Polska w Indonezji

Indonezja jest gospodarką rynkową, opartą o eksport surowców naturalnych, takich jak ropa, gaz, nikiel, węgiel i olej palmowy. Rolnictwo, rybołówstwo i leśnictwo wciąż odgrywają istotną rolę, odpowiadając za 12,5% PKB (ich udział maleje). Indonezyjski przemysł skupia się na produkcji tekstyliów, elektroniki, samochodów i wspomnianych surowców, wytwarzając ponad 40% PKB (razem z budownictwem). Usługi zyskują na udziale w gospodarce (ok. 43% PKB), a zaliczają się do nich turystyka, technologie finansowe i handel.

Kraj charakteryzuje się niskim stopniem otwartości na wymianę towarową i inwestycje zagraniczne. Niemniej, w ostatnim czasie rząd RI podejmuje działania mające poprawić klimat inwestycyjny i pobudzić handel międzynarodowy, m.in. poprzez bilateralne umowy handlowe (np. przyspieszenie negocjacji umowy CEPA z UE), prace nad dołączeniem do organizacji mających na celu rozwój gospodarczy (np. na rzecz przystąpienia do OECD czy dołączenie do BRICS w październiku 2024) oraz prawodawstwo (np. specustawa „Omnibus Law for Job Creation”).

Jednym z rozwiązań zmierzających do poprawy sytuacji gospodarczej jest podniesienie wydatków na infrastrukturę w granicach dopuszczalnego deficytu (limit wynosi 3% PKB). Ulepszona infrastruktura zmniejsza koszty logistyczne, pozytywnie wpływając na wzrost gospodarczy i ułatwia dostępu do rynku.

Od kilku lat Indonezja prowadzi także politykę downstreamingu. Polega ona na transformacji aktywności gospodarczej w ramach danej branży w kierunku dalszego etapu produkcji, generującego większą wartość dodaną. W tym celu zakazano np. eksportu nieprzetworzonego niklu, by wykształcić miejscowe zdolności obróbki, uzyskując dzięki temu wyższe marże. Ogłoszono, że tego typu ruchy planowane są przynajmniej w 26 sektorach.

Indonezja posiada własną walutę, rupię indonezyjską (IDR). Podlega ona płynnemu kursowi wymiany. O polityce monetarnej decyduje Bank Centralny Indonezji.

Poniżej średnie kursy IDR wobec euro, dolara i złotego:

1 EUR = 16 769,22 IDR z dn. 05.12.2024

1 USD = 15 855,50 IDR z dn. 05.12.2024

1 PLN = 3 910,63 IDR z dn. 05.12.2024

Kluczowe surowce:

• Energetyczne
  • Węgiel (15% eksportu Indonezji; największy eksporter na świecie)
  • Gaz ziemny (duże rezerwy na Sumatrze i Borneo)
  • Ropa naftowa (spadająca produkcja)
• Metaliczne
  • Nikiel (ważny dla przemysłu, w tym nowoczesnego; dominujący światowy producent)
  • Cyna (jeden z największych producentów)
  • Miedź (jeden z największych producentów)
• Rolne
  • Olej palmowy (największy światowy producent)
  • Guma naturalna (ważna w motoryzacji)
  • Kawa, herbata, kakao
  • Przyprawy
• Mineralne:
  • Wapń (ważny w przemyśle chemicznym i rolnictwie)
  • Boksyt (używany do produkcji aluminium)

Kluczowe technologie:

• Baterie litowo-jonowe (baterie do samochodów elektrycznych)
• Zielona energia (energia wodna, słoneczna i geotermalna)
• Technologie cyfrowe (płatności cyfrowe, aplikacje)
• Pojazdy (samochody elektryczne, szybka kolej)
• Biotechnologia (uprawy GMO, nawozy)

W 2015 ówczesny prezydent Joko Widodo zainaugurował pięcioletni plan rozwoju infrastruktury: Rencana Pembangunan Jangka Menengah (RPJMN) o wartości 450 mld USD. Projekty w ramach perspektywy 2015–19 obejmowały poprawę funkcjonowania i przebudowę 24 portów, modernizację 15 lotnisk oraz budowę 2650 km nowych dróg, poprawę jakości 46 770 km istniejących szos, stworzenie lub reorganizację sieci transportu publicznego w ponad 50 miastach, budowa 33 tam wodnych i 30 elektrowni wodnych. Wartym odnotowania jest również ogłoszony w 2019 program rozwoju transportu kolejowego (największy projekt kolejowy RI od 1945). Zgodnie z planem powstanie 3200 km torów kolejowych na Jawie, Sumatrze, Kalimantanie i Sulawesi. Między Dżakartą a Bandungiem powstała kolej szybkich prędkości (Whoosh; linia otwarta w 2023), w Dżakarcie i Palembang system szybkiego transportu miejskiego i tranzytowego: MRT i LRT.

Gigantycznym projektem infrastrukturalnym jest budowa nowej stolicy Indonezji, Ibu Kota Nusantara (IKN), w prowincji Kalimantan Wschodni (wyspa Borneo). Szacowany koszt projektu to 32 mld USD, z czego 80% ma pochodzić ze środków prywatnych (krajowych i międzynarodowych). Zgodnie z pierwotnym planem, pierwsze relokacje instytucji centralnych miały rozpocząć się w 2024, jednakże z uwagi na liczne opóźnienia, zostały przełożone na późniejszy termin (nie określono konkretnej daty). Cały proces przenoszenia stolicy ma trwać ok. 20 lat. Nowy prezydent Indonezji, Prabowo Subianto, ma nadzieję dokonać formalnej relokacji struktur administracji do 2028. Tempo operacji jest jednak powszechnie krytykowane, a eksperci kwestionują zdolność władz do jej dokończenia. Przeszkodą są m. in. bariery zniechęcające potencjalnych inwestorów zagranicznych do lokowania kapitału w IKN.

Święta narodowe wolne od pracy w 2025

Indonezja, kraj o największej liczbie wyznawców islamu, jest republiką parlamentarno- prezydencką, przy dominującej roli władzy wykonawczej. Głową państwa jest prezydent (jednocześnie szef rządu). W latach 2019-2024 funkcję tę po raz drugi sprasowuje Joko Widodo. Kluczowe figury odpowiadające w gabinecie za kwestie gospodarcze to minister finansów Sri Mulyani Indrawati, minister–koordynator ds. morskich i inwestycji Luhut Pandjaitan, a także szefowie resortów handlu, przemysłu oraz ministerstwo ds. inwestycji (BKPM).  

