Mniejszości Narodowe i Etniczne

Podstawą finansowania Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce w 2005 roku były środki przekazane z rezerwy celowej oraz środki pozostające w gestii Ministra Edukacji Narodowej i Sportu. Na finansowanie Programu przeznaczono 5 000 000 zł w ramach rezerwy celowej budżetu państwa, uruchamianej na wniosek Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Z tego kwota 4 857 286 zł została rozdysponowana przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji za pośrednictwem wojewodów, kwotę 127 714 zł Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji przekazał na stypendia dla studentów romskich oraz uczniów romskich uzdolnionych artystycznie, a 15 000 zł przekazał Małopolskiej Komendzie Wojewódzkiej Policji. Na realizację części zadań w dziedzinie edukacji przekazano kwotę wysokości 700 000 zł z budżetu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu (część 30 budżetu państwa).

Warto podkreślić, że w 2005 roku, ze środków własnych oraz innych źródeł finansowania, podmioty realizujące zadania dodatkowo zgromadziły 2 245 346 zł (w tym ze środków własnych 2 176 002 zł), przeznaczając je na dofinansowanie zadań programowych. Najwięcej środków własnych na zadanie programowe przeznaczyły województwa: małopolskie - 869 391 zł, śląskie - 589 900 zł oraz dolnośląskie - 245 822 zł (wykres nr 1 i 2). Jedynie województwa podlaskie oraz wielkopolskie zrealizowały wszystkie zadania objęte Programem wyłącznie ze środków budżetowych.

Sumując powyższe dane należy stwierdzić, że w 2005 roku na sfinansowanie zadań Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce zaangażowano kwotę w wysokości 7 982 606 zł (wykres nr 3 i 4). Z tej kwoty na realizację wszystkich zadań objętych Programem na rzecz społeczności romskiej w Polsce w 2005 roku wykorzystano łącznie 7 765 850 zł (wykres nr 5 i 6).

Największą kwotę na realizację Programu, tj. 2 789 664 zł, wykorzystało województwo małopolskie. Na powyższą kwotę składa się dotacja z rezerwy celowej (1 681 778 zł), datacja z części 30 budżetu państwa (238 495 zł) oraz środki własne (869 391 zł). Następnie, na zbliżonym poziomie plasują się województwa dolnośląskie (1 045 144 zł) i śląskie (967 185 zł). W województwie dolnośląskim z rezerwy celowej wykorzystano 636 954 zł i z części 30 budżetu państwa 162 368 zł, co łącznie daje
799 320 zł. Pozostała kwota (245 822 zł) pochodzi ze środków własnych. Z zupełnie inną strukturą wykorzystania środków mamy do czynienia w województwie śląskim. Tu główną bazą finansowania zadań Programu są wykorzystane środki własne w wysokości 589 900 zł, przy relatywnie niskiej dotacji z budżetu (rezerwa celowa – 376 200 zł oraz część 30 budżetu – 30 395 zł). Najniższy poziom wykorzystania środków na zadania Programu wykazuje województwo wielkopolskie, gdzie bez zaangażowania środków własnych, z rezerwy celowej i części 30 budżetu państwa wydano zaledwie 8 998 zł.

W trakcie realizacji zadań Programu w 2005 roku niewykorzystano 216 756 zł, co stanowi 2,72 % wszystkich zaangażowanych środków budżetowych (wykres nr 7 i 8). Powyższa kwota została zwrócona do budżetu państwa. Na łączną sumę środków niewykorzystanych złożyły się: 202 496 zł z rezerwy celowej i 14 259 zł z części 30. Relatywnie najwięcej zwróciło województwo opolskie (19 %). Powyżej średniej plasują się również województwa: mazowieckie (12,1%), lubelskie (10,6%), oraz podkarpackie (5,8%).

Na realizację Programu złożyło się 426 zadań (wykres nr 9 i 10) realizowanych przez 261 podmiotów (wykres nr 11 i 12). Wśród realizatorów największą grupę stanowiły jednostki samorządu terytorialnego (188) oraz podmioty niezaliczone do sektora finansów publicznych (62), w tym organizacje romskie (35). Najwięcej zadań (83) zrealizowano w województwie małopolskim; tam też w Programie uczestniczyła największa liczba podmiotów (51). Za województwem małopolskim plasuje się dolnośląskie, gdzie 42 podmiotów zrealizowało 72 zadania.

Liczbę uczestniczących podmiotów oraz liczbę zrealizowanych zadań w poszczególnych dziedzinach Programu ilustrują wykresy nr 13 i 14.

Program realizowany był w ośmiu dziedzinach, z których za priorytetową uznano edukację. Łącznie na realizację zadań w tej dziedzinie wydano 4 425 753 zł (w tym z rezerwy celowej 2 963 232 zł). Powyższa kwota stanowi ponad połowę wszystkich wydatków poniesionych na realizację Programu (57%). Największą kwotę wykorzystało województwo małopolskie (1 164 340 zł), co stanowi 24,8% wszystkich środków wydatkowanych w ramach Programu w dziedzinie edukacji (wykres nr 15 i 16). Następnie, z kwotą 661 667 zł plasuje się województwo dolnośląskie (15,4%), a za nim, na zbliżonym poziomie województwo śląskie (492 766 zł – 11,5%). Pozostałe województwa mieszczą się w przedziale kwotowym pomiędzy 289 946 zł (województwo mazowieckie) i 106 843 zł (województwo kujawsko – pomorskie). Najmniej środków na zadania w omawianej dziedzinie wykorzystano w województwie wielkopolskim (8 998 zł). Kwota ta stanowi 0,21% wszystkich środków wydatkowanych w dziedzinie edukacji. Struktura wykorzystania środków finansowych pochodzących z rezerwy celowej (wykres nr 17 i 18) wyrażona w liczbach bezwzględnych jest niemal analogiczna. Przoduje województwo małopolskie (25,72% - 728 160 zł) i dalej kolejno znajdują się województwa: dolnośląskie (12,5% - 354 297 zł), śląskie (117%
- 312 979 zł) i mazowieckie (9,2% - 260 232 zł). W dziedzinie edukacji procentowy udział środków własnych zaangażowanych w Programie wyniósł 15,9% (704 104 zł) wszystkich wykorzystanych nakładów finansowych w tej dziedzinie.

