Demencja jest czymś więcej niż zwykłym „zaburzeniem pamięci”. Może się również objawiać rosnącym upośledzeniem uwagi, mowy, zdolności poznawczych, a także orientacji. Choroba ta wpływa na percepcję, zachowanie i doświadczenie.

Zasadniczo rozróżnia się pierwotne i wtórne formy demencji. Te ostatnie są następstwem innych chorób podstawowych, takich jak choroby metaboliczne, niedobory witamin i przewlekłe objawy zatrucia alkoholem lub narkotykami. Wtórna demencja stanowi zaledwie około 10 procent wszystkich przypadków. Około 90% przypadków to demencja pierwotna.

Szacuje się, że choroba Alzheimera jest najczęstszą nieodwracalną postacią demencji, stanowiącą około 60% do 65% jej przypadków. 

Choroba Alzheimera jest chorobą zwyrodnieniową mózgu, która nieodwracalnie niszczy jego komórki nerwowe. Przebieg choroby różni się u każdej osoby, wyróżnić można jednak trzy jego zasadnicze etapy. 

Początkowo występują niewielkie zaniki pamięci i wahania nastroju, a zdolność uczenia się i reagowania maleje. Występują trudności w mowie. Pacjenci używają prostszych słów i krótszych zdań. Zauważalne są lokalne i czasowe zaburzenia orientacji. Na tym etapie pacjenci zauważają zachodzące zmiany. Wielu z nich reaguje gniewem, strachem, wstydem lub depresją.

W dalszym przebiegu choroby osoby dotknięte chorobą są coraz bardziej zależne od wsparcia innych podczas wykonywania codziennych czynności, takich jak higiena osobista, korzystanie z toalety, jedzenie i picie. Ten etap charakteryzuje się głębokim zaburzeniem pamięci, nagłymi zmiany nastroju, wzrostem agresji i możliwości pojawienia się depresji.

W późnym stadium otępienia pacjenci są całkowicie zależni od opieki innych osób. Członkowie rodziny nie są już przez nich rozpoznawani. Występują nasilone objawy fizyczne, takie jak trudności w chodzeniu i dysfagia. Czasami może dojść do napadów padaczkowych. 

Chociaż przyczyny otępienia w chorobie Alzheimera nie są jeszcze wystarczająco znane, z badań można wywnioskować, że m.in. aktywność fizyczna, zdrowe odżywianie, aktywność umysłowa i uczestnictwo w życiu społecznym zmniejszają ryzyko wystąpienia demencji w starszym wieku. Ponieważ proces chorób neurobiologicznych rozpoczyna się 15–30 lat przed wystąpieniem objawów klinicznych, działania profilaktyczne są szczególnie istotne u osób powyżej 40. roku życia.

Otępienie naczyniowe powoduje dysfunkcję tkanki mózgowej z powodu zaburzeń krążenia w mózgu. Nasilenie występowania objawów choroby otępiennej zależy od stopnia zaburzeń krążenia.

Specjalną postacią otępienia naczyniowego jest „otępienie wielozawałowe”.  Objawy choroby są podobne do objawów choroby Alzheimera, ale występują również dolegliwości fizyczne, takie jak drętwienie, zaburzenia różnych odruchów i paraliż. Charakterystyczne w przebiegu demencji naczyniowych są nagły początek, stopniowe pogarszanie się i wyraźne wahania wydolności obserwowane nawet w ciągu jednego dnia.

Głównymi czynnikami ryzyka są wysokie ciśnienie krwi, choroby serca, cukrzyca i palenie.

Następujące objawy mogą wskazywać na demencję:

• zapominanie o ostatnich wydarzeniach,
• trudności w wykonywaniu zwykłych czynności,
• zaburzenia mowy,
• malejące zainteresowanie pracą, hobby i kontaktami,
• trudności z orientacją w nieznanym otoczeniu,
• brak kontroli nad finansami,
• błędna ocena zagrożeń,
• niewystępujące dotychczas wahania nastroju, ciągły niepokój, drażliwość i nieufność,
• uporczywe zaprzeczanie błędom lub pomyłkom.

Początkowa diagnoza jest często dokonywana przez lekarza rodzinnego. Zasadniczo powinna obejmować ocenę specjalisty neurologia, psychiatry i psychoterapeuty, który przeprowadza diagnostykę neurologiczną i psychiatryczną. Konieczne jest szczegółowe badanie stanu zdrowia fizycznego i psychicznego, a także badanie neuropsychologiczne, aby lepiej sklasyfikować zespół otępienia oraz wprowadzić odpowiednią terapię.

W przypadku większości demencji obecnie nie ma terapii prowadzącej do wyleczenia. Dlatego głównym celem leczenia jest poprawa jakości życia pacjentów i ich bliskich.

Leki stosowane w leczeniu chorób otępiennych czasami opóźniają postęp objawów, nie mogą jednak opóźniać ani zatrzymywać procesu chorobowego zachodzącego w mózgu.

Istnieje wiele leków, które mogą złagodzić współistniejące w otępieniu objawy, takie jak niepokój, omamy, lęk lub zaburzenia snu. 

We wczesnych stadiach choroby w łagodzeniu dyskomfortu i poprawie jakości życia przydatna może być również psychoterapia.

Różnorodne metody leczenia mają na celu trening pozostałych możliwości chorych i wzmocnienie ich poczucia własnej wartości. Należą do nich terapia muzyką i sztuką, ćwiczenia ruchowe lub ćwiczenia sensoryczne i percepcyjne.