Uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa, zwana potocznie Bożym Ciałem, została ustanowiona w Polsce przez biskupa Nankera podczas synodu krakowskiego w 1320 roku. Tego dnia w trakcie uroczystej procesji wierni podążają ulicami miast i miejscowości, odwiedzając specjalnie przygotowane ołtarze polowe. Obchodom święta od lat towarzyszą kwiaty – płatki sypane przez dziewczynki zwane bielankami przed kapłanem niosącym Monstrancję z Przenajświętszym Sakramentem. W Spycimierzu, Kluczu, Olszowej, Zalesiu Śląskim i Zimnej Wódce kwiaty są wykorzystywane również do układania wyjątkowych kompozycji kwietnych – tzw. dywanów kwietnych.

TRADYCJE KWIETNYCH DYWANYCH

Spycimierz

Spycimierskie Boże Ciało ma około dwustuletnią tradycję, charakteryzującą się wyznaczeniem trasy procesji za pomocą kwietnego dywanu o długości około jednego kilometra, usypanego z płatków i całych kwiatów polnych oraz ogrodowych. Do 2006 roku trasa do tradycyjnych ołtarzy wiodła zarówno po drogach utwardzonych, jak i polnych. Konieczność utrzymania świeżości kwietnych dywanów sprawiła, że miejscowi twórcy zaczęli tworzyć kontury dywanów z mokrej ziemi, podsypywać wilgotnym piaskiem i spryskiwać gotowe już kompozycje wodą, by zapobiec zwiędnięciu kwiatów.

Trasa, którą przebiega procesja, jest wcześniej odpowiednio przygotowywana, sprzątana i przystrajana młodymi drzewkami brzozy i olchy, a także proporczykami i wstążkami. Do usypywania dywanów najczęściej wykorzystywane są ogrodowe i dzikie róże, polne maki, chabry, jaśminy, rumianki, bzy, kosaćce, białe i kolorowe akcje, żarnowce, piwonie, kaliny, łubiny, a także szyszki, liście paproci, palmy, kasztanowce, mech, bukszpany, pałki wodne, kory, nasiona różnych roślin oraz pocięta trawa. Materiał, jak i tworzone wzory, zależą od inwencji twórców i dostępnych w tym czasie roślin. Najbardziej rozbudowane kompozycje znajdują się przed czterema głównymi ołtarzami.

Twórcami spycimierskich dywanów kwietnych są często całe rodziny. W wielu przypadkach praca rozpoczyna się od stworzenia odpowiedniego szablonu z drutu, sklejki i folii. W kolejnych latach kompozycje różnią się od siebie, a częstym motywem jest przedstawianie postaci świętych oraz aniołów.

Klucz

Uroczysta msza święta z okazji Bożego Ciała w kościele parafialnym w Kluczu rozpoczyna się tradycyjnie o godz. 10.00, dlatego też kwietne dywany muszą powstać pomiędzy godz. 7.00 a 9.00 rano. W przygotowanie kompozycji angażują się więc wszyscy mieszkańcy – zarówno osoby starsze, jak i dzieci – których zadaniem jest udekorowanie konkretnego fragmentu kompozycji. Proces tworzenia rozpoczyna się od usypania warstwy piasku, który stabilizuje konstrukcję i zapewnia wilgoć pozwalającą na utrzymanie świeżości kwiatów. Autorzy sami określają jaką inwencję przyjmie tworzone dzieło. Kluczowe są również dostępne kwiaty, które są zbierane stosunkowo wcześniej i utrzymywane w świeżości, by jak najefektywniej prezentowały się w czasie procesji.

Olszowa

Dywan kwiatowy układany przez mieszkańców Olszowej ciągnie się przez całą długość wsi. Osiągająca kilkaset metrów kompozycja rozpoczyna się od drzwi kościoła parafialnego, a kończy na wysokości ostatniej kapliczki.

Przygotowania do Bożego Ciała w Olszowej trwają kilka dni. Rozpoczynają się zbieraniem kwiatów, które są przez mieszkańców grupowane, pielęgnowane i przechowywane w chłodnych pomieszczeniach. Materiał budulcowy dywanów musi być różnobarwny, by ułożone z niego kompozycję dawały przepiękny efekt wizualny. Do tworzenia dywanów wykorzystuje się również pociętą trawę, która dla zachowania świeżości jest podlewana wodą. Przed ułożeniem kompozycji powstają specjalne miary z desek, w które następnie nasypywany jest piasek. Dopiero na tak przygotowanym szablonie mieszkańcy Olszowej tworzą niepowtarzalne dzieło sztuki.