Podjęte przez 100 podmiotów działania w dziedzinie edukacji dały efekt w postaci realizacji 204 zadań. Wśród podmiotów realizujących te zadania w pierwszej kolejności należy wymienić: 74 jednostki samorządu terytorialnego, 23 podmiotów niezaliczonych do sektora finansów publicznych (w tym 6 organizacji romskich) oraz 3 podmioty o innym charakterze.

Sytuacja bytowa jest dziedziną, która zajmuje kolejne miejsce na liście priorytetów. Na podjęte działania w tej dziedzinie (wykres nr 19 i 20) wydano 1 669 694 zł (w tym z rezerwy celowej 882 312 zł), co stanowi 21,5 % wszystkich wydatków poniesionych na realizację Programu. Czołową pozycję z wykorzystaniem środków na poziomie 1 309 633 zł (78,4% wszystkich środków wydanych w tej dziedzinie) zajmuje województwo małopolskie. Odpowiednio mniej wykorzystały województwa: dolnośląskie - 142 009 zł (8,5%) i podkarpackie - 118 709 zł (7,1%). Najniższy poziom wydatków na poziomie 600 zł wykazuje województwo kujawsko – pomorskie. Województwa: lubelskie, łódzkie, mazowieckie, podlaskie, pomorskie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie i wielkopolskie, w 2005 roku nie zrealizowały zadań w tej dziedzinie. Podobnie jak w przypadku edukacji, struktura wydatków pochodzących z rezerwy celowej (wykres nr 21 i 22) jest zbliżona. I tak, przoduje województwo małopolskie - 73,6% (649 286 zł), dalej plasują się województwo podkarpackie - 9,3% (81 926 zł) i województwo dolnośląskie – 8,2% (73 000 zł). Należy zwrócić uwagę, że procentowy udział zaangażowanych tu środków własnych jest wysoki i wynosi 47,1% (787 382 zł) wszystkich wykorzystanych nakładów finansowych w tej dziedzinie.

Na realizację Programu w dziedzinie Sytuacja bytowa złożyło się 17 zadań zrealizowanych przez 15 podmiotów, w tym 13 jednostek samorządu terytorialnego. Listę uzupełniają 2 podmioty niepubliczne, w tym jedna organizacją romską.

Praca – bezrobocie jest dziedziną zajmującą kolejne miejsce na liście priorytetów programowych. Podejmowane tu działania zamknęły się kwotą 627 557 zł (wykres nr 23 i 24), w tym z rezerwy celowej 132 398 zł (wykres nr 25 i 26). Powyższa wartość stanowi 8,1% wszystkich nakładów finansowych poniesionych na realizację Programu. Najwięcej, to jest - 456 890 zł wykorzystało województwo śląskie (72,8% wszystkich środków wydatkowanych w omawianej dziedzinie). Następne miejsca zajmują kolejno województwa: małopolskie - 78 620 zł (12,5%), opolskie – 38 255 zł (6,1%) i dolnośląskie – 23 000 zł (3,7%). Najmniej środków na podjęte działania wykorzystano w województwie zachodniopomorskim (9 100 zł). Województwa: kujawsko-pomorskie, lubelskie, lubuskie, łódzkie, mazowieckie, podkarpackie, podlaskie, pomorskie i wielkopolskie, w 2005 roku nie realizowały zadań w omawianym zakresie. Należy podkreślić, że w dziedzinie Praca - bezrobocie, mamy do czynienia z najwyższym, sięgającym 77,9% (489 009 zł) udziałem zaangażowanych środków własnych. W prezentowanej dziedzinie 12 podmiotów (w tym 9 jednostek samorządu terytorialnego) zrealizowało łącznie 16 zadań. W tej grupie mieszczą się także dwie organizacje romskie.

Zdrowie, jako kolejna dziedzina Programu, powiązane jest bezpośrednio z omawianą wyżej problematyką socjalną i bytową. W tej dziedzinie (wykres nr 27 i 28) wydano 238 821zł (w tym z rezerwy celowej 207 701 zł), co stanowi 3,1% wszystkich wydatków poniesionych na realizację Programu. Udział środków własnych w realizacji zadań wyniósł 13%. Największą kwotę wykorzystało województwo małopolskie (83 199 zł), co stanowi 34,8% wszystkich środków wydatkowanych na działania w dziedzinie Zdrowie. Na następnej pozycji, z kwotą 68 728 zł, znajduje się województwo dolnośląskie (28,8%), a za nimi - na znacząco niższym poziomie - województwo podkarpackie (33 327 zł – 14%) i zachodnio-pomorskie (25 436 zł – 10,7%). Najmniej środków wykorzystano w województwie podlaskim (2 000zł), a województwa: łódzkie, pomorskie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie i wielkopolskie, w 2005 roku, w omawianej dziedzinie nie realizowały zadań. Struktura wykorzystania środków finansowych pochodzących z rezerwy celowej (wykres nr 29 i 30) jest niemal analogiczna. Przoduje województwo małopolskie - 32,7% (67 999 zł) i dalej, jak poprzednio, plasują się województwa: dolnośląskie - 28,2% (58 477 zł), podkarpackie - 15,9% (33 047 zł) i zachodnio-pomorskie - 11,4% (23 771 zł). Na realizację Programu w dziedzinie Zdrowie złożyło się 29 zadań zrealizowanych przez 26 podmiotów, w tym 18 jednostek samorządu terytorialnego i 5 organizacji romskich.

