Działania kontrolne

13.02.2023

Główny Inspektorat Ochrony Środowiska informuje, że ramach swoich kompetencji podjął decyzję objęcia dodatkowym interwencyjnym monitoringiem największych rzek w Polsce oraz zbiorników wodnych, ze szczególnym uwzględnieniem rzeki Odry oraz Wisły. W żadnej badanej rzece (Baryczy, Warcie, Noteci, Sanie, Wieprzu, Pilicy, Narwi i Bugu) czy zbiorniku nie potwierdzono obecności złotej algi oprócz Odry, w której wykonano prawie pięćdziesiąt tysięcy oznaczeń z pobranych próbek przez Centralne Laboratorium Badawcze. Podjęto również decyzję o koordynowaniu działań Wojewódzkich Inspektoratów Ochrony Środowiska przez tereny których przepływa rzeka Odra oraz Wisła.

Po sytuacji związanej ze śnięciem ryb w Odrze w 2022 roku Główny Inspektorat Ochrony Środowiska przedstawił propozycję nowych wytycznych w metodyce badania wód powierzchniowych oraz zarekomendował procedurę postępowania w przypadku badania fitoplanktonu. Podstawą jest obecnie pobieranie próbek i wdrożenie właściwych procedur.

Zespół GIOŚ koordynujący działania

W Głównym Inspektoracie Ochrony Środowiska został powołany specjalny zespół, w skład którego weszli przedstawiciele Departamentu Inspekcji, Departamentu Monitoringu Środowiska, Centralnego Laboratorium Badawczego oraz zespołu prasowego. Ma on na celu koordynację podejmowanych działań oraz skuteczną komunikację. Zgodnie z decyzją kierownictwa GIOŚ ustalono, że próbki wody z największych rzek oraz ich dopływów należy pobierać częściej niż dwanaście razy w roku. Dotychczasowe pobory wynikały z dyrektyw unijnych.

W ramach monitoringu interwencyjnego na rzece Wiśle Centralne Laboratorium Badawcze GIOŚ ma dokonać poboru próbek, tak aby ocenić stopień rozwoju fitoplanktonu przed rozpoczęciem okresu wegetacyjnego. Pierwsze pobranie próbek zgodnie z decyzją kierownictwa GIOŚ odbyło się w styczniu 2023 roku.

Przeprowadzenie takich działań pozwoli na monitoring liczebności złotej algi. Rozpoczęcie monitorowania Wisły na obecność fitoplanktonu już w styczniu z dużym prawdopodobieństwem pozwoli z wyprzedzeniem stwierdzić ewentualny zakwit złotej algi. Interwencyjny monitoring jakości rzeki Wisły zakładał pobieranie próbek raz na dwa tygodnie, jednak wyniki pilotażowych badań pozwalają na powrót do programu i częstotliwości wynikających z PMŚ, tj. poboru próbek raz w miesiącu.

W przypadku przekroczenia trzech wartości progowych (tzn. temperatury wody, tlenu rozpuszczonego, przewodności elektrolitycznej właściwej w 20 stopniach C, odczynu pH) CLB GIOŚ ma obowiązek powiadomić pisemnie Wody Polskie, WIOŚ oraz Departament Inspekcji Monitoringu Środowiska.

Styczniowy pilotaż

Główny Inspektorat Ochrony Środowiska prowadził pilotażowo w styczniu monitoring fitoplanktonu w punktach pomiarowo-kontrolnych na rzece Odrze i na rzece Wiśle. Badania objęły również najważniejsze rzeki oraz zbiorniki wodne w Polsce pod kątem wykrycia obecności złotej algi (Prymnesium cf. Parvum). Z wykonanych badań w 74 wyznaczonych punktach (innych niż rzeka Odra) nie potwierdzono obecności złotej algi. Potwierdzono natomiast w dalszym ciągu obecność Prymnesium cf. Parvum w Odrze.

