Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej

Do Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej kilkukrotnie zgłaszana była kwestia, aby polską nazwą ukraińskiego miasta była Odesa, a nie Odessa.

Argumentem podnoszonym było tu z jednej strony to, że nazwa w zapisie Odessa miałaby być zapożyczeniem z nazwy rosyjskiej i lepiej byłoby stosować zapis Odesa zbieżny z ukraińską nazwą tego miasta. Z drugiej zaś strony zwracano uwagę, że w innych językach, np. angielskim, odchodzi się od stosowania zapisu Odessa na rzecz zapisu Odesa. Ponadto przytaczano, że już dawniej w języku polskim dla tego miasta stosowano formę Odesa.

Kwestia polskiej nazwy tego miasta i jej ewentualnej zmiany z Odessa na Odesa była omawiana przez Komisję Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczpospolitej Polskiej na posiedzeniu w dn. 11 maja 2022 r. Komisja uznała, wówczas że nazwa w zapisie Odessa ma ustabilizowane miejsce w polszczyźnie, a jej zmiana byłaby wbrew uzusowi – nazwa w tym zapisie jest powszechnie stosowana. Z tego powodu uznano, że zalecaną polską nazwą jest Odessa, a nie Odesa.

Argument dotyczący tego, że dawniej używana była w języku polskim nazwa w formie Odesa jest prawdziwy. Ta forma była spotykana przed II wojną światową i funkcjonowała równolegle
z zapisem Odessa. Takie rozchwianie zapisu obcych nazw było wówczas częste, a ich ujednolicenie nastąpiło dopiero w latach powojennych. W przypadku nazwy tego miasta ujednolicenie to przybrało formę Odessa.

Dyskusje o nazewnictwie z obszaru Ukrainy nasiliły się w wielu krajach w związku z rosyjską inwazją na to państwo. W wyniku tych dyskusji w części krajów odchodzi się od nazewnictwa z obszaru Ukrainy identycznego lub zbliżonego z nazwami rosyjskimi na rzecz nazw identycznych lub zbliżonych z nazwami ukraińskimi. Jednak każdy język ma swoją toponimię i historię jej stosowania, a rozwiązania z jednego języka nie są przekładalne na inny język. Z tego powodu zagraniczne przykłady nie są adekwatne do sytuacji polskiej – ze względu na bezpośrednie sąsiedztwo, długą historię kontaktów, a także dawniejszą państwową przynależność do Polski części ziem ukraińskich, w języku polskim wykształciła się własna toponimia dla wielu obiektów z obszaru Ukrainy. Istotną kwestią jest tu, że w przypadku polskiego nazewnictwa fakt zbieżności nazwy polskiej (polskiego egzonimu) ukraińskiej miejscowości z jej nazwą rosyjską przeważnie nie wynika z zapożyczenia formy rosyjskiej, tylko paralelnego rozwoju języków. W wyniku niezależnych procesów językowych w efekcie powstawały w języku polskim i rosyjskim identyczne lub podobne formy nazewnicze – taka zbieżność nie świadczy o zapożyczeniu nazwy. Ponadto, duża część polskich nazw podobnych do nazw rosyjskich to formy obecne w polszczyźnie od dawna, mające w niej swoje stałe miejsce.

Odnosi się to także do nazwy Odessa, której w języku polskim nie należy traktować jako nazwy rosyjskiej, tylko jako tradycyjne spolszczenie. Nieporozumieniem jest twierdzenie, że polska forma Odessa jest identyczna z nazwą rosyjską. Rosyjska nazwa tego miasta to Одесса, co oddaje się w języku polskim (transkrybuje) jako Odiessa, a nie jako Odessa. Zapis Odessa wynika z zastosowania oficjalnej rosyjskiej transliteracji zapisu Одесса – dla nazw rosyjskich zapis w transliteracji jest w języku polskim jednak stosowany rzadko: w wykazach normatywnych, w encyklopediach (przeważnie po zapisie w transkrypcji), na niektórych mapach; w powszechnym użyciu dominuje jednak zapis w transkrypcji. Polska nazwa różni się w związku z tym od nazwy rosyjskiej zastosowaniem e zamiast jotowanego je (analogicznie od nazwy ukraińskiej różni się zastosowaniem podwójnego ss zamiast pojedynczego s). Odessa jest miastem nowo powstałym (ulokowanym obok starszego tureckiego fortu Chadżybej), wybudowanym na obszarze, gdzie nie istniały tradycyjne nazwy ukraińskie, do których można by nawiązać. Ustalono dla niego nazwę pochodzącą od greckiej nazwy Ὀδησσός (Odessos w transkrypcji dla języka starogreckiego), którą nosiło starożytne greckie miasto, położone, jak wówczas błędnie uważano, w miejscu tego nowo tworzonego miasta (na nadczarnomorskich obszarach zdobytych w XVIII w. przez Rosję dla wielu nowo założonych miejscowości przyjęto nazwy o etymologii greckiej, np. Mariupol, Sewastopol, Chersoń). Poprzez język rosyjski nazwa ta została zapożyczona do innych języków – pod tym względem i nazwa polska, i nazwa ukraińska tego miasta mogą być uznane za zapożyczenia z języka rosyjskiego. W języku ukraińskim nastąpiło w tej nazwie zredukowanie ss do s; należy tu zauważyć, że taka sama redukcja w języku ukraińskim dotyczy też m.in. starożytnego miasta, które po ukraińsku nazywane jest Едеса (Edesa w transkrypcji i transliteracji), a po polsku nosi nazwę Edessa (por. Hrabstwo Edessy; obecnie miasto to nosi nazwę Şanlıurfa).

Warto także nadmienić, że Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych już na posiedzeniu 11 maja 2022 roku przeanalizowała listę wszystkich polskich nazw (egzonimów) dla miejscowości z obszaru Ukrainy zbieżnych z rosyjskimi nazwami tych miejscowości. W wyniku przeprowadzonej wówczas analizy okazało się, że zdecydowana większość tych zbieżności wynika z podobnego tworzenia form na gruncie polszczyzny, co i na gruncie języka rosyjskiego, nie są to zaś zapożyczenia z języka rosyjskiego. Kilku nazwom, które nie zostały utworzone według tego schematu, zmieniono wówczas formę na bardziej zbieżną z nazwą ukraińską.

W związku z powyższym, zmiana polskiej nazwy z Odessa na Odesa podyktowana byłaby błędnym założeniem, że utworzona faktycznie na gruncie polszczyzny nazwa Odessa, nawiązująca do polskich adaptacji nazw greckich, jest kalką nazwy rosyjskiej, ponadto byłaby próbą kopiowania rozwiązań z języka angielskiego, nieadekwatnych w przypadku polszczyzny. Utożsamianie nazwy w zapisie Odessa z nazwą rosyjską wynika z nieznajomości faktycznej nazwy rosyjskiej i utożsamianiem z nazwą rosyjską jej zapisu stosowanego w języku angielskim (latynizacja). Tradycyjne polskie nazwy obiektów położonych poza granicami polski (polskie egzonimy) są elementem polszczyzny i polskiego dziedzictwa kulturowego. Dlatego tak, jak nie domagamy się w Polsce, by po ukraińsku stosować polskie nazwy dla miejscowości z obszaru Polski (zamiast ukraińskich egzonimów), tak i w drugą stronę nie można wymagać, by stosowane w języku polskim nazwy odpowiadały pisowni w języku ukraińskim ignorując tradycje polskiej toponimii tego obszaru.