W dziedzinie Kultura i zachowanie romskiej tożsamości etnicznej wydatkowano 560 127 zł (wykres nr 31 i 32), w tym z rezerwy celowej 431 569 zł, co stanowi 7,2% wszystkich wydatków poniesionych na realizację Programu. Warto w tym miejscu odnotować wysoki (19,3%) udział środków własnych w realizacji podjętych zadań. Najwięcej środków wydano w województwach: warmińsko-mazurskim - 128 543 zł (22,9%), małopolskim – 112 627 zł (20,1%) i dolnośląskim – 107 600 zł (19,2%), a najmniej
w województwie pomorskim (3 060 zł). W 2005 roku w trzech województwach (kujawsko-pomorskie, świętokrzyskie i wielkopolskie) zadania nie były realizowane. W pozostałych województwach poziom wydatkowanych kwot mieścił się w przedziale od 4 113 zł (województwo podkarpackie) do 51 500 zł (województwo mazowieckie). Struktura wydatków pochodzących z rezerwy celowej (wykres nr 33 i 34) prezentuje nieco inny obraz. W tej części najwyższy poziom zanotowały województwa: dolnośląskie – 22,2% (95 700zł), małopolskie – 21,6% (93 397 zł) i warmińsko-mazurskie – 14,8% (63 800 zł).

Podjęte przez 39 podmiotów działania w dziedzinie Kultura i zachowanie romskiej tożsamości etnicznej dały efekt w postaci realizacji 54 zadań. Wśród realizatorów dominowały jednostki samorządu terytorialnego, a procentowy udział podmiotów niepublicznych (28,2%), w tym organizacji romskich był relatywnie wysoki, co jest charakterystyczną cechą tej dziedziny.

Należy zwrócić uwagę na poziom wydatków w dziedzinie Romowie a społeczeństwo obywatelskie. Łącznie wydano tu 175 068 zł (w tym 116 695 zł z rezerwy celowej), co stanowiło 2,3% całości poniesionych kosztów Programu. Znaczący udział (55,5%) w podjętych inicjatywach miało województwo małopolskie (wykres nr 35 i 36), gdzie wydatki zamknęły się kwotą 97 246 zł (w tym z rezerwy celowej 58 316 zł). Odnotowania wymaga także liczba podmiotów (39), jaki również ilość zrealizowanych przez nie zadań (71).

Pozostałe środki, w wysokości 68 830 zł (0,9% całości poniesionych kosztów), w tym 63 598 zł z rezerwy celowej, wydatkowano na zadania realizowane w dziedzinach: Bezpieczeństwo, przestępstwa popełniane na tle etnicznym oraz Wiedza o społeczności romskiej.

Wysokość wszystkich wykorzystanych środków finansowych oraz środków pochodzących z rezerwy celowej, w podziale poszczególne dziedziny Programu ilustrują wykresy nr 37 - 40. Przedstawiona wyżej analiza struktury wydatków spełnia oczekiwania stawiane w Programie na rzecz społeczności romskiej w Polsce.

