17 września 1939 r., po sowieckiej agresji na Polskę, w niewoli znalazło się około 250 tys. polskich jeńców, w tym ponad 10 tys. oficerów Wojska Polskiego. 5 marca 1940 roku na najwyższym szczeblu sowieckich władz zapadła decyzja o wymordowaniu polskich jeńców wojennych z obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie oraz Polaków przetrzymywanych w więzieniach NKWD na obszarze przedwojennych wschodnich województw Rzeczypospolitej. 3 kwietnia 1940 r., po trwających miesiąc przygotowaniach, rozpoczęto likwidację obozu w Kozielsku, a dwa dni później - obozów w Starobielsku i Ostaszkowie. Przez następnych sześć tygodni Polacy wywożeni byli z obozów do miejsc kaźni. Z Kozielska 4 404 osoby przewieziono do Katynia i zamordowano strzałami w tył głowy, zaś 3 896 jeńców ze Starobielska zabito w pomieszczeniach NKWD w Charkowie, a ich ciała pogrzebano na przedmieściach miasta w Piatichatkach. Z kolei 6 287 osób z Ostaszkowa rozstrzelano w gmachu NKWD w Kalininie (obecnie Twer) i pochowano w miejscowości Miednoje.

Łącznie zamordowano 14 587 jeńców wojennych – oficerów i policjantów – z obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie oraz 7,3 tys. więźniów aresztowanych na terenach okupowanych przez ZSRS.

Prawda o sprawcach ludobójstwa, dokonanego przez funkcjonariuszy NKWD na prawie 22 tys. obywatelach II Rzeczypospolitej, została oficjalnie potwierdzona dopiero po 50 latach i do dziś pozostaje niezabliźnioną raną.

---

W 82. rocznicę Zbrodni Katyńskiej instytucje kultury, prowadzone lub współprowadzone przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, podjęły szereg działań upamiętniających ofiary dokonanego wówczas ludobójstwa.

Premiera nowej odsłony portalu „Katyń Pro Memoria”

13 kwietnia, w Dniu Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej, Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, które wkrótce zmieni nazwę na Centrum Dialogu im. Juliusza Mieroszewskiego, prezentuje nową odsłonę portalu www.katynpromemoria.pl. Rozszerzona wersja strony przypomina, że Zbrodnia Katyńska to nie tylko Katyń, ale także Bykownia, Charków, Miednoje, być może Kuropaty, a także inne miejsca pochówków ofiar, których wciąż nie znamy.

Portal „Katyń Pro Memoria” jest oparty na trójstopniowej narracji, która pozwala poczuć atmosferę miejsca, zanurzyć się w symboliczny katyński las i spacerując po nim na nowo odkryć wydarzenia i miejsca znane z tragicznych kart polskiej historii. Podążając w głąb symbolicznego lasu, odkrywamy „Głosy” Ofiar, bliskich, świadków ekshumacji, dokumenty. Czytają je wybitni aktorzy. Bardziej dociekliwi mogą wyjść poza symboliczną przestrzeń i zobaczyć, jak cmentarze wyglądają w rzeczywistości.

Funkcjonowanie portalu jest jeszcze bardziej cenne w obecnej sytuacji, kiedy odwiedzenie któregokolwiek z cmentarzy katyńskich jest praktycznie niemożliwe – Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie został ostrzelany przez wojska rosyjskie, zaś Polski Cmentarz Wojenny w Kijowie-Bykowni znajduje się na terytorium objętym do niedawna działaniami wojennymi.

W ramach premiery nowej odsłony portalu 19 kwietnia o godz. 18.00 w Kinotece Pałacu Kultury i Nauki odbędzie się spotkanie z pisarzem Siergiejem Liebiedewem pt. „Milcząca zgoda. Czego Rosjanie nie chcą pamiętać?”. Pisarz opowie o konsekwencjach życia w niepamięci, a także braku rozliczeń sowieckich zbrodniarzy. Spotkanie będzie poprzedzone prezentacją krótkiego filmu dokumentalnego z cmentarza w Charkowie, który niedawno został zniszczony w wyniku ataku wojsk rosyjskich na terytorium Ukrainy. Transmisja ze spotkania będzie dostępna na profilach Centrum Polsko Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia na Facebooku (https://www.facebook.com/CentrumPolskoRosyjskiegoDialoguiPorozumienia) i YouTube’ie (https://www.youtube.com/channel/UCruAz6I_CWmEis9sqWm7FrQ).

Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku

13 kwietnia w muzeum zaplanowano wernisaż wystawy „Ostaszków, skrzynka pocztowa nr 37”, przygotowanej we współpracy z Instytutem Pamięci Narodowej. Ekspozycja jest poświęcona losom obywateli polskich uwięzionych w obozie specjalnym NKWD w Ostaszkowie i zgładzonych w ramach Zbrodni Katyńskiej. Na 14 planszach, przy wykorzystaniu cytatów ze źródeł polskich i sowieckich, przedstawiona została historia ich pobytu w obozie zakończona śmiercią w Twerze. Dwujęzyczność wystawy (teksty w j. polskim i rosyjskim) pozwala zwiedzającemu na zapoznanie się z dokumentami sowieckimi w ich oryginalnym brzmieniu.