Zalesie Śląskie

Odcinki kwietnych dywanów tworzonych w Zalesiu Śląskim są powierzone konkretnym rodzinom. Proces usypywania barwnych kompozycji skupia zarówno spokrewnionych, jak i niespokrewnionych ze sobą twórców, którzy chętnie biorą udział w budowaniu kwietnych kobierców. Za tworzeniem kompozycji pomiędzy plebanią a wejściem do kościoła co roku odpowiedzialni są mieszkańcy innych ulic. Od 2009 roku budowany jest również dodatkowy odcinek, odchodzący od ołtarza, którego stworzenie powierzone zostało mieszkańcom Lichyni.

Zimna Wódka

Msza święta w Zimnej Wódce odbywa się o godz. 7.00, dlatego twórcy tamtejszych kwietnych dywanów rozpoczynają swoją pracę już o godz. 4.00 rano. Wśród twórców spotkać można ludzi w każdym wieku, w tym również najmłodszych, którzy chętnie uczą się tej niezwykłej umiejętności. Podłoże kwietnych kompozycji wykonane jest ze skoszonej trawy lub liści paproci, a do wyznaczenia ram dzieła w tym przypadku nie wykorzystuje się desek oraz piasku. Wzory, podobnie jak w pozostałych miejscowościach, tworzone są z płatków lub całych kwiatów.

REPREZENTATYWNA  LISTA NIEMATERIALNEGO DZIEDZICTWA KULTUROWEGO LUDZKOŚCI UNESCO

Lista Reprezentatywna Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego Ludzkości jest wykazem praktyk i zjawisk z całego świata, które pomagają ukazać różnorodność dziedzictwa niematerialnego i podnieść świadomość na temat jego znaczenia. Wpisów na Listę dokonuje Międzyrządowy Komitet ds. ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego podczas corocznych obrad. Wnioski oceniane są pod kątem zgodności z kryteriami wpisu opracowanymi przez UNESCO na mocy standardów Konwencji.

Niematerialne dziedzictwo kulturowe oznacza praktyki, wyobrażenia, przekazy, wiedzę i umiejętności, jak również związane z nimi instrumenty, przedmioty, artefakty i przestrzeń kulturową, które wspólnoty, grupy i w niektórych przypadkach, jednostki uznają za część własnego dziedzictwa kulturowego. W 2018 roku jako pierwszy polski element dziedzictwa Międzyrządowy Komitet ds. Ochrony Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego wpisał na listę szopkarstwo krakowskie. W grudniu 2020 r. dodano kulturę bartniczą, zaś rok później trafiła na nią tradycja kwietnych dywanów na procesję Bożego Ciała oraz polskie sokolnictwo, które trafiło na listę jako wpis wspólny wielu państw.

KRAJOWA LISTA NIEMATERIALNEGO DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego, czyli inwentarz praktyk kulturowych odpowiadających definicji niematerialnego dziedzictwa według Konwencji UNESCO, powstała w Polsce w 2013 roku. Zgłoszenia na tę listę dokonywane są przez społeczności, które kultywują dany element dziedzictwa i pragną go chronić. Wsparcie przy tworzeniu wniosków, prowadzenie naboru, a także dokonywanie ich formalnej oceny to zadania Narodowego Instytutu Dziedzictwa.

Do końca 2021 roku na liście znalazło się prawie 60 zjawisk – o charakterze lokalnym, reprezentowanych przez niewielkie środowiska (m.in. tradycyjna technika ludwisarska stosowana w ludwisarni Felczyńskich w Taciszowie, Krzyżoki w Borkach Małych, Snutka Golińska czy też układanie dywanów kwietnych), regionalnym, obejmujących tradycje popularne na większym terenie (m.in. wycinankarstwo kurpiowskie z Puszczy Zielonej, kroszonkarstwo opolskie, Barbórka górników węgla kamiennego na Górnym Śląsku), jak i ogólnopolskim (m.in. plecionkarstwo czy Polonez – taniec polski).