Wojewódzka Stacja Sanitarno-
Epidemiologiczna w Szczecinie

Szczepienia ochronne

Organizacja i zasady prowadzenia szczepień

W Polsce szczepienia prowadzone są w podmiotach działalności leczniczej przez lekarzy prowadzących indywidualne praktyki lekarskie, indywidualne specjalistyczne praktyki lekarskie lub grupowe praktyki lekarskie albo przez pielęgniarki i położne prowadzące indywidualne praktyki, indywidualne specjalistyczne praktyki lub grupowe praktyki pielęgniarek i położnych.

Osoby przebywające na obszarze  Rzeczypospolitej Polskiej są obowiązane do poddania się szczepieniom ochronnym przeciwko chorobom zakaźnym zgodnie z Ustawą z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi oraz Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 27 września 2023 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych. Obowiązkowe jest także poddanie się szczepieniom w sytuacjach szczególnych, tj. w przypadku ogłoszenia stanu epidemii lub stanu zagrożenia epidemicznego. W stosunku do osób małoletnich odpowiedzialność za wykonanie obowiązku poddania się szczepieniom obowiązkowym spoczywa na rodzicach lub opiekunach dziecka. Obowiązkowi poddania się szczepieniom ochronnym nie podlegają osoby przebywające w Polsce przez okres krótszy niż trzy miesiące, za wyjątkiem szczepień poekspozycyjnych.

Minister Zdrowia określił w przepisach §3 – §8 ww. rozporządzenia grupy osób obowiązane do poddania się obowiązkowym szczepieniom ochronnym, natomiast w Załączniku 1 schematy obowiązkowych szczepień ochronnych dzieci i młodzieży obejmujące liczbę dawek i wymagane terminy ich podania z uwzględnieniem wieku osoby objętej obowiązkiem szczepienia.

Główny Inspektor Sanitarny, zgodnie z art. 17 ust. 11 Ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, do 31 października roku poprzedzającego podaje w formie komunikatu Program Szczepień Ochronnych, który zawiera szczegółowy schemat stosowania poszczególnych szczepionek oraz wskazania do szczepień obowiązkowych i zalecanych, wynikających zarówno z aktualnej sytuacji epidemiologicznej, jak i obowiązujących rozporządzeń. Dokument ten jest pomocniczy dla lekarza przy realizacji procesu immunizacji danego pacjenta.

W przypadku zagrożenia epidemicznego o wprowadzeniu obowiązku dodatkowych szczepień informują odrębne rozporządzenia Ministra Zdrowia lub wojewodów.

Obowiązkowe szczepienia ochronne finansowane z budżetu państwa wykonują wyłącznie świadczeniodawcy w ramach umów zawartych z NFZ na finansowanie tych świadczeń. W realizacji szczepień obowiązkowych i zalecanych mogą być stosowane wyłącznie preparaty szczepionkowe zarejestrowane i dostępne na rynku polskim.

Program Szczepień Ochronnych składa się z pięciu części:

1. Szczepienia obowiązkowe dzieci i młodzieży według wieku (część IA)
2. Szczepienia obowiązkowe osób narażanych w sposób szczególny na zakażenie (część IB)
3. Szczepienia zalecane (niefinansowane z budżetu Ministra Zdrowia, część II)
4. Informacje uzupełniające (część III)
5. Ogólne zasady przeprowadzania i organizacji szczepień (część IV)

Nadzór nad prawidłowością wykonywania szczepień ochronnych oraz analizę realizacji szczepień prowadzi Państwowa Inspekcja Sanitarna (art. 5 Ustawy z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej).

Dystrybucja szczepionek

W celu realizacji obowiązkowych szczepień ochronnych określonych w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych świadczeniodawcy zgłaszają roczne zapotrzebowanie na preparaty szczepionkowe do poszczególnych powiatowych stacji sanitarno-epidemiologicznych. Zapotrzebowania są tam analizowane i w uzasadnionych przypadkach weryfikowane. Zapotrzebowania zbiorcze przekazywane są do poszczególnych wojewódzkich stacji sanitarno-epidemiologicznych, gdzie dokumenty są ponownie weryfikowane, a zbiorcze zapotrzebowanie dla województwa przesyłane jest do Głównego Inspektoratu Sanitarnego w Warszawie.