Realizacja poszczególnych dziedzin Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce W 2006 roku po raz pierwszy dane liczbowe dotyczące realizacji Programu zostały zgromadzone za pomocą ujednoliconego formularza sprawozdawczego. Wykorzystane instrumentarium, w tym także zastosowana metodologia, nie jest jeszcze doskonała i wymaga niezbędnych korekt i uzupełnień. Dlatego też zaprezentowany niżej obraz może w niektórych miejscach zawierać nieścisłości. Powyższe uwagi dotyczą głównie zagadnień edukacyjnych, w tym liczby dzieci romskich objętych oraz realizujących obowiązek szkolny, a także danych dotyczących stopy bezrobocia wśród Romów. Edukacja Według danych pochodzących ze wszystkich województw w roku szkolnym 2004/2005 - 2 694 dzieci romskich objętych było obowiązkiem szkolnym (w roku szkolnym 2003/2004 - 2 211). Z tej liczby - 2 404 dzieci romskich realizowało obowiązek szkolny (w roku szkolnym 2003/2004 roku – 2 068). W obu grupach, w skali całego kraju możemy odnotować wzrost - średnio o 17,9% i 14%. Najwięcej dzieci romskich było objętych obowiązkiem szkolnym w województwach małopolskim (727) i dolnośląskim (566), a najmniej w pomorskim (wykresy nr 41 – 44). W porównaniu do ostatniego roku, największy przyrost liczby dzieci romskich w tej grupie wystąpił w województwie dolnośląskim (66,4%) i podkarpackim (25,6%), a spadek w województwie mazowieckim (14,3%) i świętokrzyskim (3,6%). Pełną charakterystykę zachodzących zmian, uzyskujemy mierząc je - wyrażonym w procentach - stosunkiem liczby dzieci romskich realizujących obowiązek szkolny do liczby dzieci romskich objętych obowiązkiem szkolnym. Optymalną wartość (100%) wykazały województwa podlaskie i pomorskie, gdzie wszystkie dzieci romskie objęte obowiązkiem szkolnym obowiązek ów realizują (wykres nr 45). Na kolejnych miejscach plasują się województwa: małopolskie (96,7%), dolnośląskie (96,1%) i świętokrzyskie (87,9%). Najniższy poziom realizacji obowiązku szkolnego wykazało województwo lubelskie (67,4%) i łódzkie (71,6%). W porównaniu do roku szkolnego 2003/2004 z największą dynamiką wzrostu (wykres nr 46) mamy do czynienia w województwach: podkarpackim (10,8%), dolnośląskim (5,2%) i zachodniopomorskim (5%). Tendencję spadkową obserwujemy w województwach: lubelskim (20,9%), opolskim (5,5%) i kujawsko-pomorskim (4,1%).
Głównym celem podejmowanych działań w dziedzinie edukacji była poprawa poziomu nauczania oraz frekwencji uczniów pochodzenia romskiego. Średnia ocen uczniów pochodzenia romskiego oscyluje pomiędzy oceną mierną i dostateczną. Dane z województw (wykres nr 47) wskazują, że w roku szkolnym 2003/2004 i 2004/2005 najwyższe oceny (średnia 3,8) otrzymały dzieci pochodzenia romskiego w województwie podlaskim. W większości województw dominowały jednak oceny dostateczne (średnia 3,0), a w pozostałych mierne (średnia 2,5). W omawianym okresie, w województwach: dolnośląskim, podkarpackim oraz zachodniopomorskim można zaobserwować poprawę wyników nauczania. W porównaniu do roku szkolnego 2003/2004 średnia ocen wzrosła tam z 2,5 do 3,0. Frekwencja wśród dzieci romskich realizujących obowiązek szkolny, w roku szkolnym 2004/2005 (wykres nr 48), mieściła się w przedziale od 68,3% (województwo świętokrzyskie) do 85% (województwo pomorskie). Porównanie z danymi z poprzedniego roku szkolnego wskazują, że frekwencja sukcesywnie wzrasta. Największy postęp należy odnotować w województwach (wykres nr 49): mazowieckim (51,6%), świętokrzyskim (14,8%), podlaskim (7,9%), kujawsko-pomorskim (7,1%), małopolskim (6,1%) i opolskim (5,1%). Ze zjawiskiem spadku frekwencji mamy do czynienia w województwach: łódzkim (4,1%), podkarpackim (2,5%) oraz dolnośląskim (0,8%).

Wspieranie uczniów romskich w klasach zintegrowanych realizowane było głównie poprzez zatrudnianie asystentów edukacji romskiej. Asystenci zapewniają wszechstronną pomoc uczniom romskim w kontaktach ze środowiskiem szkolnym. Do ich obowiązków należy również utrwalanie dobrego kontaktu między rodzicami uczniów a szkołą. W roku szkolnym 2004/2005 w ramach Programu zatrudniono 91 asystentów edukacji romskiej, to jest średnio o 71,7% więcej niż w roku poprzednim (wykres nr 50 i 51). Największą liczbę asystentów romskich zatrudniono w województwie małopolskim (28), a w pozostałych liczba ta oscyluje od 1 (województwo kujawsko-pomorskie i łódzkie) do 9 zatrudnionych (województwa: dolnośląskie, mazowieckie i zachodniopomorskie). Należy odnotować trzykrotny wzrost zatrudnienia liczby asystentów romskich w województwach: mazowieckim i opolskim. W porównaniu do ostatniego roku w żadnym województwie nie spadła liczba zatrudnionych asystentów edukacji romskiej.

Sukcesywnie zmniejsza się ilość dzieci pochodzenia romskiego realizujących obowiązek szkolny przypadająca na jednego zatrudnionego asystenta edukacji romskiej (wykres nr 52 i 53). W roku szkolnym 2003/2004 wskaźnik ten wyniósł 37, a w roku szkolnym 2004/2005 – 26 dzieci. Aktualnie, gorzej niż średnia lokują się województwa: dolnośląskie (60), kujawsko-pomorskie (45), podlaskie (37), śląskie (37) i lubelskie (29).
W porównaniu do poprzedniego roku, największy postęp zanotowały województwa mazowieckie (81%) i opolskie (74,5% ).

Równie ważnym elementem wsparcia uczniów romskich w klasach zintegrowanych było zatrudnianie nauczycieli wspomagających (wykres nr 54 ). To oni, najlepiej znając metodykę pracy w grupach zróżnicowanych kulturowo, sprawują bieżący nadzór nad postępami dzieci w nauce, prowadzą zajęcia wyrównawcze, pomagają w odrabianiu lekcji oraz utrzymują stały kontakt z rodziną. W roku szkolnym 2004/2005, w ramach zadań objętych Programem, w całym kraju zatrudniono 119 nauczycieli wspomagających (w poprzednim roku - 51). Największą dynamikę wzrostu liczby zatrudnionych nauczycieli wspomagających obserwuje się w województwie dolnośląskim (2003/2004 – 2, 2004/2005
– 30) i lubelskim (2003/2004 – 8, 2004/2005 – 32). Należy podkreślić, że w żadnym województwie nie wystąpił spadek liczby zatrudnianych (wykres nr 55). Systematycznie maleje liczba dzieci pochodzenia romskiego realizujących obowiązek szkolny przypadająca na jednego nauczyciela wspomagającego, z 37 w roku szkolnym 2003/2004, do 20 dzieci w roku następnym (wykres nr 56). Aktualnie, gorzej niż średnia lokują się województwa: opolskie (151), podkarpackie (52), małopolskie (50), podlaskie (37), świętokrzyskie (27) i łódzkie (25). W porównaniu do roku szkolnego 2003/2004 największą poprawę zanotowały województwa (wykres nr 57) dolnośląskie (88,9%) i lubuskie (82,9% ).