Zalecenia dla WIOŚ

Na podstawie rekomendacji kierownictwa GIOŚ polecono Wojewódzkim Inspektoratom Ochrony Środowiska następujące działania:

na bieżąco prowadzenie działań wyjaśniających, rozpoznawczych oraz kontrolnych, zgodnie z posiadanymi kompetencjami,
współpracę wzajemną oraz z innymi organami,
raportowanie do RZGW, RDOŚ, wojewodów oraz KZGW, GDOŚ i GIOŚ o ustaleniach i podejmowanych działaniach,
co najmniej raz w miesiącu, zobowiązane są do organizowania spotkań roboczych z przedstawicielami RZGW PGWWP, a w razie potrzeby również z innymi organami administracji rządowej oraz organami samorządu terytorialnego, w celu omówienia podejmowanych działań i ustalenia dalszych kierunków działań w ramach kompetencji poszczególnych organów,
oględzin rzeki Odry i zlecił pobór próbek do badań do CLB GIOŚ - wyniki badań są na bieżąco publikowane na stronie: https://www.gov.pl/web/odra/badania-odry,
realizację poleceń i wytycznych przekazywanych im na bieżąco przez GIOŚ.

Działania organów Inspekcji Ochrony Środowiska w terenie w związku z sytuacją na Odrze mają charakter:

kontroli pozaplanowych interwencyjnych,
rozpoznanie zanieczyszczenia w terenie bez ustalonego sprawcy zdarzenia,
czynności w trybie art. 10b ustawy o Inspekcji Ochrony Środowiska.

Kontrola podmiotów

Inspekcja Ochrony Środowiska w II połowie 2022 r. w oparciu o dane (pozwolenia wodnoprawne dla podmiotów którym określono dopuszczalne wartość stężeń substancji powodujących zasolenie wód, wydane przez PGW WP oraz pozwolenia zintegrowane wydane przez marszałków i starostów i przekazane do GIOŚ za pośrednictwem MKiŚ), przeprowadziła kontrole podmiotów korzystających z usług wodnych w zakresie wprowadzania ścieków do wód, zgodnie z kompetencjami określonymi w art. 335 ust. 5 pkt 1 w związku z art. 334 pkt 2 i 3 ustawy Prawo wodne.

GIOŚ polecił trzem WIOŚ: śląskiemu, opolskiemu oraz dolnośląskiemu, przeprowadzenie w trybie pilnym, począwszy od 28 sierpnia 2022 r., cyklu kontrolnego w związku z zanieczyszczeniem Odry, polegającego na realizacji kierunkowych kontroli interwencyjnych w Zakładach:

wytypowanych, na podstawie przekazanych przez PGW WP pozwoleń wodnoprawnych
i zintegrowanych,
wytypowanych, po analizie pozwoleń zintegrowanych oraz zmian tych pozwoleń, przekazanych przez MKiŚ.

W ramach cyklu kontrolnego WIOŚ przeprowadzili na podstawie art. 9 ustawy o IOŚ łącznie
68 kontroli, w tym:

39 kontroli (Śląski WIOŚ),
15 kontroli (Opolski WIOŚ),
14 kontroli (Dolnośląski WIOŚ),

natomiast zgodnie z przekazanymi danymi, WIOŚ: śląski, opolski, dolnośląski, lubuski oraz zachodniopomorski, w związku z sytuacją na Odrze, przeprowadzili do 31 grudnia 2022 r. łącznie 271 kontroli.

Na podstawie ustaleń z tych kontroli żaden wojewódzki inspektorat ochrony środowiska nie stwierdził, aby sytuację na Odrze spowodowała działalność konkretnego kontrolowanego zakładu.

Odra badania parametrów i przyczyn

Inspekcja Ochrony Środowiska w ramach działań interwencyjnych prowadziła badania parametrów wody Odry. W okresie letnim wyniki wykazywały nietypowe parametry, np. wysokie nasycenie tlenem, co przy niskich poziomach wód wywołanych suszą i wysokich temperaturach wód oraz powietrza, co było nietypowym obrazem, obserwowanym dotychczas w przypadkach śnięcia ryb wywołanego tzw. przyduchą, ale także wysokie wartości przewodności elektrolitycznej świadczącej o zasoleniu wód.

Jak wynika z Wstępnego raportu Zespołu ds. sytuacji na rzece Odrze, powołanego przez Ministra Klimatu i Środowiska, masowe śnięcie ryb zostało wywołane toksynami, syntetyzowanymi przez Prymnesium parvum. W związku z tym GIOŚ:

przekazał do PGWWP wszystkie ustalenia i wyniki pomiarów przeprowadzone przez organy Inspekcji Ochrony Środowiska w związku z wystąpieniem sytuacji na Odrze, celem wykorzystania zgodnie z kompetencjami przypisanymi organom PGWWP,
wystąpił do MKiŚ o rozważenie możliwości zwrócenia się do ministra właściwego ds. gospodarki wodnej, marszałków oraz starostów o podjęcie działań przez te organy, mających na celu ograniczenie presji zakładów na stan Odry i jej dopływów, w szczególności zakładów odprowadzających do Odry i jej dopływów ścieki, dla których ustalono w pozwoleniach wodnoprawnych oraz zintegrowanych dopuszczalne stężenia wskaźników powodujących zasolenie wód – MKiŚ wystąpił do ww. organów,
wystąpił do Prezesa PGWWP wskazując na potrzebę dokonania przeglądu pozwoleń wodnoprawnych wydanych dla zakładów odprowadzających ścieki do Odry lub jej dopływów, biorąc pod uwagę przekazywane organom PGWWP wyniki i ustalenia kontrolne organów IOŚ dokonane w związku z sytuacją na Odrze oraz wyniki i dane zgromadzone w związku z realizacją przez GIOŚ zadań państwowego monitoringu środowiska.

Otrzymane za pośrednictwem MKiŚ wyniki przeglądów pozwoleń zintegrowanych wydanych przez marszałków i starostów zostały przekazane do WIOŚ celem wykorzystania w 2023 r. przy realizacji zadań kontrolnych poszczególnych WIOŚ.

W Wytycznych do planowania działalności organów Inspekcji Ochrony Środowiska w 2023 r., działania IOŚ związane z ochroną wód przed zanieczyszczeniem, w tym pochodzącym ze źródeł rolniczych, zostały określone jako priorytetowe. Pod ich wykonanie zostały podporządkowane także plany kontroli sporządzone przez poszczególne WIOŚ.

Powyższe działania podejmowane przez organy IOŚ są spójne z rekomendacjami Zespołu specjalistów ds. sytuacji na Odrze, zaprezentowanymi w raporcie, gdzie rekomendowano m.in. przegląd i weryfikację obowiązujących pozwoleń na zrzut ścieków do wód w dorzeczu Odry, systemowe zarządzanie legalnymi zrzutami poprzez uzależnienie parametrów i intensywności zrzutu od aktualnych wyników badań wody, wprowadzenie obowiązku czasowego wstrzymywania bądź ograniczania zrzutów w sytuacji zagrożenia.

Obecnie Centralne Laboratorium Badawcze (CLB) GIOŚ realizuje pobieranie próbek i wykonywanie badań i pomiarów w wyznaczonych 20 punktach pomiarowo- kontrolnych na rzece Odrze, jej dopływach i kanałach, w zakresie kluczowych parametrów fizyko-chemicznych oraz oznaczanie fitoplanktonu pod kątem wystąpienia Prymnesium parvum.

Próbki pobierane są z:

Odra, m. Chałupki
Odra Ciechowice - Grzegorzowice
Kanał Gliwicki, Gliwice Marina
Kanał Gliwicki, Pyskowice, ul. Piaskowa
Kanał Gliwicki, śluza Rudziniec
Kłodnica Gliwice na wysokości Mariny
Kanał Kędzierzyński, m. Kędzierzyn-Koźle, most na kanale, ul. Dąbrowa Leśna
Kanał Gliwicki, m. Ujazd, most na ul. Chrobrego
Odra, m. Utrata, poniżej ujścia Kłodnicy
Odra, m. Lipki, Jaz na rzece
Odra poniżej Jazu Lipki
Odra powyżej Wrocławia – Łany
Odra na wysokości osiedla Widziaszów w Głogowie
Odra, Most Tolerancji w Głogowie
Odra, m. Bytom Odrzański
Odra, m. Kostrzyn
Odra w Widuchowej
Odra Zachodnia – Mescherin
Odra Wschodnia Most Cłowy
Odra Zachodnia Most Długi

Wskaźnik	Częstotliwość
temperatura wody	2 razy w tygodniu - poniedziałek i czwartek
przewodność	2 razy w tygodniu - poniedziałek i czwartek
tlen rozpuszczony	2 razy w tygodniu - poniedziałek i czwartek
pH	2 razy w tygodniu - poniedziałek i czwartek
nasycenie tlenem	2 razy w tygodniu - poniedziałek i czwartek
siarczany	2 razy w tygodniu - poniedziałek i czwartek
chlorki	2 razy w tygodniu - poniedziałek i czwartek
sód	2 razy w tygodniu - poniedziałek i czwartek
fosfor ogólny	2 razy w tygodniu - poniedziałek i czwartek
związki azotu, tj.: azot azotanowy azot azotynowy azot Kieldahla azot ogólny	2 razy w tygodniu - poniedziałek i czwartek
Fitoplankton (pod kątem Prymnesium paryum)	1 raz w tygodniu - poniedziałek

Badania te obrazują przebieg parametrów wód rzeki Odry. Wyniki badań są na bieżąco publikowane na stronie: https://www.gov.pl/web/odra/badania-odry

W okresie od sierpnia 2022 r. do stycznia 2023 r. CLB wykonało 46.676 (do 31.01.2023 r.) oznaczeń.