Zamówienie preparatów szczepionkowych z Centralnej Bazy Rezerw Sanitarno-Epidemiologicznych w Zduńskiej Woli do magazynu Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Szczecinie odbywa się zgodnie z bieżącym zapotrzebowaniem na preparaty szczepionkowe.

Na terenie województwa zachodniopomorskiego dostawy realizowane są transportem Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Szczecinie tzw. samochodem-chłodnią oraz w wyjątkowych sytuacjach, w przypadku konieczności domówienia preparatów poza harmonogramem dostaw, transportem powiatowych stacji sanitarno-epidemiologicznych. Przed każdą dostawą uzgadniane są ilości i asortyment zamówionych preparatów. Następnie preparaty dowożone są do powiatowych stacji sanitarno-epidemiologicznych w warunkach zachowania łańcucha chłodniczego, skąd przekazywane są do podmiotów działalności leczniczej. Nieodzownym elementem dystrybucji jest transport i magazynowanie preparatów szczepionkowych. W celu zapewnienia warunków zgodnych z wymaganiami producenta zapewniany jest łańcuch chłodniczy, w którym na każdym poziomie uwzględnione są specyficzne wymagania. Konstrukcja łańcucha chłodniczego uwzględnia środki techniczne i rozwiązania organizacyjne służące utrzymaniu oraz monitorowaniu, zgodnych z zaleceniami wytwórcy warunków przechowywania, transportu i dystrybucji produktów immunologicznych w rozumieniu art. 2 pkt 30 Ustawy z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne w celu zachowania ich trwałości i zapobieżenia zmniejszeniu ich skuteczności. Do magazynowania szczepionek wykorzystywane są specjalnie przystosowane magazyny, lodówki i zamrażarki oraz komory chłodnicze. Transport szczepionek również odbywa się specjalnie do tego celu przystosowanymi samochodami.

Optymalną temperaturą do przechowywania preparatów szczepionkowych jest temperatura od +2°C do +8°C. Wśród podstawowych wskazań dotyczących przechowywania szczepionek możemy wyróżnić m. in.:

• zwracanie szczególnej uwagi na zachowanie odpowiedniej temperatury przechowywania i transportu szczepionek,
• przechowywanie preparatów bez bezpośredniego narażenia na promieniowanie słoneczne,
• prowadzenie systematycznego, ciągłego monitoringu temperatury w urządzeniach chłodniczych,
• zapewnienie efektywnej dystrybucji szczepionek, niedopuszczenie do przerwania łańcucha chłodniczego,
• przestrzeganie dat ważności szczepionek,
• przechowywanie ilości szczepionek w sposób zapewniający przepływ powietrza między półkami,
• zapewnienie zasilania zastępczego dla urządzeń chłodniczych na wypadek braku dopływu energii elektrycznej,
• w miarę możliwości zapewnienie systemu powiadamiania alarmowego SMS w przypadku przekroczenia progów alarmowych w urządzeniu chłodniczym (poniżej +2,5°C i powyżej +7,5°C),
• dbanie o wyposażenie sprzętowe.

Należy podkreślić, iż tylko właściwa dystrybucja i systematyczny nadzór nad stosowaniem preparatów szczepionkowych pozwoli na ich efektywne wykorzystanie i skutecznie uodpornienie populacji poddanej szczepieniom.

Wzywanie do szczepień i egzekwowanie obowiązku poddawania się szczepieniom ochronnym osób uchylających się od szczepień

Skuteczność działania szczepionek zależy między innymi od zachowania prawidłowego cyklu szczepień i odstępów pomiędzy kolejnymi dawkami szczepień. Niezbędna jest do tego ścisła współpraca między lekarzem i pielęgniarką oraz stałe uświadamianie rodzicom celowości prowadzonych szczepień.

