Prens Adam Jerzy Czartoryski
27.05.2021
Prens Adam Jerzy Czartoryski, XVIII yüzyılın sonunda gerçekleşen Lehistan-Litvanya Birliği’nin dağılmasından sonraki dönemde önde gelen Polonyalı bir siyasi önderdi. Siyasi girişimleri sayesinde Polonya’nın bağımsızlığı sorununu Avrupa hükümetlerinin gündeminde uzun süre tutmuştur. Prens, XVIII ve XIX yüzyıllarda şan ve şeref dönemini yaşamış soylu bir ailenin mensubuydu. Czartoryski, hiçbir zaman İstanbul’u ziyaret etmemişse de XIX yüzyıldaki Polonya-Osmanlı ilişkilerinde kilit rol oynamıştır, bu sebeple onun hayat hikayesini incelemeden Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Polonyalı sürgünlerin siyasi gayretlerinden bahsetmek mümkün değildir. Czartoryski’nin gençliği Lehistan’ın parçalanma dönemine denk gelmiştir. Prens, 1791 yılında Avrupa’da ilk ve dünyada ikinci olarak sayılan 3 Mayıs Anayasası’nın ilan edilişine bizzat tanık olmuştur. Bir sene sonra gönüllü olarak Litvanya ordusuna yazılıp Polonya-Rus savaşına katılmıştır. Lehistan’ın taksiminden sonraki ilk yıllarda Rus İmparatoru I. Aleksandr’ın arkadaşı ve danışmanı olmuştur. 1804 ile 1806 yılları arasında Rusya Hükümeti’nde dışişleri bakanı görevini üstlenmiştir. 1814 – 15 Viyana Kongresi sırasında Rusya’ya bağlı fakat liberal anayasa ile güvence altına alınan, kısmen siyasi özerkliğe sahip Polonya Krallığı’nın kuruluşunda yer almıştır. 1815 yılında yeni kurulan bu krallığın Geçici Hükümetinin başkan yardımcılığına atanmıştır. 1830 – 31 Kasım Ayaklanması patlak verince Czartoryski, Yönetim Konsey üyesi, sonra da Geçici Hükümetin ve çok geçmeden yerine geçen Ulusal Hükümetin başkanı olmuştur.
Kasım Ayaklanması Rus İmparatorluk Ordusu tarafından bastırıldıktan sonra Czartoryski, birçok diğer destekçisi gibi, siyasi göçmen olarak Batı Avrupa’ya doğru ilerdi. Czartoryski’nin en büyük başarısı, sürgünde 1833 yılında Hotel Lambert olarak bilinen liberal-muhafazakar kralcı siyasi kampı kurmaktı. Bu kuruluşun adı, Prensin Paris’te yerleştiği ve Aziz Louis Adası’nda bulunan sarayın isminden gelmektedir. Hotel Lambert’in çatısı altında ilk olarak Kasım Ayaklanması’nın yenilgisi sonrası sürgünde bulunan zengin tabakanın mensupları bir araya gelmiştir – ve daha sonra özellikle ayaklanmanın sivil ve askeri liderleri ve entelektüellerin bir kısmı da bu çatıya dahil olmuştur. Prens Czartoryski, hem Avrupa devletlerinin Rusya karşıtı politikasını hem de o dönemde Avrupa’da yaygın olan devrimci ve ulusal hareketleri destekliyordu; her ikisini de Polonya sorununun çözümü için bir fırsat olarak görüyordu. Polonya’nın bağımsızlığı konusunda Batı Avrupa devletlerinin, özellikle Fransa ve İngiltere’nin müdahalesini umuyordu. Prense göre Polonya, özgürlüğünü sadece Avrupalı Büyük Güçlerin arasındaki bir savaşın sonucunda geri kazanacaktı. Bu nedenle diplomasi, Hotel Lambert’in üyelerinin en önemli faaliyet alanıydı. Prens Adam Jerzy Czartoryski, destekçileri tarafından “henüz taç takmamış Polonya kralı” olarak adlandırılıyor; siyasi kampı ise Avrupa hükümetleri tarafından fiilen Polonya’nın diplomatik temsilciliği olarak tanınıyordu.
