Türkiyede Polonya

Vilnius’te doğan Ludwika Śniadecka, Polonyalı soylu bir ailenin bilim alanında önemli hizmetleri olan vatansever bir mensubuydu. Babası, amcası ve ağabeyleri, XIX yüzyılın ilk yarısında önde gelen Polonya eğitim merkezi Vilnius Üniversitesi’nin saygı duyulan hocalarıydı. Śniadecka, günümüz Polonyası’nda her şeyden önce Romantizmin ana temsilcilerinden biri olan Juliusz Słowacki’nin ilk aşkı olarak bilinmektedir. Şair, Śniadecka’ya olan sevgisini birkaç şiirine yansıtmıştır fakat Słowacki’nin bu duyguları karşılık bulamamıştır. Ludwika ise genç Rus subayı ve aynı zamanda o dönemin Litvanya valisinin oğlu olan Vladimir Rimski-Korsakov’a kayıtsız şartsız âşık olmuştur. Hâlbuki Rimski-Korsakov, Osmanlı-Rus Savaşı sırasındaki Şumnu muharebesinde 1829 senesinde şehit düşmüştür. Śniadecka, yıllar boyunca sevgilisine yas tutup 1842 yılında, ölümünden 13 sene sonra cenazesinin yerini bulmak üzere Osmanlı’ya gitmiştir. Mezarı başında anmak, ayrıca yetim ve yaşlılar için ikisinin ismini taşıyan bir vakıf kurmayı planlıyordu. İstanbul’da, sürgündeki Polonyalıların en önemli siyasi kampı olan Hotel Lambert adına Osmanlı’da siyasi faaliyetlerin organizatörü ve Polonya Şark Ajansı’nın ilk müdürü olan Michał Czaykowski ile tanışmıştır. Czaykowski, Śniadecka’ya yardımcı olacağına ve Korsakov’un hayatını kaybettiği Silistre’ye seyahatini kolaylaştıracağına dair söz vermiştir.

Prens Adam Jerzy Czartoryski, XVIII yüzyılın sonunda gerçekleşen Lehistan-Litvanya Birliği’nin dağılmasından sonraki dönemde önde gelen Polonyalı bir siyasi önderdi. Siyasi girişimleri sayesinde Polonya’nın bağımsızlığı sorununu Avrupa hükümetlerinin gündeminde uzun süre tutmuştur. Prens, XVIII ve XIX yüzyıllarda şan ve şeref dönemini yaşamış soylu bir ailenin mensubuydu. Czartoryski, hiçbir zaman İstanbul’u ziyaret etmemişse de XIX yüzyıldaki Polonya-Osmanlı ilişkilerinde kilit rol oynamıştır, bu sebeple onun hayat hikayesini incelemeden Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Polonyalı sürgünlerin siyasi gayretlerinden bahsetmek mümkün değildir. Czartoryski’nin gençliği Lehistan’ın parçalanma dönemine denk gelmiştir. Prens, 1791 yılında Avrupa’da ilk ve dünyada ikinci olarak sayılan 3 Mayıs Anayasası’nın ilan edilişine bizzat tanık olmuştur. Bir sene sonra gönüllü olarak Litvanya ordusuna yazılıp Polonya-Rus savaşına katılmıştır. Lehistan’ın taksiminden sonraki ilk yıllarda Rus İmparatoru I. Aleksandr’ın arkadaşı ve danışmanı olmuştur. 1804 ile 1806 yılları arasında Rusya Hükümeti’nde dışişleri bakanı görevini üstlenmiştir. 1814 – 15 Viyana Kongresi sırasında Rusya’ya bağlı fakat liberal anayasa ile güvence altına alınan, kısmen siyasi özerkliğe sahip Polonya Krallığı’nın kuruluşunda yer almıştır. 1815 yılında yeni kurulan bu krallığın Geçici Hükümetinin başkan yardımcılığına atanmıştır. 1830 – 31 Kasım Ayaklanması patlak verince Czartoryski, Yönetim Konsey üyesi, sonra da Geçici Hükümetin ve çok geçmeden yerine geçen Ulusal Hükümetin başkanı olmuştur.

Slavların ve Polonya Romantizminin önde gelen şairi, en önemli göçmen Polonyalı siyasi aktivistlerinden biri olup hayatının son haftalarını İstanbul’da geçirmiştir. Polonyalı Türkoloji uzmanı Jan Reychman dediği gibi “Doğu, Mickiewicz’i hep cezbetti”. Avrupa Romantizmi için tipik olan Doğu’ya ilgisi, Vilnius ve Petersburg ‘ta geçirdiği öğrencilik yıllarında belli olup eserlerine yansımıştır. Şairin yakın çevresinde bulunan Oryantalistlerden etkilenerek Farsça öğrenmeye başlamıştır. Mickiewicz’in “Oryantal şiirlerinin” en iyi bilinen örneği, Kırım’a seyahatini özetleyen ve 1825-1826 yıllarında kaleme aldığı ‘Kırım Soneleri ’dir. Hayatının önemli yıllarını geçirdiği Fransa’daki sürgünde şairin tahayyülündeki Doğu, yeni bir boyut kazanmıştır. Diğer birçok Polonyalı siyasi göçmenler gibi Mickiewicz, Polonya’nın bağımsızlık mücadelesini Osmanlı İmparatorluğu ile ilişkilendirmiştir.

Mehmed Sadık Paşa olarak bilinen Michał Czaykowski, hiç şüphesiz Osmanlı’daki Polonya göçmenleri arasında şahsına münhasır biridir. Hem Polonya bağımsızlık mücadelesi alanında faaliyetleri hem de yazdığı romanlar sayesinde tarihe adını yazdırmıştır. Paris’teyken Czaykowski, Fransa’da sürgünde olan Polonyalıların toplandığı Hôtel Lambert adında olan siyasi kuruluşa katılmıştır. Kuruluş’un lideri Prens Adam Czartoryski, Czaykowski’yi 1841 yılında temsilcisi olarak İstanbul’a gönderip Polonyalı Şark Ajansı’nın ilk müdürü olarak atamıştır. Ajansın önde gelen hedeflerinden biri, Osmanlı’da yaşayan Slavlar arasında Rusya’nın nüfusunu azaltmaktı. Resmi olarak Czaykowski İstanbul’a, Balkan’daki Slavları araştırmak üzere Paris Tarih Enstitüsü’nün temsilcisi ve Michel Czayka adını taşıyan Fransız bir asil olarak gitmiştir. Aslen, Polonyalıların Osmanlı’daki siyasi faaliyetlerini yürütmüştür. Paris’teki Polonyalılar için Doğu’daki gelişmeler konusunda önemli bir haberci olmuştur. Aynı zamanda, Osmanlı Devleti’nde en yüksek siyasi mevkilere sahip olan Mustafa Reşid ve Ali Paşaların saygısını ve desteğini kazanmıştır. 1842 yılında Czaykowski, Prens Czartoryski adına Rus ordusundan kaçan ve Orta Doğu’da Çerkesler tarafından esir olarak satılan Polonyalılar için Adampol adlı bir köy kurmuştur. Günümüze kadar varoluşunu sürdüren Adampol/Polonezköy, Polonya ile Türkiye arasındaki dostluğun en değerli sembolüdür.