Władza ustawodawcza należy do dwuizbowego parlamentu.

 Istotną instytucją na wewnętrznej scenie politycznej jest Komisja Antykorupcyjna (KPK), która wyrosła na potężny (prawie) niezależny organ zajmujący się lustracją polityków i wysokich urzędników pod kątem uczciwości finansowej, przejrzystości ich dochodów, możliwości korupcji. Korupcja to jedna z największych bolączek Indonezji, notorycznie wykazywana w międzynarodowych rankingach.

Do 2020 r. Indonezja stabilnie rozwijała się w tempie ok. 5% PKB rocznie.  Kryzys gospodarczy związany z pandemią Covid-19 dotknął Indonezję w sposób nieco mniejszy niż inne gospodarki Asean (spadek o 2,1% w 2020 r., następnie wzrost o 3,69% w 2021 r.). Wg prognozy Ministerstwo Finansów RI z marca br. wzrost gospodarczy Indonezji w 2022 r. wyniesie 5,5%.

Wg. założeń strategii „Indonezja 2045”, długoterminowy wzrostu gospodarczy powinien oscylować na poziomie m.in. 6-7%. Ten poziom wzrostu był nieosiągalny w trakcie pandemii, ale jest on zagrożony przez ukierunkowanie polityki handlowej na ograniczenie importu, a także nastawienie na ochronę własnego rynku poprzez tworzenie barier pozataryfowych. Zauważyć należy, iż rządu RI podejmuje w ostatnim czasie działanie mające poprawić klimat inwestycyjny i pobudzić handel międzynarodowy m.in. przyspieszenie prac nad umową handlową CEPA z UE oraz uchwalenie kompleksowej specustawy „Omnibus Law for Job Creation”.

 Jednym z rozwiązań zmierzających do poprawy sytuacji gospodarczej było podniesienie wydatków na infrastrukturę w granicach dopuszczalnego deficytu w wysokości 3% PKB Ulepszona infrastruktura spowoduje zmniejszone koszty logistyczne i spadek cen, pozytywnie wpływając na wzrost gospodarczy i ułatwienia dostępu do rynku. Jednak w celu dalszego utrzymania wzrostu, Indonezja będzie musiała podjąć reformy strukturalne oraz usprawnić m.in. edukację.

Infrastruktura

Prezydent Jokowi w 2015 roku zainaugurował pięcioletni plan rozwoju infrastruktury: Rencana Pembangunan Jangka Menengah (RPJMN) o wartości 450 mld USD. Projekty w ramach perspektywy 2015–19 obejmowały poprawę funkcjonowania i przebudowę 24 portów, modernizację 15 lotnisk oraz budowę 2650 km nowych dróg, poprawę jakości 46 770 km istniejących szos, stworzenie lub reorganizację sieci transportu publicznego w ponad 50 miastach, budowa 33 tam wodnych i 30 elektrowni wodnych. Wartym odnotowania jest również ogłoszony w 2019 program rozwoju transportu kolejowego (największy projekt kolejowy RI od 1945 r). Zgodnie z planem powstanie 3200 km torów kolejowych, na Jawie, Sumatrze, Kalimantanie i Sulawesi. Między Dżakartą a Bandungiem powstaje kolej szybkich prędkości, w Dżakarcie i Palembang system szybkiego transportu miejskiego i tranzytowego: MRT i LRT.

Gigantycznym projektem infrastrukturalnym ma być budowa nowej stolicy Nusantara w prowincji Kalimantan Wschodni. Szacowany koszt projektu to 32 mld USD, z czego 80% ma pochodzić ze środków prywatnych (krajowych i międzynarodowych). Zgodnie z planem, pierwsze relokacje instytucji centralnych mają rozpocząć się w 2024 r. Cały proces przenoszenia stolicy ma trwać 20 lat. Obecnie prace są wciąż na etapie planowania.

Handel

Wg oceny rządu Indonezja przekształca się w kraj, który produkuje i sprzedaje zaawansowane technologicznie produkty przemysłowe. Cztery z pięciu głównych indonezyjskich pozycji eksportowych poza ropą naftową i gazem w 2021 r. stanowiły towary przemysłowe i przemysł zaawansowanych technologii, tj. surowy olej palmowy (CPO) i jego pochodne (32,83 mld USD); stal (20,95 mld USD); produkty elektryczne i elektroniczne (11,80 mld USD) oraz pojazdy silnikowe i ich części zamienne (8,64 mld USD).

W 2020 roku indonezyjski eksport osiągnął rekordowe 231,54 miliardów USD.  Import wyniósł 196,2 mld USD, co skutkuje pozytywnym bilansem w wysokości 35,34 mld USD, największym od 2007 r.

Głównymi przedmiotami eksportu Indonezji są brykiety węglowe, olej palmowy, gaz ziemny, kauczuk, ropa naftowa. Głównymi importowanymi towarami są rafinowana i nierafinowana ropa naftowa, telefony, części samochodowe oraz gaz ziemny.

W 2020 r. Indonezja sprowadziła z UE towary i usługi warte 12,5 mld EUR, zaś eksportuje do UE równowartość 15,6  mld EUR.

UE jest obecnie największym inwestorem w Indonezji. Jednocześnie jednak Indonezja jest zaledwie 30. największym partnerem UE — w regionie wyprzedzają ją Singapur, Malezja, Wietnam, Tajlandia. Europejskie inwestycje ograniczone są przez restrykcyjne indonezyjskie ustawodawstwo i uciążliwą biurokrację. Dwustronną współpracę ma przyspieszyć negocjowana obecnie wszechstronna umowa handlowa UE-Indonezja (CEPA). Pomimo sporów pomiędzy Indonezją a UE o biopaliwa z oleju palmowego, negocjacje ambitnej umowy posuwają się do przodu. Osiągnięcie porozumienia w 2022 r. pozostaje realne.

Pozostałymi najważniejszymi partnerami handlowymi Indonezji są Chiny, Singapur, Japonia, USA i Indie. Systematycznie wzrasta handel wewnątrz Asean.

