5. miejsce w UE pod względem liczby badaczy

– Ważnym zasobem każdego państwa, dążącego do podniesienia poziomu rozwoju cywilizacyjnego oraz znaczenia na arenie międzynarodowej, jest zaplecze naukowe. Doskonale przygotowana merytorycznie i ceniona w świecie nauki kadra, bogata infrastruktura badawcza oraz szeroko zakrojona współpraca zarówno między ośrodkami w kraju, jak i z instytucjami zagranicznymi, to elementy niezbędne do stworzenia nowoczesnego społeczeństwa, którego fundamentem jest wiedza – mówi Przemysław Czarnek, Minister Edukacji i Nauki. – Dane zawarte w najnowszym raporcie OPI doskonale pokazują, że Polska posiada silny kapitał naukowy. Pod względem liczby badaczy w Unii Europejskiej zajmujemy wysokie – piąte – miejsce. Zdecydowana większość kadry jest zatrudniona w uczelniach publicznych (73 proc.), 12 proc. w  instytutach badawczych, 8 proc. w  instytutach PAN, 6  proc. w uczelniach niepublicznych, a poniżej 1 proc. w pozostałych instytucjach – dodaje minister.

– Raport „Nauka w Polsce” stanowi cykliczny monitoring stanu nauki w Polsce, który prowadzony jest na zlecenie Ministerstwa Edukacji i Nauki przez Ośrodek Przetwarzania Informacji. Jego poprzednia edycja została przygotowana w 2019 roku. Okres dzielący ostatnie opracowanie od obecnego był dla społeczności naukowej bezprecedensowy – pandemia COVID-19 nie tylko wymagała wielu zmian w działaniu instytucji naukowych i dostosowania planów (np. konferencyjnych, stypendialnych) do nowej rzeczywistości, ale też bardziej niż kiedykolwiek skierowała oczy społeczeństwa na pracę naukowców, od których oczekiwano odpowiedzi i rozwiązań. Wynalezienie szczepionki w rekordowo krótkim czasie to tylko jeden z dowodów na to, jak duże znaczenie ma sprawna i ponadpaństwowa współpraca naukowców – mówi dr inż. Jarosław Protasiewicz, dyrektor Ośrodka Przetwarzania Informacji. – Kształtowanie i wdrażanie polityki naukowej to proces wymagający stałej obserwacji trendów i zmian zachodzących w tym obszarze. Intencją ekspertów OPI, którzy przygotowali raport, było dostarczenie rzetelnych informacji wszystkim osobom zainteresowanym stanem nauki w Polsce – dodaje dyrektor OPI.

22 proc. badaczy reprezentuje nauki inżynieryjno-techniczne

Według danych pochodzących ze Zintegrowanej Sieci Informacji o Nauce i Szkolnictwie Wyższym POL-on w 2021 roku funkcjonowało 369 szkół wyższych (w tym 131 uczelni publicznych), 78 instytutów Polskiej Akademii Nauk, 102 instytuty badawcze (w tym 32 instytuty Sieci Łukasiewicz) oraz 59 innych instytucji. Najliczniejszą grupę wśród pracowników B+R stanowili doktorzy (44 proc.), którzy przeważali zwłaszcza na uczelniach i w instytutach PAN. W instytutach badawczych oraz pozostałych podmiotach dominowały osoby z tytułem zawodowym magistra lub magistra inżyniera, którzy w sektorze nauki stanowili ogółem 16 proc. Samodzielni pracownicy naukowi, czyli osoby ze stopniem doktora habilitowanego i tytułem profesora, stanowili odpowiednio: 27 i 13 proc. personelu B+R.

Najwięcej pracowników B+R (w przeliczeniu na EPC) reprezentowało nauki inżynieryjno-techniczne, społeczne oraz ścisłe i przyrodnicze. Pracownicy uczelni publicznych stanowili zdecydowaną większość w dziedzinach: sztuki (97 proc.), nauk humanistycznych (83 proc.), społecznych (81 proc.) i medycznych (78 proc.). Pracownicy instytutów badawczych stanowili natomiast znaczący odsetek personelu nauk rolniczych (28 proc.) oraz inżynieryjno-technicznych (24 proc.). Pracownicy instytutów PAN są z kolei najliczniej reprezentowani w naukach ścisłych i przyrodniczych (25 proc.).