Zadaniem lekarza podstawowej opieki zdrowotnej jest m.in.:

• powiadamianie osoby ubezpieczonej o obowiązku poddania się szczepieniom ochronnym,
• poinformowanie o szczepieniach zalecanych,
• wpisanie do karty uodpornienia informacji na temat daty wezwania do stawienia się na obowiązkowe szczepienia ochronne,
• uaktualnianie w karcie uodpornienia adresu zamieszkania,
• prowadzenie edukacji w zakresie szczepień ochronnych.

Lista osób, które pomimo wielokrotnych wezwań nie zgłosiły się z dziećmi na szczepienie przekazywana jest kwartalnie przez świadczeniodawcę jako Raport o przypadkach niewykonania obowiązkowych szczepień ochronnych właściwemu państwowemu powiatowemu inspektorowi sanitarnemu (zgodnie z art. 17 Rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych).

Państwowy powiatowy inspektor sanitarny wobec osób uchylających się od obowiązku szczepień ochronnych podejmuje działania zmierzające do wyegzekwowania tego obowiązku.  

W przypadku niedopełnienia w oznaczonym terminie ww. obowiązku państwowy powiatowy inspektor sanitarny rozpoczyna działania zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa. W związku z powyższym do osoby uchylającej się od obowiązkowych szczepień ochronnych:

• wysyła się pismo informujące o obowiązku przeprowadzenia zaległych szczepień ochronnych,
• wysyła się upomnienie wzywające do dobrowolnego wykonania obowiązku.

W przypadku dalszego uchylania się od obowiązku:

• wystawia się tytuł wykonawczy i wniosek do Wojewody Zachodniopomorskiego o wszczęcie egzekucji administracyjnej,
• Wojewoda Zachodniopomorski wydaje postanowienie o nałożeniu grzywny na osobę zobowiązaną celem przymuszenia do uzupełnienia brakujących szczepień ochronnych.

Kwalifikacja do szczepień

Zgodnie z aktualnie obowiązującymi przepisami prawa przeprowadzenie szczepienia ochronnego obejmuje kwalifikacyjne badanie lekarskie, wykonanie szczepienia oraz udokumentowanie tych czynności w dokumentacji medycznej.

Kwalifikacyjne badanie lekarskie dot. obowiązkowych szczepień ochronnych przeprowadza lekarz posiadający niezbędną wiedzę z zakresu szczepień ochronnych, wskazań oraz przeciwwskazań do szczepień, a także niepożądanych odczynów poszczepiennych.

Po przeprowadzeniu badania kwalifikacyjnego lekarz potwierdza lub wyklucza zakwalifikowanie osoby badanej do szczepień ochronnych podpisem w karcie uodpornienia lub Karcie Szczepień oraz książeczce szczepień, a wynik tego badania wpisuje w dokumentacji medycznej tej osoby.

Dokumentacja i sprawozdawczość ze szczepień

Obowiązujące przepisy prawne nakładają na osoby przeprowadzające szczepienia ochronne obowiązek prowadzenia dokumentacji medycznej tych szczepień.

Informacje o wszystkich wykonanych szczepieniach powinny być odnotowane równolegle w dwóch podstawowych dokumentach, tj. w karcie uodpornienia lub Karcie Szczepień i książeczce szczepień. Książeczka szczepień stanowi dokument osoby szczepionej i jest przechowywana przez tę osobę, bądź przez jej ustawowego przedstawiciela lub faktycznego opiekuna. Natomiast karta uodpornienia/Karta Szczepień stanowi ,,dokument wewnętrzny” systemu opieki zdrowotnej i jest przechowywana przez świadczeniodawcę sprawującego opiekę profilaktyczną nad pacjentem. W przypadku zmiany świadczeniodawcy kartę uodpornienia przekazuje się za pokwitowaniem nowemu świadczeniodawcy.

W przypadku wykonania szczepienia ochronnego przez świadczeniodawcę niedysponującego kartą uodpornienia pacjenta należy dokonać odpowiedniego wpisu w książeczce szczepień, wydać osobie szczepionej zaświadczenie o wykonaniu szczepienia i poinformować pacjenta o obowiązku przekazania ww. zaświadczenia świadczeniodawcy.

