Polska w Turcji

Po upadku insurekcji, jak wielu innych jej uczestników, udał się na zachód Europy, zasilając szeregi Wielkiej Emigracji. Najważniejszym dokonaniem księcia Czartoryskiego było założenie na emigracji w 1833 roku monarchistycznego obozu konserwatywno-liberalnego znanego jako Hotel Lambert. Nazwa wzięła się od siedziby księcia w Paryżu, pałacu znajdującego się na Wyspie św. Ludwika. Obóz skupiał przede wszystkim bogate kręgi społeczeństwa, które znalazły się na uchodźstwie po upadku powstania listopadowego – głównie cywilne i wojskowe kierownictwo zrywu niepodległościowego oraz część inteligencji. Książę popierał antyrosyjską politykę państw europejskich, a także ruchy rewolucyjne i narodowe, upatrując w nich możliwość odbudowy Polski. Liczył na interwencję państw Europy Zachodniej, zwłaszcza Francji i Anglii, w sprawie polskiej. Uważał, że Polska może odzyskać niepodległość tylko dzięki wielkiej wojnie mocarstw europejskich. Dlatego też dyplomacja pozostawała jedną z najważniejszych sfer działania członków Hotelu Lambert. Książę Adam Jerzy Czartoryski nazywany był przez swoich zwolenników „niekoronowanym królem Polski” a jego stronnictwo polityczne było uznawane przez europejskie rządy za de facto dyplomatyczną reprezentację Polski.

To poprzez spotkania księcia Czartoryskiego z osmańskimi dyplomatami w Paryżu i Londynie w latach 30-tych XIX wieku udało się położyć podwaliny pod mającą rozwinąć się w kolejnych dziesięcioleciach polsko-osmańską współpracę polityczną przeciwko carskiej Rosji. Już w 1834 roku pisał: „[Turcy] podług mnie jedni wiedzą, co Polska warta, i są jej szczerze przychylni. […] To do Turcji trafić należy, z nią się wiązać i w niej prawdziwego przyjaciela szukać”. W 1840 roku Czartoryski podjął się przeprowadzenia programu odnowienia świata słowiańskiego w oparciu o Imperium Osmańskie a pod kierownictwem Polaków. Wyrazem tych działań było utworzenie w 1841 roku Agencji Głównej Misji Wschodniej, kierowanej przez Michała Czaykowskiego. Stambuł stał się wtedy czołowym ośrodkiem polskiej akcji dyplomatyczno-dywersyjnej przeciwko Rosji. Agencja koordynowała działalność wysłanników Hotelu Lambert w całej Turcji osmańskiej i ziemiach sąsiadujących – na Kaukazie i w krajach bałkańskich. Głównym politycznym celem organizacji było podsycanie wszelkiego rodzaju buntów przeciwko Rosji na terenach przyległych do Imperium Osmańskiego, jak również osłabiania pozycji Rosji w Porcie, przede wszystkim neutralizowania wewnętrznych konfliktów w niemuzułmańskich prowincjach Imperium, często podsycanych przez agentów carskich. Przedstawiciele Agencji odegrali znaczącą rolę w rozwoju obozu liberalnego w Rumunii i Serbii oraz przyczynili się do pobudzenia świadomości narodowej w Bułgarii. Pod egidą Agencji i za zgodą księcia Czartoryskiego w 1842 roku Michał Czaykowski założył Adampol – istniejącą do dziś polską osadę w Turcji. Spora część osmańskich polityków uznawała Czartoryskiego za rzeczywistego reprezentanta polskiej emigracji politycznej. Był on realnym twórcą i kierownikiem polityki zagranicznej Hotelu Lambert. Wszystkie ważniejsze decyzje, także działających na terenie Imperium Osmańskiego agentów tego obozu politycznego, były z nim konsultowane. W czasie wojny krymskiej (1853 – 56), jeden z czołowych przedstawicieli Hotelu Lambert, hrabia Władysław Zamoyski, zorganizował z polecenia Czartoryskiego Dywizję Polską Kozaków Sułtana, która w armii osmańskiej działała równolegle do Pułku Kozaków Sułtańskich Michała Czaykowskiego i znajdowała się pod  dowództwem Wielkiej Brytanii.

Oprócz emigracyjnej działalności politycznej, książę Czartoryski był również filantropem. W stolicy Francji ufundował szereg polskich instytucji, a niektóre z nich, jak na przykład Biblioteka Polska w Paryżu, działają do dnia dzisiejszego.

Synowie księcia Czartoryskiego, Witold (1822 – 1865) i Władysław (1828 – 1894) byli również zaangażowani w sprawy polskie na Bliskim Wschodzie. Po wybuchu wojny krymskiej, obaj asystowali ojcu przy tworzeniu wspomnianej Dywizji Polskiej jako jego przedstawiciele w Stambule. Gdy w październiku 1855 roku Witold był mianowany pułkownikiem Dywizji, Władysław został kapitanem sztabu. Ponadto, krótko po wybuchu powstania styczniowego w 1863 roku, Witold udał się nad Bosfor, by własnymi kontaktami wspierać w swoich działaniach Agencję Główną Wschodnią. Natomiast po śmierci księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, to książę Władysław Czartoryski został jego następcą w roli przywódcy Hotelu Lambert, zatem również zwierzchnikiem Agencji Wschodniej.