W roku 2022, podobnie jak w latach poprzednich, Indonezja zamierza kłaść duży nacisk na wynegocjowanie i podpisanie nowych umów handlowych. W 2019-2022 r. wynegocjowano umowy z Australią, Płd. Koreą, ZEA oraz EFTA, oraz uaktualniono umowę z Japonią. W 2022 r, oprócz wspomnianych rozmów o partnerstwie handlowym CEPA z UE (o ile nie zagrozi im kryzys wokół oleju palmowego, mechanizmu CBAM lub strategii leśnej UE), będą również negocjowane umowy także z Marokiem i Turcją. Indonezja jest ponadto członkiem regionalnego azjatyckiego porozumienia RCEP, które nadal nie weszło w życie.

Unia Europejska postrzega siebie jako strategicznego partnera handlowego i inwestycyjnego Indonezji. Wspólnota zastąpiła ChRL na pozycji największego rynku eksportowego. Co więcej, UE jest największym (wyłączając przemysł petrochemiczny) partnerem handlowym, z którym Indonezja utrzymuje dodatni bilans w zakresie towarów.

Najważniejsze statystyki

 Stopy procentowe Banku Indonezji wynoszą: referencyjna: 3,50 %, depozytowa 2,75%, kredytowa 4,25%.

Bezrobocie i struktura zatrudnienia

 Według danych indonezyjskich, bezrobocie wynosi 4,11% (2020 r.).  

Płaca minimalna w Indonezji różni się w zależności od prowincji. W 2022 r. wynosi od 1.813.011 IDR tj. 126 USD (Jawa Środkowa) do 4.552.724 IDR tj. 310 USD (Dżakarta). 

Więcej informacji tutaj.

Podsumowanie

Gospodarka kraju w ciągu kilku lat przed pandemią rozwijała się w tempie 5% rocznie. Ekonomiczne skutki pandemii dotknęły Indonezję w mniejszym stopniu niż inne kraje ASEAN, zarówno w zakresie spadku PKB jak i wysokości deficytu budżetowego (który wyniósł w 2021 r. 4,65% W 2022 r. nie powinien on przekroczyć 4,85% PKB a w 2023 r. 3% PKB). Indonezja posiada dobrą, jak na standardy regionu, sytuację finansową, w dużej mierze dzięki sprawnemu zarządzaniu przez minister finansów Sri M. Indrawati. Głównym motorem wzrostu są państwowe inwestycje w infrastrukturę (drogową, kolejową, porty i lotniska) oraz polepszenie wydajności pracy związane z cyfryzacją gospodarki. Zagrożeniem na 2022 r. oprócz kolejnych fal pandemii, jest możliwe podniesienie stóp procentowych w USA oraz pogłębienie się wojny handlowej pomiędzy USA a Chinami. Przyspieszenie wzrostu gospodarczego do 7%, co było marzeniem prezydenta Widodo, wymagałoby pogłębionych reform fiskalnych, a zwłaszcza zagwarantowania skutecznego poboru podatków przy jednoczesnych lepszym wydatkowaniu środków z budżetu, w tym eliminacji lub ograniczeniu dopłat paliwowych. Takie decyzje byłyby jednak niepopularne. Równie ważne będzie wprowadzenie dalszych uproszczeń w prowadzeniu biznesu i inwestycji zagranicznych.

Rynek indonezyjski wciąż potrzebuje zwiększonego napływu kapitału. Niestety Indonezja ze swoimi brakami infrastruktury, powszechną korupcją (96. miejsce w rankingu „Corruption Perception Index” w 2021 r.), brakiem transparentności obowiązujących przepisów, niestałością decyzyjną oraz rozbudowaną biurokracją zajmuje odległe miejsce na liście krajów otwartych dla inwestorów. W rankingu „Doing Business 2019” Indonezja utrzymała swoją pozycję i została sklasyfikowana na 73 msc. na 190 państw. (Ta niska pozycja stanowi i tak wyraźną poprawę w stosunku do lat poprzednich. Obecnie ranking ten nie jest już prowadzony). Indonezja otrzymała niskie noty zwłaszcza w kategorii egzekucji umów, rejestracji firmy oraz uzyskiwaniu pozwolenia budowlanego. Dodatkowo sytuację komplikuje niespójna polityka gospodarcza i wciąż nasilające się bariery pozataryfowe.

Istnieją ponadto silne tendencje nacjonalistyczne i polityka protekcjonistyczna zmierzającą do ochrony przedsiębiorstw krajowych.

Problemem pozostaje również niska ściągalność podatków (pobór podatków wobec PKB to ok 10%, podczas gdy w Polsce – ok. 33%). Utrzymują się także wysokie nierówności społeczne, przekładające się na nierówności w kapitale ludzkim. Zgodnie z raportem Global Wealth Report, 70% bogactwa, jakie posiada Indonezja, jest w rękach 10% obywateli.

Z drugiej strony Indonezja może korzystać z „bonusu demograficznego” w związku z dużą liczbą młodych ludzi w wieku produkcyjnym. Motorem gospodarki jest bardzo szybko rosnąca klasa średnia,  licząca co najmniej 52 mln osób.

Inwestycje między Polską a Indonezją

Dane NBP na koniec 2021 wskazują wielkości polskich inwestycji bezpośrednich w Indonezji na poziomie 23,4 mln USD. Na liście indonezyjskiego Ministerstwa Kontroli Inwestycji Zagranicznych znajduje się 29 projektów z Polski. Firmy te inwestują w formie spółek zależnych lub joint-venture z parterami lokalnymi. Działalność taką prowadzą bezpośrednio na rynku RI: „Konspol Indonesia” (przetwórstwo drobiu, inwestycja firmy „Grupa Konspol”), „Kopex Mining Contractors” (usługi dla przemysłu górniczego, inwestycja firmy „Famur”), „Fluid Green Indonesia” (produkcja biomasy, inwestycja firmy „Fluid”), „Bintang Sinar Perkasa” (wydobycie i przetwórstwo surowców mineralnych, inwestycja firmy „Elemental Asia”, dawniej „Prime Minerals”. W ostatnich latach na rynku indonezyjskim pojawiły się także takie spółki jak: Famur, Famot, Farmona, Uroda, Bell, Bakalland, Mokate, Lactima, Kupiec, Lestello, Wawel, Prymat, Hortex oraz IHSystems, MedCom czy Comarch. Firma RAFAKO wygrała w 2017 przetarg, o wartości 232 mln USD, na udział w budowie dwóch bloków energetycznych na wyspie Lombok.