Co trzecia instytucja naukowa jest zlokalizowana w województwie mazowieckim

– Co trzecia instytucja naukowa zlokalizowana jest w województwie mazowieckim. Zgodnie z danymi z POL-on znajduje się tam 211 podmiotów – mówi dr Marzena Feldy, kierownik Laboratorium Analiz Statystycznych w OPI. – Znacznym potencjałem naukowym mogą wykazać się również województwa: wielkopolskie (58 podmiotów) i śląskie (55 podmiotów), a także małopolskie (49 podmiotów) i dolnośląskie (43 podmioty). W każdym z tych województw funkcjonuje więcej niż dziesięć uczelni publicznych, a także wiele niepublicznych szkół wyższych. Najwięcej instytutów Polskiej Akademii Nauk, poza mazowieckim (43 instytuty), znajduje się w województwie małopolskim (11 podmiotów). W województwie śląskim zlokalizowanych jest natomiast aż 11 instytutów badawczych – dodaje dr Marzena Feldy.

Kobiety stanowią 45 proc. personelu B+R zatrudnionego w sektorze nauki

Wśród wszystkich osób prowadzących działalność B+R w instytucjach naukowych kobiety stanowiły 45 proc. Największy odsetek kobiet pracował w dziedzinie nauk medycznych oraz rolniczych (po 58  proc.). Stanowiły też nieco ponad 50 proc. personelu w naukach humanistycznych oraz społecznych. Największa dysproporcja między płciami wystąpiła w przypadku nauk teologicznych (9  proc. kobiet) oraz inżynieryjno-technicznych (28 proc. kobiet). Na kolejnych etapach kariery naukowej maleje liczba i udział kobiet wśród pracowników B+R. Najbardziej wyrównane proporcje płci występowały wśród osób ze stopniem magistra/magistra inżyniera oraz doktora (odpowiednio 49 proc. i 51 proc. kobiet). W grupie doktorów habilitowanych udział kobiet wyniósł już tylko 42  proc. Natomiast wśród osób z tytułem profesora kobiety stanowiły zaledwie 27 proc.

Inicjatywy big science z udziałem Polaków

Warto odnotować, że Polska jest uczestnikiem wielu międzynarodowych organizacji i konsorcjów wykorzystujących tzw. big science. Nasi badacze należą do takich prestiżowych gremiów jak: Europejska Organizacja Badań Jądrowych (CERN), Europejskie Obserwatorium Południowe (ESO), Europejskie Laboratorium Biologii Molekularnej (EMBL) oraz inicjatywy w ramach Konsorcjum na rzecz Europejskiej Infrastruktury Badawczej (ERIC). Uczestnictwo w tych instytucjach umożliwia polskim naukowcom między innymi prowadzenie badań z wykorzystaniem unikalnego i zaawansowanego technologicznie zaplecza badawczego, a także udział w programach stażowych, doktoranckich i post-doktorskich.

Wzrasta umiędzynarodowienie polskiej nauki

Ważnym aspektem jest także umiędzynarodowienie polskiej nauki, któremu sprzyja rozwijanie współpracy międzynarodowej na szczeblu rządowym. Na koniec 2022 roku Ministerstwo Edukacji i  Nauki posiadało aż 200 umów międzynarodowych o współpracy w obszarze nauki, szkolnictwa wyższego lub nauki i szkolnictwa wyższego. Umowy te zostały zwarte z 95 państwami. Najwięcej obowiązujących umów dwustronnych Polska podpisała z: Niemcami (8), Austrią (6), Czechami i  Słowacją (po 5), a także z Argentyną, Grecją, Gwineą, Izraelem, Rumunią, Słowenią i Ukrainą (po 4).

Odwrócenie tzw. drenażu mózgów – „Polskie Powroty”

W badanym okresie zrealizowano także wiele inicjatyw, które efektywnie niwelowały skutki tzw.  drenażu mózgów. Dotychczas rozstrzygnięto konkursy w czterech edycjach programu NAWA – „Polskie Powroty”. Laureaci tej inicjatywy mają możliwość stworzenia własnej grupy projektowej do realizacji badania. Łącznie sfinansowano 67 projektów. Aż 19 naukowców wróciło do Polski ze Stanów Zjednoczonych, 17 z Wielkiej Brytanii, a dziewięcioro z Niemiec. Pozostałe państwa, w których zatrudnieni byli laureaci dotychczasowych edycji programu to: Japonia, Belgia, Austria, Szwajcaria, Holandia, Hiszpania, Korea Południowa, Singapur, Oman, Włochy, Irlandia, Francja, Dania, Chiny i Australia.

Raport „Nauka w Polsce 2022” sfinansowano ze środków Ministra Edukacji i Nauki. Opracował go zespół ekspertów OPI w składzie: Joanna Mirosław, Agata Roguz, Paulina Wiktorko, Bartosz Pawlik, dr Marzena Feldy, Paulina Drężek-Kłoczko, Marta Czarnocka-Cieciura.

Raport jest dostępny bezpłatnie na portalu RAD-on