Drugą grupę zadań w dziedzinie edukacji stanowiły programy wychowawcze i edukacyjne dla rodziców i dzieci romskich, w tym poradnictwo psychologiczne i pedagogiczne oraz zajęcia pozalekcyjne i wyrównawcze. Wyrównywanie szans edukacyjnych dzieci i młodzieży romskiej odbywało się najczęściej poprzez prowadzenie pozalekcyjnych zajęć wyrównawczych z różnych przedmiotów oraz specjalistycznych zajęć korekcyjno-kompensacyjnych i logopedycznych. Dane wskazują na wzrost liczby dzieci pochodzenia romskiego korzystających z różnych form zajęć pozalekcyjnych. W roku szkolnym 2004/2005 w tego typu zajęciach systematycznie uczestniczyło 1392 dzieci romskich, to jest średnio o 42,8% więcej, niż w roku poprzednim (wykres nr 58 i 59). Tendencja ta zauważalna jest w niemal wszystkich województwach. Tylko w województwie lubelskim, w okresie jednego roku, ilość dzieci korzystających z zajęć pozalekcyjnych wyraźnie spadła, z 46 do 16. Najwięcej dzieci na zajęcia pozalekcyjne uczęszcza w województwie dolnośląskim (417) i małopolskim (362). Pełną charakterystykę zachodzących zmian obserwujemy mierząc je - wyrażonym w procentach - stosunkiem liczby uczniów romskich uczestniczących w zajęciach wyrównawczych do liczby dzieci romskich realizujących obowiązek szkolny (wykres nr 60). Najlepszy wynik wykazują województwa: lubuskie (85,2%) dolnośląskie (76,7%), podlaski (71,6%) i kujawsko-pomorskie (66,7%). W czterech województwach wystąpił spadek wartości współczynnika (liczony rok do roku), w tym największy w województwie lubelskim o 65,2%.

Oddzielną grupę realizowanych zadań w dziedzinie edukacji stanowiły szeroko rozumiane: wypoczynek i rekreacja. Warto wymienić tu organizację kolonii i półkolonii letnich, zimowisk, obozów harcerskich, a także wycieczek turystyczno-krajoznawczych, zajęć sportowych i rekreacyjnych. W roku szkolnym 2004/2005 w tak zorganizowanym wypoczynku uczestniczyło 579 dzieci pochodzenia romskiego, to jest średnio o 30,4% więcej, niż w roku poprzednim (wykres nr 61 i 62). Najwięcej dzieci romskich (247) skorzystało z kolonii i półkolonii letnich oraz zimowisk w województwie dolnośląskim. W roku szkolnym 2004/2005 w województwach: warmińsko-mazurskim i wielkopolskim nie realizowano tego typu zadań.

Dane wyrażone procentowym stosunkiem: liczby uczniów romskich uczestniczących w zorganizowanym wypoczynku, do liczby dzieci romskich realizujących obowiązek szkolny, ujawniają najlepszy wynik w województwie lubelskim, gdzie 56,9% dzieci romskich realizujących obowiązek szkolny uczestniczy w zorganizowanych formach wypoczynku i rekreacji (wykres nr 63). Odnotowania wymagają również wyniki z województw: dolnośląskiego (45,4%) i podkarpackiego(42,4%). Najniżej lokuje się województwo podlaskie (1,4%) i mazowieckie (3,6%).

Uzupełnieniem podejmowanych działań w dziedzinie edukacji była pomoc materialna. Dotyczyła ona głównie dofinansowania umożliwiającego systematyczne uczęszczanie dzieci romskich do przedszkoli i klas zerowych. W tym zakresie trzeba również wymienić i inne formy działań takie jak: zaopatrzenie uczniów szczególnie potrzebujących pomocy materialnej w podręczniki, przybory szkolne, pomoce dydaktyczne, a w mniejszym stopniu dofinansowanie dożywiania dzieci w szkole, dojazdów do i ze szkoły, a także ubezpieczenia uczniów od nieszczęśliwych wypadków.

Ważnym elementem dopełniającym działania edukacyjne finansowane z rezerwy celowej były zadania realizowane ze środków MENiS. Miały one nieco inny charakter niż omówione wyżej. Główny akcent przeniesiony został na aspekty dydaktyczne i pedagogiczne. I tak, w pierwszej kolejności należy wymienić zakupy podręczników, przyborów szkolnych, pomocy dydaktycznych, strojów gimnastycznych i środków czystości dla uczniów pochodzenia romskiego, a także książek, w tym lektur dla bibliotek szkolnych.

Drugą grupę zadań stanowiły programy wychowawcze i edukacyjne dla rodziców i dzieci romskich, w tym poradnictwo psychologiczne i pedagogiczne oraz zajęcia pozalekcyjne i wyrównawcze. Ponadto finansowano pobyt dzieci romskich w przedszkolach i klasach „zerowych” oraz szkołach podstawowych i gimnazjach.

Uzupełnieniem zrealizowanych zadań edukacyjnych było sfinansowanie przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji stypendiów dla studentów romskich oraz uczniów romskich uzdolnionych artystycznie. Programem stypendialnym objętych zostało 44 studentów, którzy otrzymywali miesięcznie po 500 oraz 10 uczniów, którzy otrzymali jednorazowe stypendia równowartości 2 500 zł. Ponadto, ze środków Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji pod koniec 2004 r. zakupiono, a na początku 2005 r. rozesłano do szkół, asystentów edukacji romskiej oraz placówek i osób zaangażowanych w prace na rzecz społeczności romskiej ponad 200 kompletów edukacyjnych, zawierających publikacje książkowe i multimedialne o tematyce romskiej.