Wymiana handlowa z UE

W 2023 Indonezja sprowadziła z UE towary i usługi warte 11,4 mld EUR, zaś wyeksportowała do UE równowartość 18,4  mld EUR (w 2022 było to nawet 24,2 mld EUR). UE jest 5. największym partnerem handlowym Indonezji, a Indonezja dopiero 33. największym partnerem Wspólnoty. Europejskie inwestycje ograniczone są przez restrykcyjne indonezyjskie ustawodawstwo i uciążliwą biurokrację – UE i Indonezja nie stanowią dla siebie istotnych partnerów w tym względzie.

Dwustronne umowy gospodarcze Polska-Indonezja

Dotychczas podpisanych zostało ponad 20 umów i porozumień, m.in.:

• Umowa o współpracy naukowo-technicznej z dnia 10.10.1961,
• Umowa o transporcie lotniczym z dnia 13.12.1991,
• Umowa o popieraniu i ochronie inwestycji z dnia 06.10.1992,
• Umowa ws. unikania podwójnego opodatkowania i zapobiegania uchylaniu się od opodatkowania dochodów z dnia 06.10.1992,  
• Umowa o współpracy w zwalczaniu międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z dnia 02.07.2005,
• List intencyjny ws. współpracy w sektorze energetycznym (26.09.2011),
• Porozumienie o współpracy (MoU) w dziedzinie rozwoju sektorów (wrzesień 2015),
• Porozumienie o współpracy (MoU) w zakresie rozwoju gospodarki (czerwiec 2017).

Podstawa prawna współpracy Indonezja-UE

Podstawowym dokumentem prawnym określającym współpracę UE-Indonezja jest „Umowa o współpracy między Europejską Wspólnotą Gospodarczą a Indonezją, Malezją, Filipinami, Singapurem i Tajlandią - państwami członkowskimi Stowarzyszenia Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN)” (Cooperation Agreement between the European Economic Community and Indonesia, Malaysia, the Philippines, Singapore and Thailand - member countries of the Association of SouthEast Asian Nations) z 1980. Dokumentem prawnym określającym współpracę UE-Indonezja jest także „Umowa o partnerstwie i współpracy” (EU-Indonesia Partnership and Cooperation Agreement – PCA) z 2009.

Dwustronną współpracę ma przyspieszyć negocjowana obecnie wszechstronna umowa handlowa UE-Indonezja (CEPA).

Perspektywiczne sektory

Indonezja jest bardzo perspektywicznym, ale i wymagającym rynkiem dla przedsiębiorstw zagranicznych. Pomimo dość wysokiego wzrostu gospodarczego i stosunkowo szybkiego bogacenia się społeczeństwa, rynek wciąż nie dostarcza wielu potrzebnych konsumentom towarów. Ponadto Indonezja potrzebuje zaawansowanych technologii w przemyśle ciężkim. Zatem za najbardziej perspektywiczne sektory współpracy z Polską uznajemy:

1. żywność, zwł. przetworzona, gdyż import takowej jest obłożony znacznie mniejszą ilością restrykcji niż żywności świeżej. Polska nie posiada obecnie prawa eksportowania do Indonezji mięsa oraz świeżych i mrożonych owoców i warzyw (obecnie procedowane są polskie wnioski o dostęp do rynku dla świeżych jagód). Można za to eksportować mleko i produkty mleczne oraz różnorakie produkty przetworzone. Szczególnie interesujące dla konsumenta mogą być towary, których podaż jest ograniczona: przetwory z owoców leśnych, dżemy, sery i in.
2. technologie informatyczne; – szybka cyfryzacja kraju i powszechność smartfonów sprawia, że kraj jest bardzo dobry kierunkiem do sprzedaży rozwiązań IT, w tym związanych z cyberbezpieczeństwem, sztucznej inteligencji, machine learning  i usługami przychowania danych w chmurze, blockchain, a także gier mobilnych. Dobrym pomysłem byłaby budowa fundamentów współpracy poprzez nawiązanie współpracy na poziomie inkubatorów/ akceleratorów.
3. inwestycje w turystykę – oprócz najbardziej znanej destynacji, tj. wyspy Bali, Indonezja posiada wiele atrakcyjnych turystycznych regionów, które w przyszłości przeżywać będą zwiększone zainteresowanie. Mając to na uwadze, rząd Indonezji uruchomił program „10 Nowych Bali” dot. rozwoju nowych destynacji, z których 5 ma status priorytetowych. Polecamy zwłaszcza rozważenie ulokowania inwestycji turystycznych w prowincjach Bangka Belitung i Nusa Tenggara Wschodnia (NTT).
4. kosmetyki i usługi medyczne – szybko rosnąca klasa średnia zwraca coraz większą uwagę na nienaganny wygląd i zdrowie oraz jest gotowa ponieść na ten cel znaczne nakłady. Bariery handlowe m.in. wymagania wobec certyfikacji halal oraz rejestracja w urzędzie BPOM wymagają długoterminowej strategii, innowacyjnej technologii, opakowań oraz odpowiednio konkurencyjnych cen.
5. przemysł lotniczy oraz pojazdów elektrycznych, zwł. skuterów i autobusów. Nowo uchwalone prawo dot. elektromobilności wprowadza zachęty do zakupu pojazdów elektrycznych, choć z drugiej strony wprowadza wobec zagranicznych producentów ostre wymagania dot. lokalnego udziału w produkcji.
6. sektor morski – w tym budowa promów oraz zarządzanie portami.
7. sektor kolejowy – szczególnie podzespoły, maszyny.
8. recycling tworzyw sztucznych, oczyszczanie wody, systemy wodne. Niedoinwestowanie tego sektora doprowadziło w wielu miejscach Indonezji do katastrofy ekologicznej spowodowanej zalewem plastikowych śmieci oraz wysokim poziomem zanieczyszczenia rzek. W najbliższych latach Indonezja będzie podejmować zdecydowane kroki w celu poprawy utylizacji tworzyw oraz oczyszczaniem wód.
9. energetyka, zwł. zielona energia a także technologie waste-to-energy. Indonezja posiada ogromny i niewykorzystany potencjał w zakresie energii odnawialnej, zwłaszcza słonecznej, geotermalnej i hydroenergii.
10.  górnictwo – Indonezja posiada wiele zasobów mineralnych, w tym węgiel kamienny, miedź i  nikiel. Potrzebuje maszyn i technologii wydobywczych.

