Instytut Łączności

Przy okazji Dnia Łącznościowca, o radiostacji rozmawiamy z Jarosławem Chrapkiem, prezesem stowarzyszenia Park Kulturowy Transatlantycka Radiotelegraficzna Centrala Nadawcza.

Kiedy narodził się pomysł budowy tak potężnej radiostacji?

Każdy z nas wie, że Polska wywalczyła niepodległość 11 listopada 1918 roku. I choć jest to data przełomowa, jeszcze wiele lat zajęło Polakom podnoszenie kraju ze zgliszczy I Wojny Światowej i mającej zaraz po niej nastąpić wojny Polsko-Bolszewickiej.  

Już w 1920 roku rząd polski docenił potrzebę szybkiej wymiany informacji i konieczność bezpośredniego kontaktu z krajami położonymi na innych kontynentach. Rozpoczęto zatem  poszukiwania technologii, która miałaby tę możliwość zapewnić. Wybór padł na współpracę z firmą Radio Corporation of America i zastosowanie radiostacji dużej mocy, opartej o technikę  anten oraz tak zwanych alternatorów Alexandersona.

Co wpłynęło na wybór lokalizacji?

Ze względu na wielkość inwestycji, dogodne warunki geologiczne oraz fakt, że duża część ziemi należała do skarbu państwa, Radiostację postanowiono wybudować w miejscowości Stare Babice. Raptem w półtora roku powstał radiokomunikacyjny olbrzym, składający się z dwóch budynków oraz 10 wież antenowych, po 126,5 metra wysokości każda. Całość instalacji rozciągała się na długości 4 kilometrów – od miejscowości Latchorzew, aż po Wawrzyszew.

Kiedy uruchomiono radiostację?

Oficjalnie, 17 listopada 1923 roku. Tego dnia, jak pisały ówczesne gazety:

„długim szeregiem samochodów i powozów dążono w południe na uroczysty akt poświęcenia radiostacji. Na uroczystość przybyli oprócz Prezydenta Rzeczypospolitej ministrowie: Kiernik, Szydłowski, generałowie: Szeptycki, Rozwadowski, Żeligowski, marszałkowie: Trąmpczyński i Rataj oraz wielu innych gości wraz z ks. biskupem Gallem i osobami ze świata dyplomacji, przemysłu i handlu”.

Teren Radiostacji jest jedynym miejscem w Warszawie (a może nawet i w Polsce), w którym jednocześnie spotkali się: prezydent RP, marszałek Senatu, marszałek Sejmu, minister spraw zagranicznych, minister spraw wojskowych, minister spraw wewnętrznych, minister poczt i telegrafów, a ponadto wielu innych ministrów oraz korpus dyplomatyczny.

Wiemy, jakie były pierwsze informacje przesłane za pośrednictwem Centrali?

Pierwsze depesze inauguracyjne wymienili między sobą prezydent Polski Stanisław Wojciechowski oraz prezydent USA John Calvin Coolidge, następne zaś minister spraw zagranicznych Roman Dmowski z sekretarzem stanu strony amerykańskiej.

Jaka była rola radiostacji w II RP?

Od momentu uruchomienia Radiostacja Transatlantycka służyła dla niepodległej Rzeczpospolitej, wysyłając w świat notowania między giełdą warszawską a Wall Street, depesze dyplomatyczne, informacje Polskiej Agencji Telegraficznej oraz korespondencję prywatną.
W 1938 roku, mogliśmy już bezpośrednio wymieniać telegramy z takimi miastami pozaeuropejskimi jak: Nowy Jork, Rio de Janeiro, Buenos Aires, Kair, Bejrut i Tokio.

Rozpoznawalność sylwetek wież radiostacji stała się w przedwojennej Polsce symbolem. Zdobiły one okładki książek, ogłoszenia w gazetach, opakowania papierosów, a nawet stanowiły  element przedwojennego logotypu Polskiego Radia. I to z Polskim Radiem związana jest kolejna, wspaniała karta historii Radiostacji. W połowie lat trzydziestych umieszczono tutaj krótkofalowe nadajniki Polskiego Radia dla Zagranicy. Dzięki temu, na skalach wielu przedwojennych odbiorników radiowych, możemy oglądać nazwę "Babice".

Wrzesień 1939 roku, wybucha wojna…

Najprawdopodobniej to właśnie dzięki Radiostacji Babice, 1 września 1939 roku świat dowiedział się o wybuchu II Wojny światowej. Centrala nadawała komunikaty w służbie Polsce do 8 września, od tego dnia rozpoczęła się obrona Warszawy.

Ciężar walk na terenie Radiostacji spadł na III batalion 26 pułku piechoty pod dowództwem majora Jacka Decowskiego. Prawie dwutygodniowa walka wykrwawiła batalion, który zmuszony był poddać się na parę godzin przed ostateczną  kapitulacją stolicy. Po dziś dzień na Boernerowie, nazywanym kiedyś Osiedlem Łączności Babice, widnieją ślady tamtych dramatycznych walk.