1830’lu yıllarda Prens Czartoryski’nin Osmanlı diplomatlarıyla gerçekleştirdiği görüşmelerin sonucunda Rus İmparatorluğu’na karşı Polonya-Osmanlı siyasi işbirliğinin temelleri atılmıştır. 1834 senesinde Hotel Lambert’in lideri şöyle yazmıştır: “Bir tek Türkler Polonya’nın kıymetini bilip onu samimiyetle destekliyorlar. […] [Bu nedenle] Türkiye’ye gitmek, Türklerle işbirliği kurmak ve aralarında gerçek dostu aramak lazım.” 1840 yılından itibaren Czartoryski, Osmanlı’da bulunan ve Polonyalıların önderliğinde olan İslav dünyasının yenilenmesine yönelik programı başlatıp bu alanda çabalar göstermiştir. Michał Czaykowski’nin yönetiminde Polonya Şark Ajansı’nın 1841 senesindeki kuruluşu bu girişimin en önemli göstergelerinden biriydi. O dönemde İstanbul, Polonyalıların Rusya’ya karşı diplomatik ve askeri faaliyetlerinin merkezi olmuştur. Şark Ajansı, hem Osmanlı İmparatorluğu’ndaki hem de Kafkasya ve Balkan ülkeleri gibi komşu bölgelerde Hotel Lambert’in ajanlarının hareketlerini koordine ediyordu. Ajansın ana siyasi hedefi, hem Osmanlı’nın komşu topraklarında Rusya’ya karşı isyanları kışkırtmak, hem de Osmanlı sınırları içerisinde, özellikle çoğunlukla gayrimüslimlerin yaşadığı bölgelerde sıkça Rus ajanları tarafından kışkırtılan iç çatışmaları etkisizleştirmekti. Ajansın temsilcileri, Romanya ve Sırbistan’daki liberal kampın faaliyetlerinde önemli bir rol oynamanın yanı sıra Bulgarların ulusal kimliğinin gelişimine de katkı sağlamışlardı. 1842 yılında Ajansın önderliğinde ve Prens Czartoryski’nin izniyle Michał Czaykowski, günümüze kadar varoluşunu sürdüren Adampol adlı bir köy kurmuştur. Osmanlı siyasetçilerinin önemli bir kısmı, Czartoryski’yi Polonyalı siyasi göçmenlerin lideri olarak tanıyordu. Prens ise Hotel Lambert’in dışişleri politikasını yönetiyordu. Osmanlı’da aktif olan bu siyasi kampın ajanlarının hareketlerine dair verilen bütün önemli kararlar kendisine danışılıyordu. 1853 – 56 Kırım Savaşı sırasında, Hotel Lambert’in baş temsilcilerinden olan Kont Władysław Zamoyski, Prens Czartoryski’nin emriyle İkinci Kazak Alayı’nı kurmuştur. Bu birlik, Osmanlı ordusunda Czaykowski’nin Kazak Süvarî Alayı’na paralel denklikteydi ve İngiltere’nin kumandanlığında bulunuyordu.
Sürgündeki siyasi girişimlerin yanı sıra, Prens Czartoryski bir filantroptu. Paris’te bazı Polonyalı kurum ve kuruluşları tertiplemiştir; örneğin Polonya Kütüphanesi, günümüze kadar varoluşunu sürdürmektedir.
Prens Czartoryski’nin oğulları, Witold (1822 – 1865) ve Władysław (1828 – 1894), babaları gibi Orta Doğu’da Polonya’nın bağımsızlığını hedefleyen faaliyetlerle meşgullerdi. Kırım Savaşı patlak verdikten sonra, her ikisi de İstanbul’da sözü geçen İkinci Kazak Alayı’nın kurulmasına öncülük etmiştir. 1855 yılının Ekim ayında Witold alay komutanlığına terfi ettirilmiş; Władysław ise kurmay kaptanlığına atanmıştır. Ayrıca, 1863 – 64 Ocak Ayaklanması başladıktan kısa bir süre sonra Witold, kendi siyasi bağlarını kullanarak Şark Ajansı’nın faaliyetlerine katkıda bulunmak için İstanbul'a gelmiştir. Prens Adam Jerzy Czartoryski’nin ölümünden sonra Prens Władysław Czartoryski, Hotel Lambert’in liderliğini üstlenip aynı zamanda da Şark Ajansı’nın ana yöneticisi olmuştur.