Bariery rynkowe

Do najważniejszych barier rynkowych zaliczamy:

Zaświadczenie Halal – jest to certyfikat zaświadczający, że produkt przeznaczony na rynek indonezyjski spełnia normy zgodne z wymaganiami muzułmańskimi. Nowe prawo dot. certyfikacji halal weszło w życie 17.10.2019. Przeniosło ono uprawnienia kompetencje w zakresie halal z quazi-rządowej Indonezyjskiej Rady Ulemów (MUI) do rządowego Urzędu Certyfikacji Halal (BJPN). Nowe prawo przewiduje pięcioletni okres przejściowy dla żywności i napojów. Dla innych produktów okres przejściowy będzie trwał 7-15 lat, zależnie od ich rodzaju. Po zakończonych okresach przejściowych producent będzie musiał wybrać czy określić swój produkt jako halal czy nie-halal. W tym drugim przypadku będzie zmuszony zaznaczyć ten fakt na opakowaniu (prawdopodobnie czyniąc wzmiankę w składzie np. produktu żywnościowego). W przypadku gdy producent będzie chciał uzyskać certyfikację halal, może zrobić to również w Polsce. Przez kolejne dwa lata Indonezja będzie uznawać certyfikację halal Muzułmańskiego Związku Religijnego RP (tj. do końca ważności porozumienia podpisanego z MUI). Po tym czasie uznawanie certyfikacji MZR RP będzie wymagało dwustronnego porozumienia międzyresortowego (Mutual Recognition Agreement) pomiędzy rządami Polski i Indonezji.

Country Recognition, Country Aproval – dotyczy eksportu produktów rolniczych do Indoenzji. Jest to niezwykle skomplikowana i długotrwała procedura, w którą zaangażowane są m.in. Ministerstwo Rolnictwa RI  oraz Główny Inspektorat Weterynarii RP, a także Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa, dot. wystawienia certyfikatu akceptacji kraju pochodzenia - dokumentu ten jest niezbędny do oficjalnej rejestracji przedsiębiorstw pragnących eksportować produkty rolnicze do Indonezji. Załatwienie tej procedury nie jest tożsame z możliwością eksportu. Celem uzyskania licencji eksportowej niezbędne jest posiadanie indonezyjskiego partnera, bez którego niemożliwe jest wprowadzenie na rynek indonezyjski żadnego towaru zagranicznego. Obecnie Polska posiada możliwość eksportowania produktów mlecznych (jednak poszczególne zakłady mleczarskie muszą każdorazowo zarejestrować się w Indonezji) oraz jabłek (od końca 2022 r.). Polska stara się o uzyskanie pozwolenia dla mięsa oraz owoców (jabłek oraz jagód).

Dodatkowe ograniczenia w dostępie do portów morskich, zatrudnienia cudzoziemców oraz konieczność używania przez nich języka indonezyjskiego.

Certyfikacja produktu w Indonezji – SNI Indonezja stosuje system certyfikacji Indonezyjskich norm krajowych (SNI) w wielu sektorach i branżach, w tym tam, gdzie dostępne są międzynarodowe normy lub certyfikaty. Obecnie SNI wymagane jest wobec większości produktów z poniższych kategorii:

• Zabawki,

• Opony

• Cement

• Nawozy nieorganiczne

• Butelkowana woda pitna

• Obuwie ochronne

• Hełmy

• Różne produkty spożywcze

• Bezpieczne szkło

• Baterie

• Rowery

• Felgi samochodowe

• Produkty melaminowe

• Regulatory niskiego ciśnienia do rur stalowych LPG

• Systemy oświetleniowe

• Miniaturowe wyłączniki automatyczne (MCB)

• Przełączniki

• Wiatraki chłodzące

• Krany i skrzynki kontaktowe

• Stateczniki elektroniczne i wyłączniki różnicowoprądowe (RCCB)

• Stal

• Elektronika audio-wideo

• Ceramika

Kompletna lista produktów wobec których wymagane jest certyfikat SNI znajduje się pod adresem http://pustan.kemenperin.go.id/List_SNI_Wajib oraz http://www.snicertificate.com/SNI-Mandatory-Products.html  

Indonezja co do zasady nie akceptuje zagranicznych firm do poświadczania zgodności z określonymi standardami ISO, nawet jeśli firmy te są akredytowane przez międzynarodowe agencje będące członkami ILAC i innych międzynarodowych organizacji. Zamiast tego Indonezja narzuca określone testy przeprowadzane przez uznane przez Indonezję firmy, powielając procedury i tworząc uciążliwy i kosztowny proces. Zgodność z SNI jest weryfikowana za pomocą złożonych procedur oceny zgodności stron trzecich. UE ma również poważne obawy dotyczące systemu wydawania zezwoleń przed wprowadzeniem do obrotu (proces certyfikacji i testowania).

W szczególności rozporządzenie 24/2013 Ministerstwa Przemysłu (MOI) zmienione rozporządzeniem 55/2013 w sprawie obowiązkowych indonezyjskich norm krajowych (SNI) dotyczących zabawek wymaga, od kwietnia 2016 r., umowy o wzajemnym uznawaniu w celu akceptacji sprawozdań z badań laboratoriach poza Indonezją. UE nie są znane żadne istniejące umowy o wzajemnym uznawaniu. Import z UE podlega obowiązkowym testom w kraju w Indonezji w celu uzyskania certyfikatu SNI dla importu.

Zgodnie z rozporządzeniem Ministerstwa Handlu 73/2015, Indonezja wymaga od zainteresowanych stron ścisłego stosowania określonych, indywidualnych wymagań dotyczących znakowania produktów tekstylnych, zastawy stołowej i artykułów gospodarstwa domowego z tworzyw sztucznych. Alternatywne sposoby nie są akceptowane.

Indonezja rozważa poszerzenie przedmiotowego zastosowania SNI. Indonezyjskie Stowarzyszenie Przemysłu Żelaza i Stali (IISIA) wydało oświadczenie postulujące, aby obowiązek indonezyjskiej normy krajowej (SNI), zostałby wprowadzony przez Ministerstwo Przemysłu Indonezji w celu wsparcia ogólnej konkurencyjności krajowego przemysłu metalowego i ochronę rynku krajowego przed produktami importowanymi.