W ramach Państwowego Monitoringu Środowiska w roku 2023 monitoringiem objęto 3 163 ppk w tym 1 207 ppk w ramach monitoringu badawczego (mapa 1), w zakresie wskaźników mierzonych w terenie:

temperatury wody,
tlenu rozpuszczonego,
przewodności elektrolitycznej właściwej w 20°C,
odczynu pH.

Wyniki badań przekazywane są na bieżąco, więc w przypadku wykrycia nieprzewidzianego zanieczyszczenia, GIOŚ jest w stanie zareagować natychmiast i podjąć działania mające na celu dalsza diagnozę problemu w porozumieniu np. z WIOŚ.

Pod uwagę brane są poniżej wymienione parametry i określone dla nich wartości progowe:

tlen rozpuszczony – pow. 13,5 mg/l O2,
odczyn pH – pow. 8,5,
przewodność – pow. 1300 µS/cm.

Dodatkowo, podczas wykonywania oznaczenia fitoplanktonu pracownicy CLB zwracają szczególną uwagę na występowanie gatunku Prymnesium cf parvum. W przypadku zaobserwowania występowania tego gatunku w badanej próbce, natychmiast informują pracowników DMŚ we właściwym województwie.

Ponadto rozszerzony został monitoring na rzece Odrze oraz jej dopływach: Bytomce, Kanale Gliwickim, Kanale Kędzierzyńskim i Kłodnicy.

Zakres badań obejmuje zakres monitoringu operacyjnego oraz presji zasolenia z częstotliwością 12/rok (22 wskaźniki fizykochemiczne), tj.:

Grupa wskaźników charakteryzujących stan fizyczny, w tym warunki termiczne

Temperatura wody

Grupa wskaźników charakteryzujących warunki tlenowe (warunki natlenienia) i zanieczyszczenia organiczne

Tlen rozpuszczony
Pięciodniowe biochemiczne zapotrzebowanie tlenu (BZT5)
Chemiczne zapotrzebowanie tlenu ChZT - Mn (indeks nadmanganianowy)
Ogólny węgiel organiczny
Chemiczne zapotrzebowanie tlenu ChZT– Cr

Grupa wskaźników charakteryzujących zasolenie

Przewodność elektrolityczna właściwa w 20°C
Substancje rozpuszczone
Siarczany
Chlorki
Wapń
Magnez
Twardość ogólna

Grupa wskaźników charakteryzujących zakwaszenie

Odczyn pH
Zasadowość ogólna

Grupa wskaźników charakteryzujących warunki biogenne (substancje biogenne)

Azot amonowy
Azot Kjeldahla
Azot azotanowy
Azot azotynowy
Azot ogólny
Fosfor fosforanowy V (ortofosforanowy)
Fosfor ogólny

Badania zaplanowane na 2023 roku zostały rozszerzone w 20 zaplanowanych ppk, przy czym:

dołożone zostało 9 zupełnie nowych stanowisk w ramach istniejących ppk z zakresem badań 22 wskaźników fizykochemicznych,
rozszerzony został zaplanowany zakres w pozostałych stanowiskach (w 21 stanowiskach dopisano pojedyncze wskaźniki, w 9 dopisano wszystkie 22 wskaźniki fiz-chem).

Rzeka Wisła została objęta standardowo badaniami w ramach monitoringu diagnostycznego (10 ppk), operacyjnego (18 ppk) oraz dodatkowo monitoringu badawczego w zakresie 4 wskaźników terenowych ( 8 ppk).

Zakres badań obejmuje kilka grup wskaźników w tym wskaźniki zasolenia (dla tych rzek które są poddane temu rodzajowi presji) z częstotliwością 12/rok w monitoringu diagnostycznym tj.:

Grupa wskaźników charakteryzujących stan fizyczny, w tym warunki termiczne