Dwustopniowa (złota i srebrna) odznaka „Za opiekę nad zabytkami” ustanowiona została w 1962 r. na mocy art. 72 ustawy z dnia 15 lutego 1962 o ochronie zabytków i o muzeach (Dz. U. nr 10 poz 48) „za zasługi położone dla ochrony dóbr kultury” (art. 72 ust 1). Odznakę nadawał Minister Kultury i Sztuki „z urzędu lub na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków osobom zasłużonym w społecznej opiece nad dobrami kultury lub w działalności konserwatorskiej” (art. 72 ust.2). Zgodnie z delegacją zawartą w art. 72 ust 3 tej ustawy Minister Kultury i Sztuki wydał zarządzenie z dnia 23 października 1963 r. w sprawie ustalenia wzorów odznaki „Za opiekę nad zabytkami”, trybu jej nadawania oraz sposobu wręczania i noszenia (MP nr 90 poz. 425), w którym wskazano m.in. że odznaka ”jest nadawana jako zaszczytne wyróżnienie osobom zasłużonym w społecznej opiece nad dobrami kultury lub w działalności konserwatorskiej” (§ 1). Odznakę nadawano w szczególności osobom prowadzącym wieloletnią działalności w dziedzinie społecznej opieki nad dobrami kultury, posiadającym dorobek naukowy w zakresie ochrony i konserwacji zabytków oraz osiągnięcia w projektowaniu i wykonywaniu prac konserwatorskich, jak również zasłużonym w popularyzowaniu zagadnień ochrony i konserwacji zabytków.

Wspomniane zarządzenie obowiązywało do 2001 r. i zostało zmienione przez rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 16 maja 2001 r. w sprawie odznaki „Za opiekę na zabytkami” (Dz. U. Nr 70 poz. 728). Zgodnie z § 2 tego rozporządzenia odznaką mogły być wyróżnione osoby prowadzące działalność w zakresie:

• utrzymywania dóbr kultury zgodnie z zasadami opieki nad zabytkami,
• projektowania i wykonywaniu prac konserwatorskich lub robót budowlanych przy dobrach kultury,
• prowadzenia prac archeologicznych i wykopaliskowych,
• dokumentowania dóbr kultury i prowadzenia badań naukowych związanych z ich konserwacją,
• przeciwdziałania zagrożeniom dóbr kultury,
• popularyzacji zagadnień związanych z działalnością konserwatorską.

Odznaka zachowała swój status również w ustawie z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Zgodnie z art. 106 tej ustawy osobom zasłużonym w sprawowaniu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego nadaje odznakę, z własnej inicjatywy lub na wniosek:

1. ministra;
2. kierownika urzędu centralnego;
3. organu administracji rządowej w województwie;
4. organu jednostki samorządu terytorialnego;
5. organizacji społecznej, której celem statutowym jest opieka nad zabytkami.

W ślad za ustawą, na podstawie art. 107, wydane zostało rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 12 maja 2004 r. w sprawie odznaki „Za opiekę nad zabytkami:” (Dz. U. Nr 124, poz. 1304)

Do końca czerwca 2009 r. przyznano 10 810 odznak „Za opiekę nad zabytkami” (w tym - 7102 złotych i 3716 srebrnych).