Indonezja rozważa wprowadzenie obowiązkowego SNI (Indonezyjska Norma Krajowa) w zakresie kontroli barwników azowych, a poziomy formaldehydu zostaną rozszerzone na odzież i ręczniki dla dorosłych. Środek ten jest bardzo kosztowny i uciążliwy dla przemysłu. Obecnie  Indonezja nie wydała jeszcze żadnego rozporządzenia nakładającego obowiązkową SNI dla odzieży dla dorosłych.

Rozważany jest też Dekret Indonezyjskiej Normy Krajowej (SNI) dla odzieży dla niemowląt i dzieci. Wprowadziłoby to dodatkowe uciążliwe badania, kontrole i certyfikacje.

Obecnie w celu uzyskania certyfikatu SNI należy:

1. Złożyć wniosek i wymagane dokumenty do instytucji certyfikującej SNI (the Indonesian National Standardization Agency - BSN),

2. Instytucja SNI zweryfikuje dokumenty

3. Przedsiębiorstwo i fabryka w kraju pochodzenia przejdą proces audytu i pobieranie próbek

4. Próbka zostanie przetestowana

5. Zostanie wydany certyfikat SNI

Certyfikacja produktu w Indonezji – BPOM. Dodatkowa certyfikacja BPOM dotyczy następujących kategorii produktów:

• żywność przetworzona,
• kosmetyki,
• leki,
• składniki leków,
• środki odurzające oraz inne substancje (psychotropowe),
• prekursory chemiczne,
• substancje uzależniające,
• tradycyjne leki,
• suplementy zdrowotne.

Podstawa: rozporządzenie prezydenckie nr 80 z 2017 r. (Perpres 80/2017) w sprawie Agencji ds. Żywności i Leków (BPOM) Republiki Indonezji.

Europejskie przedsiębiorstwa zwracają uwagę na następujące problemy przy ubieganiu się o certyfikację BPOM:

1. Długie procedury. Procedury wymagają średniego czasu rejestracji wynoszącego 6-9 miesięcy, podczas gdy wymóg prawny dla BPOM wynosi 45 dni. Ostatnie sprawozdania wskazują jednak na znaczną poprawę procedur rejestracji.
2. Uciążliwe wymagania. Każdy składnik produktu musi być zadeklarowany wraz z raportem z analizy, wymaganiem schematu procesu produkcyjnego, który jest również kwestią praw własności intelektualnej, ponieważ żądane informacje mogą wymagać ujawnienia zastrzeżonych tajemnic handlowych.
3. Dodatkowe analizy. BPOM często dodatkowo prowadzi własne analizy laboratoryjne. Ze względu na niespójne stosowanie zasad, osoba ubiegająca się o rejestrację może być zmuszona do kilkukrotnego przedłożenia dodatkowych informacji, zanim wniosek zostanie przyjęty.
4. Dodatkowe licencje. Kilka produktów spożywczych i napojów podlega dodatkowo licencjonowaniu importu, weryfikacji przedwysyłkowej i ograniczeniu portu wjazdu na podstawie rozporządzenia Ministerstwa Handlu nr 42/2018, modyfikującego rozporządzenia nr 12/2018 i 94/2017, które w konsekwencji zmieniły Rozporządzenie nr 87/M-DAG/PER/10/2015 w sprawie przepisów importowych dla określonych produktów. Rozporządzenie nr 42/2018 zniosło udostępnienie Bitung Port w Północnym Sulawesi jako portu wjazdowego przeznaczonego wyłącznie do importu żywności i napojów, odzieży i innych gotowych wyrobów włókienniczych, obuwia i urządzeń elektronicznych. Tymczasem rozporządzenie nr 12/2018 w dalszym ciągu określa procesy importu niektórych towarów, które są klasyfikowane jako „specyficzne produkty”, w tym żywności i napojów, tradycyjnych leków i suplementów diety, kosmetyków i artykułów gospodarstwa domowego, odzieży i innych wyrobów gotowych. wyrobów włókienniczych, obuwia, urządzeń elektronicznych i zabawek („Produkty Określone”). Z obowiązku zwolnione są wyłącznie przesyłki lub rzeczy osobiste pasażerów lub załogi lotniczej o wartości do 1500 USD na osobę (FOB) – przewożone drogą lotniczą. Rozporządzenie stanowi, że inspekcję importowanych produktów przeprowadza się po przejściu przez Obszar Celny.

BPOM wprowadziło ponadto nowe rozporządzenie dotyczące pozostałości metali ciężkich w produktach spożywczych. Niniejsze rozporządzenie wprowadza maksymalne limity pozostałości i wymagania dotyczące badań. W konsekwencji wszystkie przesyłki produktów mlecznych poddawane są badaniom na obecność metali ciężkich. Każdej przesyłce powinno towarzyszyć świadectwo analizy. Służby celne Indonezji przeprowadzają wyrywkową kontrolę na granicy.

Wymóg tzw. local content Wymóg tzw. wkładu miejscowego (local content) dotyczy wybranych sektorów tj. telekomunikacja, ropa i gaz, franczyza, ubezpieczenia oraz część produktów medycznych. Rozporządzenia Ministra Handlu 70/2013 i 56/2014 zobowiązują większości sprzedawców detalicznych do pozyskiwania 80% ich produktów lokalnie (dla części produktów medycznych wymóg wynosi 40%)

Wymagania wobec etykietowania produktu. Od 1 października 2015 r. na podstawie rozporządzenia Ministerstwa Handlu nr 73 z 2015 r. wszystkie lokalne i zagraniczne firmy, które produkują lub importują towary na rynek indonezyjski są zobowiązane umieścić na opakowaniach / produktach etykiety w języku indonezyjskim (bahasa Indonesia). Dotyczy to również żywności i napojów.

Przed rozpoczęciem importu danych produktów, ich importer musi przedstawić Ministerstwu Handlu RI przykład etykiety w j. indonezyjskim do zatwierdzenia.

Od 1 stycznia 2013 r. produkty importowane do Indonezji muszą posiadać etykiety w j. indonezyjskim przed ich wwiezieniem na obszar celny Indonezji. W praktyce, oznacza to, iż niemożliwe jest umieszczenie naklejek z nazwą i informacją o produkcie w j. indonezyjskim na terenie Indonezji.

Obecnie, w przypadku produktów importowanych, w dalszym ciągu stosowane są również etykiety w formie naklejki na opakowaniu.

