Zimowe życie owadów
Dla wielu z nas okres zimowy maluje się jako czas przyrodniczego uśpienia, jakoby odpoczynku przed nadciągającym pracowitym cyklem wiosny. Wśród sennych, pozbawionych liści drzew i śnieżnych zasp nie zwracamy raczej uwagi na aktywności inne, niż sporadycznie buszujące w nich ptaki i inne kręgowce. Okazuje się jednak, że ta z pozoru „martwa” pora roku jest absolutnie kluczową dla przetrwania wielu gatunków owadów, należących do specyficznej kategorii – krioentomofauny (krio – związane z niską temperaturą lub lodem; entomo – wskazujące na taksonomiczną gromadę owadów; fauna – określenie zbioru gatunków zwierząt). To specyficzna grupa insektów przystosowanych do przeżycia całości lub części ich cyklu rozwojowego w okresie zimowym na śniegu, zarówno w postaci larw, jak i owadów dorosłych. Pomimo powiązania ich występowania i aktywności w dużej mierze z klimatami chłodniejszymi od obecnego w Polsce, możemy je obserwować również na terenie naszego kraju. Owady przystosowane do życia w tak nietypowych dla całości gromady warunkach muszą posiadać równie niespotykane przystosowania, pozwalające utrzymać się przy życiu. Adaptacje do tych trudnych warunków mogą przejawiać się w specyficznej morfologii – jak na przykład zmniejszone wymiary w celu ograniczenia powierzchni ciała wystawionej na utratę ciepła, czy też wtórna bezskrzydłość ze względu na zbyt niską temperaturę do podjęcia lotu. Nie są to jednak jedyne mechanizmy przetrwania w arsenale krioentomofauny – wiele z nich posiada adaptacje fizjologiczne, wytwarzając substancje utrudniające zamarzanie (np. glicerol, wykorzystywany przez człowieka przy produkcji samochodowych płynów chłodzących) i kumulując je w hemolimfie, czyli owadzim odpowiedniku krwi i limfy. Te imponujące rozwiązania pozwalają najbardziej wyspecjalizowanym przedstawicielom krioentomofauny na przetrwanie temperatur nawet poniżej 0°C! Oczywiście nie możemy zakładać, że wszystkie gatunki wchodzące w skład krioentomofauny Polski są równie doskonale przygotowane na życie w surowych, zimowych warunkach. Faunę naśnieżną jako grupę ekologiczną podzielić należy na kilka kategorii, w zależności od mocy ich powiązania z okresem zimowym.
Chionobionty to gatunki powiązane najściślej z zimą i śniegiem, przystosowane i wymagające do prawidłowego rozwoju niskich temperatur, aktywne w Polsce od grudnia do marca. Posiadają najwięcej adaptacji do chłodu, a ich biologia (budowa, funkcjonowanie, rozród) zorientowana jest wokół zimowych miesięcy. Są to gatunki stenotopowe, czyli posiadające wąski zakres tolerancji ekologicznej na zmianę czynników środowiskowych, na przykład temperatury, wilgotności czy ciśnienia atmosferycznego. Z tego względu chionobionty giną nawet w temperaturze kilku stopni powyżej zera lub przy niskiej wilgotności powietrza. Idealnym przykładem gatunku należącego do tej grupy w Polsce jest pośnieżek zimowy (Boreus hyemalis), u którego początek aktywności dorosłych owadów przypada na koniec października, a największa intensywność ich migracji oraz kopulacji ma miejsce zimą.
Chionofile są grupą gatunków zimnolubnych, zdolnych do przebywania w niskich temperaturach, ale występujących również w innych porach roku. Od swoich kuzynów powyżej różnią się tym, że nie posiadają w swojej morfologii czy fizjologii wszystkich z adaptacji ewolucyjnych do przetrwania zimowych warunków. W konsekwencji braku wąskiej specjalizacji charakteryzują się również szerszą tolerancją na zmiany czynników środowiskowych. Świetnym przykładem takiego gatunku w Polsce są drapieżne larwy chrząszcza omomiłka szarego (Cantharis fusca), które spotkać można na śniegu, gdzie aktywnie polują na larwy innych owadów czy ślimaki. Jednocześnie larwy omomiłka szarego są największym krajowym przedstawicielem krioentomofauny, osiągając wymiary ciała nawet do 20 mm długości!
Chionokseny to gatunki możliwe do spotkania zimą na śniegu, jednakże zupełnie nieprzystosowane do tych warunków. Wystąpienie w zimowych miesiącach chionoksenów jest dziełem przypadku i może zostać spowodowane chociażby kilkudniowym złagodzeniem mroźnych temperatur – z tego względu na topniejącym w słońcu śniegu czasem możemy zaobserwować różnych przedstawicieli chrząszczy z rodziny ryjkowcowatych (Curculionidae) czy biedronkowatych (Coccinellidae). Pomimo braku którychkolwiek z wymienionych adaptacji posiadanych przez chionobionty czy chionofile, one również w teorii stanowią część krioentomofauny. Prawdopodobnie chionokseny zrezygnowałyby dobrowolnie z uczestnictwa w tej grupie, gdyby tylko miały dostęp do długoterminowej prognozy pogody...
Autor: Adam Kroczak, WIORiN w Koszalinie
Źródła: https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8877510/, https://pl.wikipedia.org/, https://baza.biomap.pl/pl/getpdf/11430_Soszynska-Maj_A_2010.pdf, https://www.flickr.com/photos/29697818@N03/3168516362/, https://www.flickr.com/photos/52163027@N02/8398776136/
Wszelkie treści zamieszczone na tej stronie internetowej (teksty, zdjęcia itp.) podlegają ochronie prawnej na podstawie przepisów ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 2019, poz. 1231 z późn. zm.). GIORiN wyraża zgodę na wykorzystanie całości lub części powyższej informacji, pod warunkiem podania źródła i odnośnika do adresu strony internetowej www.piorin.gov.pl.