Świadczeniodawca przechowujący karty uodpornienia i prowadzący szczepienia ochronne obowiązany jest do prowadzenia rejestru otrzymanych kart uodpornienia, rejestru przekazanych kart uodpornienia oraz rejestru zgłoszeń niepożądanych odczynów poszczepiennych.

Sprawozdawczość ze szczepień

Świadczeniodawcy przechowujący karty uodpornienia i prowadzący szczepienia obowiązani są do przesyłania właściwemu dla miejsca udzielania świadczeń opieki zdrowotnej państwowemu powiatowemu inspektorowi sanitarnemu sprawozdań, tj.:

• MZ-54 (roczne sprawozdanie ze szczepień ochronnych),
• sprawozdania z przeprowadzonych obowiązkowych szczepień ochronnych (kwartalne sprawozdanie z przeprowadzonych szczepień ochronnych sporządzone według ilości wykorzystanych szczepionek oraz kwartalne sprawozdanie z obowiązkowych szczepień ochronnych sporządzone według informacji zawartych w kartach uodpornienia przechowywanych przez składającego sprawozdanie),
• kwartalny raport o przypadkach niewykonania obowiązkowych szczepień ochronnych.

Dane z wyżej wymienionych sprawozdań po weryfikacji w wojewódzkich stacjach sanitarno-epidemiologicznych przekazywane są zgodnie z kompetencjami do Głównego Inspektoratu Sanitarnego oraz Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny Instytutu Naukowo-Badawczego w Warszawie.

Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Zakład Epidemiologii Państwowego Zakładu Higieny Instytut Naukowo-Badawczy na podstawie otrzymanych rocznych sprawozdań MZ-54 opracowuje roczny biuletyn ,,Szczepienia Ochronne w Polsce”, który stanowi oficjalne źródło informacji o realizacji szczepień w Polsce. Czytaj więcej...

Rodzaje uodpornienia sztucznego

Uodpornienie sztuczne oznacza działanie mające na celu wytworzenie odporności przez organizm w wyniku procesów wynikających z interwencji medycznej o charakterze profilaktycznym lub leczniczym.

Mechanizmy uodpornienia sztucznego obejmują cztery grupy interwencji:

• uodpornienie czynne – rozwijające się w wyniku szczepienia;
• uodpornienie bierne – rozwijające się w wyniku podania immunoglobulin pozajelitowo;
• uodpornienie bierno-czynne – rozwijające się po podaniu immunoglobulin i szczepionki;
• uodpornienie adoptywne – rozwijające się w wyniku podania swoistych limfocytów T.

Uodpornienie czynne – polega na wprowadzeniu do organizmu szczepionki, tj. preparatu zawierającego antygeny drobnoustrojów chorobotwórczych. W wyniku tego dochodzi do stymulacji odpowiedzi immunologicznej, humoralnej (wytwarzania swoistych przeciwciał) i komórkowej.

Sztuczne uodpornienie bierne – polega na wprowadzeniu do organizmu preparatu zawierającego gotowe przeciwciała pochodzenia ludzkiego lub zwierzęcego.

Sztuczne uodpornienie bierno-czynne – polega na wprowadzeniu do organizmu jednocześnie, lecz w oddzielnych iniekcjach, szczepionki i preparatu do uodpornienia biernego, najczęściej immunoglobuliny.

Wskazania do szczepień ochronnych

Wskazania do szczepień można podzielić na wskazania zdrowotne oraz wskazania społeczne.

Najważniejszym celem zdrowotnym szczepień ochronnych jest zapobieganie określonemu zakażeniu lub chorobie zakaźnej u zaszczepionej osoby lub populacji.

Wprowadzenie powszechnych szczepień ochronnych może doprowadzić do:

• eradykacji drobnoustroju chorobotwórczego i eliminacji choroby zakaźnej (zakażenia występują tylko u człowieka i tylko człowiek jest rezerwuarem zarazka)
• częściowej lub regionalnej eliminacji zakażeń (w przypadku istnienia innych rezerwuarów), istotnego ograniczenia zachorowalności i transmisji zakażenia w zaszczepionej populacji.