W odniesieniu do artykułów spożywczych, wymagane jest podanie danych importera/producenta, składu i wagi produktu, terminu produkcji, daty ważności, numeru rejestracyjnego dla importowanych prod. spożywczych nadanego przez BPOM (BPOM RI ML), wartości odżywczych (o czym mówi dekret HK.03.1.23.11.11.09605 Indonezyjskiej Agencji ds. Kontroli Żywności i Leków (BPOM) z 2011 roku).

Ponadto, wg. rozporządzenia Ministra Zdrowia RI Nr 30/2013 na produktach przetworzonych i gotowych do spożycia, wymagana jest informacja dot. zawartości tłuszczu, cukru, soli oraz ewentualnych zagrożeń dla zdrowia po spożyciu danego produktu.

Lista inwestycji priorytetowych (poprzednio Negatywna Lista Inwestycji, DNI) wprowadza ograniczenia dot. procentowego udziału, lokalizacji, wielkości inwestora oraz pochodzenia kapitału. Zgodnie z rozporządzeniem prezydenckim 10/2021 istnieją 245 sektory uznane za „priorytetowe”, które:

- Dotyczą krajowych strategicznych programów/projektów;

- Są pracochłonne;

- Dotyczą najnowocześniejszych technologii;

- Są pionierskie w danej branży;

- Są zorientowane na eksport;

- Dotyczą badań, rozwoju oraz innowacje.

Do sektorów tych należą m.in. sektor rolniczy, maszynowy, przemysł, podzespoły elektroniczne, górnictwo, rybołówstwo, chemia i meblarstwo. Inwestorzy, którzy zaangażują się w tę listę priorytetów, otrzymają zachęty (fiskalne i niefiskalne) od rządu. Zachęty fiskalne to ulgi i wakacje podatkowe. Zachęty niefiskalne to ułatwienia w uzyskania zezwolenia, zapewnienie infrastruktury w tym energetycznej infrastruktury energetyczne, pomoc w pozyskaniu  surowców; spraw imigracyjnych i pracy. Przewiduje się również zwolnienia celne importowanych maszyn i towarów, które będą wykorzystywane do uruchamiania produkcji w Indonezji.

Obok sektorów priorytetowych istnieją również inne, poddane różnorakim ograniczeniom (do roku 2024):

Niektóre konkretne sektory nie są objęte ww. wykazem, ale są regulowane przez odrębne przepisy, na przykład prawo budowlane i prawo ogrodnicze.

Ograniczenia z listy inwestycji priorytetowych nie mają zastosowania na terenie większości specjalnych stref ekonomicznych.

Wymagania wobec inwestycji zagranicznej

Najczęściej wybieraną formułą dla spółki z kapitałem zagranicznym jest PT PMA (Penanaman Modal Asing, odpowiednik spółki z ograniczoną odpowiedzialnością; dla podmiotów indonezyjskich nosi ona nazwę Perseroan Terbatas, PT. Zarejestrowanie PT PMA pozwala na prowadzenie sprzedaży i generowanie przychodów.

Zagraniczne przedsiębiorstwa co do zasady nie mogą ustanawiać oddziałów w Indonezji (za wyjątkiem sektora bankowego i wydobywczego). Mogą natomiast ustanawiać zagraniczne biura przedstawicielskie, podlegające rejestracji przez odpowiednią instytucję (w zależności od rodzaju biura). Większość przedstawicielstw nie może jednak prowadzić bezpośredniej działalności handlowej ani osiągać zysków w żaden inny sposób. Są one głównie wykorzystywane do celów promocyjnych, łącznikowych i badań rynku Dopuszcza się następujące rodzaje biur przedstawicielskich:

- handlowe (TRO), w celu promocji i marketingu własnego produktu,

- zagraniczne (FRO), w celu przygotowania inwestycji,

- budowlane (BUJKA)

- w sektorze gazu i ropy (KPPA Migas)

Wbrew obiegowej opinii, w Indonezji nie ma formalnego wymogu zatrudnienia w biurze przedstawicielskim obywateli indonezyjskich w proporcji większej niż 1:1 (w stosunku do obywateli zagranicznych).

Minimalna wielkość inwestycji zagranicznej to 10 mld IDR (tj. ok. 700 tys. USD). Suma ta zawiera wszelkie wydatki w fazie rozwojowej inwestycji, w tym wartość kredytu, ale nie zawiera wartości nieruchomości wykorzystywanej w inwestycji i aktywów budowlanych. Minimalny opłacony kapitał dla PT PMA to obecnie 10 mld IDR (poprzednio 2,5 mld IDR). Przepisy przewidują zwolnienie przedstawicielstw zagranicznych podmiotów gospodarczych. Rozporządzenie Prezydenta nr 10/2021 przewiduje również zwolnienie dla start-upów technologicznych zlokalizowanych w Specjalnych Strefach Ekonomicznych.

Aby rozpocząć działalność biznesową, należy uzyskać ponadto następujące licencje:

- Numer Identyfikacyjny Przedsiębiorstwa (NIB)

- Licencja Biznesowa (Izin Usaha)

- Licencja komercyjna/operacyjna (Izin Komersial/Operasional) poprzez serwis poprzez stronę Online Single Submission (OSS).

Więcej informacji można znaleźć w raportach EIBN nt. rejestracji przedsiębiorstwa i lokowania inwestycji w Indonezji (j. ang., dostępne po zalogowaniu; strona główna>publications).

Szczególne ostrzeżenia dot. inwestycji

1. Kluczowe jest wybranie odpowiedniego lokalnego partnera, do którego można mieć zaufanie.  Należy odpowiednio zabezpieczyć się umową cywilną. Zdarzają się przypadki oszustwa przez lokalnego partnera, a dochodzenie swoich praw trwa długo. Pomoc w wybraniu lokalnego partnera oferuje ZBH PAIH w Dżakarcie oraz indonezyjskie organizacje przedsiębiorców KADIN i APINDO.
2. Należy być świadomym korupcji. Rząd podejmuje kroki w celu rozwiązania tego problemu, jednak warto omówić z prawnikiem potencjalne ryzyko korupcji podczas egzekwowania swoich praw.
3. Istnieją ryzyka związane z własnością intelektualną znaku towarowego. Indonezja działa w systemie „kto pierwszy ten lepszy”, co oznacza, że jako pierwszy podmiot, która złożył wniosek o uznanie własności intelektualnej, otrzyma to prawo. Istnieje proceder rejestracji znaków towarowych w złej wierze (tj. celowe rejestrowanie wcześniej istniejącej własności intelektualnej innego podmiotu). Anulowanie rejestracji w złej wierze może być kosztowne.
4. Należy zwracać szczególną uwagę na typ wizy lub karty pobytu, z której korzysta przyjeżdżający przedsiębiorca (por. wyżej „Wizy do Indonezji”). Prawo imigracyjne bywa restrykcyjnie przestrzegane również wobec inwestorów zagranicznych. Zdążają się interwencje urzędu imigracyjnego na podstawie anonimowych donosów.