Narodowe Centrum Kultury

Na stronie www.pamietamkatyn1940.pl i profilu Guzik Katyński na Facebooku (https://www.facebook.com/GuzikKatynski) przez cały kwiecień publikowane są teksty o wdowach po oficerach zamordowanych w Katyniu. W pierwszej kolejności przypominana jest deportacja rodzin oficerów aresztowanych w kwietniu 1940 r., a także represje, jakim były poddawane żony i dzieci oficerów w powojennej Polsce. Spojrzenie na zbrodnie katyńską z perspektywy wdów, pozwala na nadanie jej bardziej osobistego wymiaru. Przypomina o tym, że Katyń to nie tylko historia wielkiej polityki i wojny, ale też historia kobiet i ich rodzin, która położyła się cieniem na kilka pokoleń. Teksty będą dotyczyły m.in. Ojcumiły Wołk, Janiny Róży Giedroyć-Wawrzynowicz, Alicji Brodnickiej, Janiny Seweryn i Melanii Raczyńskiej.

Ponadto 13 kwietnia w godz. 13.00 - 18.00 grupa rekonstruktorek ze Stowarzyszenia Rekonstrukcji Historycznej „Bluszcz”, ubranych w stroje z lat 40., będzie rozdawała guziki katyńskie w okolicach Kordegardy, Placu Zamkowego, Grobu Nieznanego Żołnierza, Uniwersytetu Warszawskiego, Nowego Światu, a także w okolicach stacji Metro Świętokrzyska oraz Metro Ratusz-Arsenał.

Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w Opolu

Przed budynkiem Centralnego Muzeum Jeńców Wojennych w Opolu do 11 maja prezentowana jest wystawa czasowa pt. „Na nieludzkiej ziemi. Jeńcy polscy w ZSRR”, poświęcona polskim jeńcom wojennym w niewoli radzieckiej, a w szczególności losom internowanych w trzech obozach specjalnych NKWD: Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Głównym tematem ekspozycji, która składa się z 10 części (w tym map, zdjęć i publikacji prasowych), jest zbrodnia katyńska. Otwierają ją przedwojenne fotografie przyszłych jeńców. Następnie śledzimy ich drogę do niewoli, pobyt w obozach, okoliczności odkrycia zbrodni katyńskiej, kamuflowanie jej i polityczne rozgrywanie oraz trudny proces poszukiwania prawdy. Wystawa, przygotowana na podstawie bogatych zbiorów archiwalnych wielu instytucji i osób prywatnych, została połączona z cyklem zajęć edukacyjnych „Katyń – prawda i kłamstwo”, które są prowadzone w muzeum i szkołach oraz w formie zajęć online.

Wytwórnia Filmów Dokumentalnych i Fabularnych

Na platformie 35MM.ONLINE (https://35mm.online/) udostępniona została specjalna kolekcja filmów dokumentalnych pn. „Pamięci ofiar Katynia”. W kolekcji znajdą się takie produkcje jak: „Las Katyński”, „Nie zabijaj”, „Z archipelagu Gułag”.

Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny

Na portalu Ninateka.pl (https://ninateka.pl/) znajdują się materiały multimedialne:

• „Epitafium katyńskie” Andrzeja Panufnika: www.ninateka.pl/vod/muzyka/epitafium-katynskie-na-orkiestre/
• „Pieśń Rodzin Katyńskich” Henryka Mikołaja Góreckiego: www.ninateka.pl/vod/muzyka/piesn-rodzin-katynskich-op-81-na-chor-mieszany-a-cappella/
• odcinek Polskiej kroniki Filmowej „Katyń, Charków, Miednoje” (materiały archiwalne): www.ninateka.pl/vod/kronika-filmowa/polska-kronika-filmowa-nr-38-1991/
• film dokumentalny w reżyserii Macieja Cuskego, Thierry'ego Paladina, Marcina Sautera i Piotra Stasika „Andrzej Wajda: Róbmy zdjęcie!”: www.ninateka.pl/vod/dokument/andrzej-wajda-robmy-zdjecie-maciej-cuske-thierry-paladino-marcin-sauter-piotr-stasik/
• „Katyń – raport utajniony”.

Archiwa Państwowe

Na stronie internetowej Archiwum Akt Nowych (www.aan.gov.pl) i jego profilu na Facebooku (www.facebook.com/archiwum.akt.nowych) została zamieszczona elektroniczna wersja publikacji „Katyń. Listy ekshumacyjne i dokumenty Zarządu Głównego Polskiego Czerwonego Krzyża 1943-1944” do darmowego pobrania, a także wystawy on-line:

• wystawa „Nieznani bohaterowie sprawy katyńskiej”;
• wystawa prezentująca dokumenty, meldunki KG AK z 1943 roku dotyczące Zbrodni Katyńskiej;
• najważniejsze publikacje Józefa Mackiewicza - obserwatora ekshumacji zwłok w lesie katyńskim w 1943 roku;
• ukazująca druki podziemne i przypinki z lat 80., poświęcone Katyniowi.