Sytuacja bytowa

W hierarchii celów wynikających z Programu poprawa sytuacji bytowej plasuje się bezpośrednio po edukacji. Sytuacja mieszkaniowa rodzin romskich jest niezwykle trudna. W 2005 roku w 7 województwach zrealizowano w tej dziedzinie szereg zadań, których efektem było wyremontowanie, w całym kraju, łącznie - 177 mieszkań (wykres nr 64). W przeważającej liczbie prace remontowe przeprowadzone zostały w województwach: dolnośląskim (64), małopolskim (57) oraz podkarpackim (32). Należy stwierdzić, że w skali całego kraju, w porównaniu do 2004 roku, dynamika podejmowanych prac remontowych spadła o 25,3%. I tak, w 2004 roku w województwie świętokrzyskim wyremontowano 13 mieszkań, a w roku następnym nie wyremontowano ani jednego. Podobna sytuacja, choć w nieco innych proporcjach liczbowych, miała miejsce w województwach: śląskim, podlaskim i mazowieckim. Warto podkreślić, że jedynie w województwie podkarpackim w 2005 roku udało się wyremontować więcej mieszkań niż w roku poprzednim. Istotnym dopełnieniem działań w zakresie poprawy sytuacji mieszkaniowej społeczności romskiej była budowa mieszkań socjalnych lub mieszkań w zakupionych budynkach kontenerowych. Podjęte w województwie małopolskim i podkarpackim działania doprowadziły do wybudowania 10 nowych mieszkań (w 2004 roku – 14). Wypada wspomnieć, że w skali całego kraju, w porównaniu do poprzedniego roku, w zakresie liczby remontów i wybudowanych nowych mieszkań, odnotowujemy ponad 20 procentowy regres. Sytuacja taka jest wynikiem niedofinansowania Programu. Realizacja zadań „remontowych i budowlanych” wymaga wysokich nakładów w stosunku liczby objętych nimi osób. Stąd, mimo niewątpliwych potrzeb oraz rozbudzonych w latach poprzednich oczekiwań, zaszła konieczność podjęcia trudnej decyzji o rezygnacji z realizacji dużej części z tych zadań. Środki w ten sposób uwolnione, w pierwszej kolejności przekazane zostały na realizację priorytetowych zadań edukacyjnych, których koszty (w relacji do całości wydatków Programu) rosną proporcjonalnie do rozszerzania się zasięgu Programu i przystępowania do niego nowych podmiotów.

Ważnym zadaniem realizowanym w 2005 roku były prace zmierzające do poprawy sytuacji sanitarnej, polegające na podłączeniu mieszkań do kanalizacji i wodociągów, udostępnieniu bieżącej wody oraz energii elektrycznej. Roboty prowadzone były w województwach: małopolskim, podkarpackim, podlaskim i zachodniopomorskim. W efekcie podjętych działań do 34 mieszkań została doprowadzona instalacja wodno – kanalizacyjna. Najwięcej robót instalacyjnych (25) wykonano w województwie małopolskim. Trzeba odnotować, że w skali całego kraju, obserwowany jest systematyczny wzrost (o 41,7%) ilości zrealizowanych tego typu zadań. Inne formy aktywności takie jak np. pomoc w otrzymaniu dodatków mieszkaniowych występowały sporadycznie i w ograniczonym zakresie.

W 8 województwach (kujawsko-pomorskim, lubuskim, łódzkim, mazowieckim, pomorskim, śląskim, warmińsko-mazurskim i wielkopolskim) w roku 2005 nie podjęto działań w dziedzinie Sytuacja bytowa.

Zdrowie

Problemy zdrowotne powiązane są bezpośrednio ze złą sytuacją socjalną części środowiska romskiego. W 2005 roku w całym kraju badaniami profilaktycznymi lub szczepieniami ochronnymi objęto 1107 Romów (wykres nr 65). W porównaniu do roku poprzedniego, odnotowujemy w tym zakresie wzrost w wysokości 30,2%. Największą liczbę Romów objęto badaniami profilaktycznymi w województwach: małopolskim (542), podkarpackim (193) i dolnośląskim (148). Najwyższy roczny wzrost liczby Romów korzystających z badań profilaktycznych (wykres nr 66) wystąpił w województwach dolnośląskim (228,9%) i podkarpackim (101%). W latach 2004 i 2005 w 7 województwach (lubuskie, mazowieckie, pomorskie, śląskie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie i wielkopolskie) nie prowadzono badań profilaktycznych dla środowisk romskich.

Działania mające na celu szeroko rozumianą profilaktykę zdrowotną realizowane były głównie poprzez zatrudnianie pielęgniarek środowiskowych. Niosą one bezpośrednią pomoc medyczną, prowadzą także proste poradnictwo medyczne, a także zajmują się dystrybucją zakupionych z dotacji leków i środków higieny osobistej. W 2005 roku, w ramach realizowanych zadań programowych, w 5 województwach zatrudniono łącznie 18 pielęgniarek środowiskowych (wykres nr 67). Jest to o 80% więcej, niż w roku poprzednim. Najwięcej pielęgniarek środowiskowych (8) zatrudniono w województwie dolnośląskim.

