam, chcący poczuć prawdziwy smak Orientu i stroniący od luksusów poeta, nie przyjął zaproszeń od mieszkającej nad brzegami Bosforu elity polskiej emigracji. Wraz z towarzyszami podróży, wynajął skromny domek u zbiegu ulic: Yeni Şehir i Kalyoncu Kulluğu, na peryferiach Pery (dziś Beyoğlu) – kosmopolitycznej dzielnicy osmańskiej stolicy. Mickiewicz przebywał w Imperium Osmańskim zaledwie dwa miesiące. Nie zdążył zrealizować swoich planów politycznych związanych z Turcją i wojną krymską. Zmarł nagle, 26 listopada 1855 r. Oficjalnie przyjmuje się, że przyczyną śmierci była cholera, choć nie brakowało podejrzeń wśród miejscowej Polonii, że Mickiewicz został otruty. Jeden z odwiedzających poetę w dniu śmierci, zapisał takie jego ostatnie słowa: „Powiedziałem ja sobie: gdybym wiedział nawet, że w Turcji gdzieś mam umrzeć na cholerę, jadę jednak, bo tam jest moja powinność; wolę bowiem być skrybą w jakimś pułku Kozaków Polskich niż kanclerzem Instytutu Francuskiego.”

Miejsce pochówku wieszcza stało się powodem dla kontrowersji wśród Polonii. Czaykowski zamierzał pochować go w położonej nieopodal Stambułu polskiej wsi Adampolu, która uważana była za jedyny skrawek wolnej Polski. Pomysł ten spotkał się jednak z dezaprobatą większości emigracji. Przywódca Hotelu Lambert, książę Adam Czartoryski, zdecydował o pochowaniu Mickiewicza w Paryżu, gdzie mieszkały jego dzieci i kilka miesięcy wcześniej pochowana została jego żona.

Miesiąc po śmierci poety, 30 grudnia 1855 r. odbyło się uroczyste przeniesienie zwłok na statek, który zawiózł je do Francji. Mimo deszczowej i posępnej pogody, w kondukcie pogrzebowym tego dnia wzięły udział tłumy. Obecni byli nie tylko Polacy, ale także zamieszkujący Imperium Osmańskie Słowianie, Grecy oraz Lewantyńczycy.

Polacy przebywający w Stambule otaczali głęboką czcią drewniany domek, w którym wieszcz spędził ostatnie tygodnie życia. Budynek stał się także obowiązkowym miejscem pielgrzymek wśród Polaków przyjeżdżających nad Bosfor. Dom ten spłonął w wielkim pożarze Pery w 1870 r. Stambulscy Polacy nie zapomnieli o ostatniej siedzibie wieszcza. Przedsiębiorca z Krakowa, Henryk Groppler, postanowił nabyć grunt po spalonym domku, a stolarz Józef Ratyński wybudował w tym miejscu replikę domu pobytu poety. Ku czci Mickiewicza uliczkę, przy której przed pożarem stał ów domek, nazwano Adam Sokağı (ulica Adama). W stulecie śmierci poety, w XI 1955 urządzono w budynku działające do dziś muzeum poety. Choć z czasem nazwę ulicy przemianowano na Tatlı Badem Sokağı (ulica Słodkich Migdałów), ulica prostopadła do budynku muzeum nosi nazwę Adam Mickiewicz Sokağı (ulica Adama Mickiewicza).