Podczas okupacji, Niemcy z pewnością wykorzystywali możliwości radiostacji?

Tak, służyła ona między innymi do komunikacji z U-bootami grasującymi na Atlantyku, czy też jako uzbrojone stanowisko obserwacyjne w czasie Powstania Warszawskiego. To tutaj Niemcy umieścili tak unikatowe urządzenia, jak generator wzorca czasu profesora Wanaha, a być może nawet legendarną Enigmę.

16 stycznia 1945 roku, wycofujące się odziały niemieckie wysadziły całą instalację w powietrze, niemiecki kierownik radiostacji określił ten fakt mianem "złośliwości wojennej".

Co pozostało dzisiaj z tej potężnej instalacji?

Dziś po Radiostacji Transatlantyckiej pozostały ruiny rozsiane po Lesie Bemowskim. Administracyjnie znajdują się one na terenie gminy Stare Babice oraz na terenie m.st. Warszawy. Całość tych reliktów leży na terenie Skarbu Państwa, administrowanym przez Lasy Miejskie. Pamiątkami po niej są też lokalne nazwy: ulica Radiowa, Fort Radiowo czy też część Warszawy nazywana Radiowem.

Wiele wątków związanych z Radiostacją jest jeszcze do dziś niewyjaśnionych, pozostawia to pole dla badań historyków, archeologów i inżynierów. Pamięć o Radiostacji Babice jest wciąż żywa, będzie ona trwać i inspirować nas i przyszłe pokolenia.

Pomaga w tym Wasze stowarzyszenie…

Stowarzyszenie Park Kulturowy Transatlantycka Radiotelegraficzna Centrala Nadawcza powstało w 2014 roku a w jego skład wchodzą archeolodzy, inżynierowie, historycy, krótkofalowcy, miłośnicy historii i techniki, mieszańcy Starych Babic oraz wiele innych osób zainteresowanych tematyką Radiostacji.

Staraniem naszego Stowarzyszenia pozostałości Radiostacji zostały wpisane do Rejestru Zabytków Województwa Mazowieckiego. Pozytywną opinię na ten temat wydał także Narodowy Instytut Dziedzictwa. Dzięki naszej działalności, pozostałości warszawskiej części Radiostacji zostały również włączone do gminnej ewidencji zabytków m.st. Warszawy. Na nasz wniosek dzielnica Bemowo podpisała porozumienie z Lasami Miejskimi, na którego mocy ogrodziła oraz postawiła tablicę informacyjną przy ruinach budynku radionadawczego.

Od kilku lat oprowadzamy również wycieczki po ruinach Radiostacji. Wśród nich można wymienić młodzież z Monaco, uczestniczącą w Światowych Dniach Młodzieży, załogi Turystycznych Samochodowych Mistrzostw Polski, rajdy PTTK, członków Towarzystwa Przyjaciół Warszawy etc.

Dzięki sponsorom wydaliśmy książkę „Dzieje Urzędu Radiotelegraficznego Babice-Boernerowo”. Dzięki współdziałaniu z Politechniką Warszawską oraz warszawskimi krótkofalowcami, znak wywoławczy Radiostacji Babice bywa obecny na falach eteru. Nawiązaliśmy również współpracę z kilkunastoma polskimi oraz międzynarodowymi organizacjami, które popierają nasze działania. Rzesza miłośników Radiostacji Transatlantyckiej z roku na rok coraz bardziej się powiększa. Na arenie międzynarodowej w środowisku radiowców, radiotechników i radioamatorów, to właśnie z racji na fakt niegdysiejszego istnienia Radiostacji, nazwa Babice jest powszechnie kojarzona.

Stowarzyszenie prowadzi działania polegające również na propagowaniu wiedzy i historii radiotechniki w Polsce, edukacji techniczno-historycznej oraz ochronie radiotechnicznego dziedzictwa Polski na przykład pozyskania do celów historycznych nadajnika Brown Boveri SL 61 B3, znajdującego się w RCN Konstantynów.

Radiostacji w Babicach już nie ma. Czy dzisiaj możemy jakoś wyobrazić sobie skalę tego obiektu?

Radiostacja Transatlantycka była jednym z kilkunastu tego typu obiektów rozsianych po całym świecie. W Lesie Bemowskim pozostały po niej liczne fundamenty rozciągnięte na długości 4 km, czyli częściowa w wymiarze fizycznym nadal istnieje. Do czasów współczesnych zachowała się tylko jedna tego typu instalacja w Szwecji - radiostacja „Varberg” w miejscowości Grimeton. Jest wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO i udostępniana zwiedzającym.