Drugim celem zdrowotnym prowadzenia szczepień jest pierwotna profilaktyka powikłań wynikających z zachorowania w wybranych grupach osób.

Grupy ryzyka mogą wynikać z wieku, przewlekłych schorzeń, zaburzeń odporności, prowadzonego leczenia itd. Wskazania do szczepień w grupach ryzyka dotyczą najczęściej tych chorób zakaźnych, które ze względów społecznych, ekonomicznych lub technicznych nie można wyeliminować na całym świecie.

Wskazania socjalne obejmują te sytuacje, w których szczepienia stosowane są w celu ograniczenia ryzyka zachorowania ze względów społecznych, ekonomicznych lub epidemiologicznych. Celem szczepień w tych przypadkach jest zmniejszenie zagrożenia dla społeczeństwa w wyniku przerwania drogi transmisji zakażenia oraz ochrony populacji wrażliwej na zakażenie, szczególnie w zakażeniach o dużym potencjale epidemicznym.

Przeciwwskazania do szczepień ochronnych 

Przeciwwskazania do szczepień możemy podzielić na ogólne i specyficzne.

Nie wykonuje się szczepień żywymi i zabitymi szczepionkami w:

• ostrych stanach chorobowych,
• zaostrzeniu przewlekłego procesu chorobowego,
• przypadku wystąpienia nasilonej reakcji uczuleniowej na substancje znajdujące się w szczepionce .

Szczepienia powinny być odroczone do momentu ustąpienia ostrych objawów chorobowych, w chorobach przewlekłych niezwłocznie podjęte w okresie stabilizacji przewlekłego procesu chorobowego.

Stany stanowiące przeciwwskazanie do stosowania szczepionek żywych to ciężkie wrodzone i nabyte niedobory odporności, białaczki, chłoniaki, uogólniony proces nowotworowy, chemioterapia, radioterapia, przyjmowanie wysokich dawek sterydów, przeszczepy szpiku oraz transplantacje narządów.

Leczenie immunosupresyjne - leki cytostatyczne, kortykosterydy i radioterapia są okresowym przeciwwskazaniem do szczepień żywymi szczepionkami.

Sytuacje kliniczne, w których istnieją przeciwwskazania do wykonywania wielu (ale nie wszystkich) szczepień, to:

• reakcje anafilaktyczne w wywiadzie,
• zakażenie wirusem HIV,
• stan po przeszczepie szpiku,
• zaburzenia odporności.

Odstępy między szczepieniami

Brak jest przeciwwskazań do jednoczasowego podania różnych szczepionek. Muszą one być podane w różne miejsca i nie mogą być mieszane w jednej strzykawce. Szczepionki żywe, nie podane w tym samym czasie, powinny być aplikowane po minimum 4 tygodniach przerwy z powodu możliwości interferencji odpowiedzi immunologicznej. Podanie żywej i zabitej szczepionki nie wymaga zachowania tego odstępu. Dotyczy to również żywych szczepionek doustnych.

Odstęp między kolejnymi dawkami tej samej szczepionki powinien być zgodny ze wskazaniami producenta.

Niepożądane odczyny poszczepienne

Niepożądany odczyn poszczepienny (NOP) stanowi każde zaburzenie stanu zdrowia, jakie występuje po szczepieniu.

W Polsce od 1995 r. wprowadzony jest system ścisłego monitorowania niepożądanych odczynów poszczepiennych. Podstawą prawną do zgłaszania odczynów poszczepiennych jest ustawa o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. Zgodnie z art. 21 lekarz lub felczer, który podejrzewa lub rozpoznaje wystąpienie niepożądanego odczynu poszczepiennego, ma obowiązek w ciągu 24 godzin od powzięcia podejrzenia jego wystąpienia zgłoszenia takiego przypadku do państwowego powiatowego inspektora sanitarnego właściwego dla miejsca powzięcia podejrzenia jego wystąpienia.