WSPARCIE DLA INWESTORÓW

Specjalne strefy ekonomiczne (SSE)

Dzielą się na strefy przemysłowe i turystyczne. Obecnie jest ich w sumie 13, zaś rząd zamierza wkrótce otwierać kolejne. Na terenie SSE co do zasady nie mają zastosowania ograniczenia z  Listy Inwestycji Priorytetowych. Lokując inwestycję można tez spodziewać się ulg podatkowych w wysokości 20-100%. Więcej informacji tutaj.

Obecnie istnieje 8 Specjalnych Stref Ekonomicznych Turystyki i 11 Stref Ekonomicznych Przemysłu.

Lokalizacja tych SSE to: 7 na wyspie Sumatra (2 dla turystyki i 5 dla przemysłu), 5 na Jawie (3 dla turystyki i 2 dla przemysłu); 1 SSE tursytyczna w prowm. Nusa Tenggara Zachodnia; 1 Przemysłowa SSE w Kalimantanie Wschodnim; 3 SSE w Sulawesi (2 Przemysłowe i 1 Turystyczna); 1 SSE Turystyczna w Morotai w prowincji Maluku Płn. oraz 1 SSE przemysłowa w Sorong w prowincji Papua Zachodnia. SSE uregulowane są m.in. w rozporządzeniu rządowym 40/2021. Planuje się wprowadzenie dalszych przepisów wykonawczych.

„Wakacje podatkowe”

Indonezja posiada system wakacji podatkowych dla nowych inwestycji krajowych lub zagranicznych w określonych (pionierskich) sektorach gospodarki. System przewiduje korzystne opodatkowanie dla projektów produkcyjnych w sektorach priorytetowych (tj. metali nieszlachetnych, rafinacji ropy naftowej/przemysłu petrochemicznego, produkcji maszyn, energii odnawialnej i urządzeń telekomunikacyjnych) i w obszarach odległych.

Zachęty podatkowe:

• Zwolnienie z podatku dochodowego od osób prawnych przez okres od pięciu do 10 lat od momentu rozpoczęcia produkcji handlowej;
• Dwuletnie, 50-procentowe zmniejszenie zobowiązań z tytułu podatku dochodowego po zakończeniu okresu wakacji podatkowych;
• Wydłużenie okresu zwolnienia lub zmniejszenia podatku dochodowego od osób prawnych, w zależności od konkurencyjności i strategicznej wartości branży („super deductible tax”).

System podatkowy

Stawki podatku od osób prawnych (CIT)

Stawki podatku dla osób fizycznych (PIT)

PRZETARGI PUBLICZNE

Przedsiębiorstwa zagraniczne mogą składać oferty tylko we współpracy z firmą krajową (chyba że żadna krajowa firma nie posiada zdolności do dostarczania poszukiwanych towarów i usług) i tylko oferty, które przekraczają następujące progi: 100 mld IDR na usługi budowlane, 20 mld IDR na towary i usługi i 10 mld IDR na usługi doradcze.

• Ogólne zebrane informacje o przetargach dostępne są pod tym linkiem
• Ministerstwo Transportu Indonezji zaprasza zagraniczne przedsiębiorstwa do udziału w dużych przetargach infrastrukturalnych, gł. dot. portów, lotnisk, kolei oraz drogowych torów doświadczalnych. Realizacja tych inwestycji i często również zarządzanie nimi, planowane są w formule partnerstwa publiczno-prywatnego (PPP).
• Z kolei przetargi na projekty drogowe, w tym autostrady, są ogłoszone na stronie Ministerstwa Robót Publicznych. Możliwy jest udział zagranicznych kontraktorów w formule partnerstwa z indonezyjskim wykonawcą.

Wysokobudżetowe przetargi organizują również państwowe przedsiębiorstwa, m.in.:

- państwowy gigant elektrycznego PLN (link), na budowę i wyposażenie elektrowni,

- gigant naftowy Pertamina (link).

- spółka górnicza Bukit Asam (link).

• Zagraniczne Biuro Handlowe PAIH w Dżakarcie – pomoc i porady zw. z eksportem i inwestycjami w Indonezji

dyr. Jacek Kołomyjec, jacek.kolomyjec@paih.gov.pl,

bdm. Cezary Filipek, cezary.filipek@paih.gov.pl,

https://indonesia.trade.gov.pl/pl/

https://www.paih.gov.pl/kontakt

• EU-Indonesia Business Network – porady gospodarcze i prawne, po zalogowaniu na stronie dostępne są cenne raporty nt. ustanawiania i prowadzenia przedsiębiorstwa w Indonezji, procedury eksportowej oraz potencjału poszczególnych sektorów

https://eibn.org/ Tel.: +62 21 315 4685, info@eibn.org

• EU Desk at BKPM – indonezyjscy specjaliści rządowi przygotowujący nieodpłatne porady dla inwestorów z UE

pani Cassandra Ismail, eu.desk@bkpm.go.id;

 +62 21 527 4802

https://www.linkedin.com/company/eu-desk-at-indonesia-investment-coordinating-board-bkpm-/about/

https://www3.bkpm.go.id/en/contact/foreign-desk-in-bkpm

• Polski Klub Biznesu w Dżakarcie i na Bali – spotkania networkingowe

http://polclub.biz/

• EuroCham - Europejska Izba Handlowa

http://www.eurocham.or.id/

• Indonezyjskie samorządy gospodarcze:

·        Indonezyjska Izba Handlu i Przemysłu KADIN

http://www.kadin-indonesia.or.id/id/index.php

·        Indonezyjskie Zrzeszenie Pracodawców

http://apindo.or.id/

   ​​​​​​Oficjalne strony o charakterze ekonomicznym

·        Ministerstwo Inwestycji

https://www3.bkpm.go.id/en/home

·         Indonezyjski system podatkowy dla inwestorów zagranicznych

http://www.pajak.net/info/indonesian_tax_guide_for_foreign_investor.pdf

​​​​