Wyrażony w procentach, stosunek liczby Romów objętych badaniami profilaktycznymi do liczby zatrudnionych pielęgniarek środowiskowych (wykres nr 68), ujawnia najlepszy wynik w województwie dolnośląskim i podlaskim, gdzie (średnio) jedna pielęgniarka ma pod opieką, w pierwszym przypadku 19, a w drugim 23 Romów. Ponadto, warto podkreślić, że średni wynik z całego kraju wskazuje na spadek z 85 do 62 Romów pozostających pod opieką jednej pielęgniarki. Gorzej niż średnia plasują się województwa: małopolskie (136) i podkarpackie (87). Ważnym uzupełnieniem powyższych działań była organizacja tzw. „białych dni”, w trakcie których lekarze różnych specjalności udzielali bezpłatnych porad medycznych. W 2005 roku, w ramach Programu, w czterech województwach zorganizowano łącznie 88 „białych dni” (w tym 73 w województwie zachodniopomorskim – wykres nr 69). „Białe dni” organizowane były prawie wyłącznie w województwach, w których zatrudnione były pielęgniarki środowiskowe.

W 2005 roku w województwach: lubuskim, mazowieckim, pomorskim, śląskim, świętokrzyskim, warmińsko-mazurskim oraz wielkopolskim, zadania w dziedzinie Zdrowie nie były realizowane.

Przeciwdziałanie bezrobociu

Głównym celem działań podejmowanych w tej dziedzinie jest zmniejszenie współczynnika bezrobocia wśród Romów. Ma to szczególne znaczenie w sytuacji, gdy ma ono charakter długotrwały i obejmuje większość społeczności romskiej. Według zgromadzonych danych w 2005 roku (wykres nr 70) najwyższa stopa bezrobocia wśród Romów występowała w województwach: dolnośląskim (99,5%), lubuskim, lubelskim (96%) i zachodniopomorskim (95%). Z mniejszym odsetkiem bezrobotnych mieliśmy do czynienia w województwach: śląskim (54,5%), pomorskim (60%) i opolskim (69%). W porównaniu do ostatniego roku (wykres nr 71) znaczny wzrost liczby bezrobotnych obserwuje się w województwie podlaskim, gdzie w 2004 roku bez pracy pozostawało 64,3%, a w 2005 roku 73,7% Romów. W szeregu województw można odnotować spadek bezrobocia. Największy (25,4%) wykazuje województwo opolskie, w pozostałych oscyluje on pomiędzy 0,5% – 3,1%, a więc na poziomie błędu statystycznego.

W celu aktywizacji zawodowej społeczności romskiej w ramach Programu podjęto szereg działań mających na celu utworzenie nowych miejsc pracy i zatrudnienie osób pochodzenia romskiego. Działania takie wykonywane były przy współudziale powiatowych urzędów pracy. Należy stwierdzić, że w ostatnim roku nastąpił znaczny wzrost liczby Romów korzystających z miejsc pracy subsydiowanej, z 26 w roku 2004 do 56 w roku 2005.
W ramach tej formy aktywizacji najwięcej Romów zatrudniono w województwach: dolnośląskim (19), małopolskim (12) i opolskim (11) (wykres nr 72).

Ważnym uzupełnieniem działań w tej dziedzinie było organizowanie szkoleń podnoszących i zmieniających kwalifikacje zawodowe oraz poradnictwo zawodowe. W ostatnim roku liczba Romów objętych szkoleniami wzrosła z 26 do 69. Z tej formy aktywizacji zawodowej najwięcej Romów skorzystało w województwach: zachodniopomorskim (33) i dolnośląskim (16).

Należy stwierdzić, że organizacyjnie zadania tego typu – szczególnie biorąc pod uwagę aktualne problemy na rynku pracy - są trudne i wymagają od realizatorów solidnego przygotowania; tym bardziej, że koszt takich przedsięwzięć jest relatywnie wysoki. Być może, również z tego powodu, w województwach: kujawsko-pomorskim, lubelskim, lubuskim, mazowieckim, podkarpackim, pomorskim, warmińsko-mazurskim i wielkopolskim nie podjęto żadnych działań w omawianej dziedzinie.

Kultura i zachowanie romskiej tożsamości etnicznej

Kultura i zachowanie romskiej tożsamości etnicznej to dziedzina, która stanowi tradycyjnie główny obszar aktywności środowisk romskich. Podjęte w 2005 roku działania cechowała duża różnorodność form szeroko prezentujących dorobek kultury romskiej poprzez organizację dni kultury, koncertów, wystaw, plenerów, warsztatów itp. Należy podkreślić, że w tej grupie zrealizowanych zadań współorganizatorami - najczęściej bezpośrednimi wykonawcami - poszczególnych przedsięwzięć były stowarzyszenia romskie. Fakt ów ma podstawowe znaczenie, ponieważ romskie inicjatywy artystyczne i kulturalne adresowane są również do ludzi, którzy bardzo rzadko stykają z tym środowiskiem. Drugą grupę zadań stanowiło wspieranie istniejących i pomoc w powstawaniu nowych zespołów muzycznych działających przy ośrodkach i centrach kultury oraz świetlicach.

Romowie a społeczeństwo obywatelskie

Wzrost aktywności w dziedzinie Romowie a społeczeństwo obywatelskie jest ściśle powiązany ze skutecznym rozwiązywaniem najważniejszych i najpilniejszych problemów społeczności romskiej. Na odnotowanie zasługuje systematyczne wsparcie istniejących w kilku województwach Centrów Porad Obywatelskich, a także pomoc w organizacji nowych placówek tego typu. Ważną rolę pełnią tu również zorganizowane przez jednostki samorządu terytorialnego spotkania konsultacyjne z udziałem społeczności romskiej, lokalnych władz, straży gminnych i Policji oraz lokalnych organizacji pozarządowych.