Klasyfikacja niepożądanych odczynów poszczepiennych określona jest w załączniku do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 21 grudnia 2010 r. w sprawie niepożądanych odczynów poszczepiennych oraz kryteriów ich rozpoznawania i odnosi się do stopnia ich nasilenia.

Świadczeniodawcy przechowujący karty uodpornienia i prowadzący szczepienia ochronne informacje o wystąpieniu niepożądanego odczynu poszczepiennego odnotowują w: książeczce szczepień, karcie uodpornienia lub Karcie Szczepień, innej dokumentacji medycznej osoby szczepionej i rejestrze niepożądanych odczynów poszczepiennych. Państwowy powiatowy inspektor sanitarny sprawdza prawidłowość wypełnienia formularza zgłoszenia i przesyła jego kopie właściwemu państwowemu wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu, Narodowemu Instytutowi Zdrowia Publicznego – Państwowemu Instytutowi Badawczemu oraz Prezesowi Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych
(Departament Monitorowania Niepożądanych Działań Produktów Leczniczych).

W przypadku  wystąpienia ciężkiego lub poważnego niepożądanego odczynu poszczepiennego u dwóch lub więcej osób zaszczepionych tą samą szczepionką, państwowy powiatowy inspektor sanitarny niezwłocznie powiadamia o tym fakcie państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego, który informuje również o wystąpieniu NOP Głównego Inspektora Sanitarnego oraz Wojewódzkiego Inspektora Farmaceutycznego.

Odporność zbiorowiskowa

Pojęcie odporności zbiorowiskowej albo populacyjnej powstało na bazie obserwacji, że obecność w populacji osób uodpornionych przeciwko danej chorobie zakaźnej zmniejsza prawdopodobieństwo zachorowania na tę chorobę, również osób nieuodpornionych w tej populacji.

Istotą odporności zbiorowiskowej jest zmniejszenie się szans zachorowania osobnika nieuodpornionego wraz ze wzrostem proporcji uodpornionych w danej populacji. Pojęcie to ma zastosowanie do chorób szerzących się drogą zakażenia jednych osobników przez drugich, czyli do chorób zaraźliwych.

W miarę wzrostu ilości zaszczepionych lub przechorowujących wzrasta liczba uodpornionych i maleje liczba osób podatnych.

W populacjach otwartych, w których przybywa nowych osobników, np. rodzą się dzieci, można oczekiwać cyklicznych wzrostów i spadków zachorowań. Przykładem są cykliczne wzrosty i spadki zachorowań na choroby wieku dziecięcego.

Wykaz rodzajów czynności zawodowych oraz zalecanych szczepień ochronnych

Zgodnie z art. 20 Ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi w celu zapobiegania szerzeniu się zakażeń i chorób zakaźnych wśród pracowników narażonych na działanie biologicznych czynników chorobotwórczych, po uzyskaniu ich zgody, przeprowadza się zalecane szczepienia ochronne wskazane na danym stanowisku pracy. Koszty przeprowadzania tych szczepień oraz zakupu szczepionek ponosi pracodawca. Rada Ministrów określa, w drodze rozporządzenia, wykaz rodzajów czynności zawodowych oraz zalecanych szczepień ochronnych wymaganych u pracowników, funkcjonariuszy, żołnierzy lub podwładnych podejmujących pracę, zatrudnionych lub wyznaczonych do wykonywania tych czynności, mając na względzie ochronę zdrowia pracowników, funkcjonariuszy i żołnierzy narażonych na działanie biologicznych czynników chorobotwórczych w trakcie wykonywania czynności zawodowych. Stanowiska pracy oraz szczepienia wskazane na danym stanowisku pracy określone są w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 3 stycznia 2012 r. w sprawie wykazu rodzajów czynności zawodowych oraz zalecanych szczepień ochronnych wymaganych u pracowników, funkcjonariuszy, żołnierzy lub podwładnych podejmujących pracę, zatrudnionych lub wyznaczonych do wykonywania tych czynności.