Bezpieczeństwo, przestępstwa popełniane na tle etnicznym 

W dziedzinie Bezpieczeństwo, przestępstwa popełniane na tle etnicznym, warto odnotować inicjatywę Komendy Wojewódzkiej Policji w Krakowie, polegającą na utworzeniu w strukturze Wydziału Prewencji koordynatora ds. związanych z realizacją Programu. Podobne kroki podjęli komendanci Komend Powiatowych i Miejskich Policji z województwa małopolskiego, na terenie których zamieszkują Romowie. Ponadto ze środków przekazanych przez MSWIA przeprowadzono akcje profilaktyczne. Na uwagę zasługuje również zorganizowana we Wrocławiu przez Stowarzyszenie THESAURUS dwudniowa konferencja z udziałem ekspertów OBWE pt.: Przeciw dyskryminacji: Romowie – Administracja – Policja. Doświadczenia wzajemnej współpracy.

Wiedza o społeczności romskiej

Należy odnotować stałe zainteresowanie problematyką romską w lokalnych mediach. W roku 2005 TVP S.A. Oddział w Krakowie kontynuował emisję programu „ Romski informator”. Program emitowany był w języku romskim z polskimi napisami. Według zapewnień wydawcy, w 2006 roku program emitowany będzie ze środków własnych telewizji.

Podsumowanie

Największą, a zarazem najważniejszą dziedziną zadań podejmowanych w ramach Programu zadań, była edukacja. Działalność w tej sferze była najbardziej efektywna. W roku szkolnym 2004/2005 roku w istotny sposób wzrosła liczba uczniów romskich realizujących obowiązek szkolny. Fakt, że w kilku województwach prawie wszystkie dzieci romskie realizowały obowiązek szkolny jest niewątpliwym osiągnięciem Programu. Systematycznie poprawia się również frekwencja uczniów romskich. W istotny sposób zwiększa się liczba uczniów romskich korzystających z różnych form zajęć pozalekcyjnych. Bez wątpienia w zakresie omawianych zjawisk mamy do czynienia ze stałą tendencją wzrostową. Na trwały charakter zachodzących zmian w sposób decydujący wpływa systematycznie rosnąca liczba zatrudnionych asystentów edukacji romskiej i nauczycieli wspomagających.

Sukcesywnie wzrasta zaopatrzenie uczniów romskich w podręczniki i przybory szkolne. Rodzice coraz chętniej i liczniej uczestniczą w zebraniach informacyjnych, podejmują współpracę z nauczycielami w zakresie realizowanych zadań edukacyjnych z udziałem dzieci romskich. Zwiększa się również liczba dzieci korzystających z: kolonii i półkolonii letnich, zimowisk, obozów harcerskich, a także wycieczek turystyczno-krajoznawczych, zajęć sportowych i rekreacyjnych.

Pomimo, że w porównaniu do poprzedniego roku, liczba remontów i wybudowanych nowych mieszkań nieco spadła, efekty podjętych działań w dziedzinie Sytuacja bytowa należy uznać za pozytywne, szczególnie w tak ważnym zakresie, jak inwestycje w infrastrukturze sanitarnej. Poprawa ogólnych warunków socjalno-bytowych, choć zauważalna, w dłuższej perspektywie wymaga znacznego wzrostu nakładów finansowych.

Zagadnienia sytuacji bytowej Romów bezpośrednio wiążą się z problematyką stanu i ochrony zdrowia. W 2005 roku znacząco wzrosła liczba Romów objętych badaniami profilaktycznymi lub szczepieniami ochronnymi. Wyraźnie wzrosła także liczba zatrudnionych pielęgniarek środowiskowych oraz liczba zorganizowanych tzw. „białych dni”. Ponieważ działalność pielęgniarek środowiskowych oraz organizowanie tzw. „białych dni” w znaczącym stopniu zmieniają stosunek Romów i ich rodzin do problemów zdrowotnych, właśnie te działania powinny być preferowane w przyszłości.

Ogólna sytuacja na rynku pracy jest w dalszym ciągu niezwykle trudna, jednak Romowie powoli dostrzegają sens podejmowania starań o podjęcie pracy. W ostatnim roku nastąpił znaczny wzrost liczby Romów korzystających z miejsc pracy subsydiowanej oraz szkoleń podnoszących i zmieniających kwalifikacje zawodowe. Taka postawa zaczyna być doceniana przez nie-romską większość, która powoli dostrzega w Romach równoprawnych członków lokalnych wspólnot. W dalszym ciągu należy realizować zadania zmierzające do zwiększenia zainteresowania Romów uczestnictwem w kursach wzbogacających kwalifikacje zawodowe, a także poszerzenia oferty prac interwencyjnych przeznaczonych dla Romów.

Nadal duże znaczenie dla skuteczności działań programowych mają inicjatywy podjęte w sferze kultury. Pozwalają one społeczności romskiej na kultywowanie własnej tradycji oraz podtrzymywanie tożsamości etnicznej. Poprzez swój walor popularyzatorski upowszechniają wiedzę o Romach, ich kulturze i historii w środowiskach lokalnych, czym przyczyniają się do przełamywania stereotypów.

Efekty zrealizowanych zadań w roku 2005 należy ocenić pozytywnie. Warto podkreślić, że kluczem do osiągania wyznaczonych celów w przyszłości jest akceptacja podejmowanych działań przez lokalne wspólnoty samorządowe, a także kontynuacja systemowych działań skierowanych bezpośrednio do społeczności Romów.