Mniejszości Narodowe i Etniczne

ustanowiony uchwałą Rady Ministrów z dnia 13 lutego 2001 r.

I. Opis sytuacji i najważniejszych problemów

Pilotażowy program rządowy na rzecz społeczności romskiej obejmuje obszar powiatów limanowskiego, nowosądeckiego, nowotarskiego i tatrzańskiego, zamieszkały przez Romów z grupy Bergitka oraz Tarnowa, zamieszkałego przez Polską Romę (najliczniejsza z czterech tradycyjnie zamieszkujących Polskę grup). Szacunkowo na obszarze tym mieszka ok. 3 – 3,5. tys. Romów (ok. 10 % wszystkich Romów mieszkających w Polsce). Romowie z grupy Bergitka przebywają na tych terenach Polski co najmniej od końca XVIII w., Romowie, którzy obecnie mieszkają w Tarnowie znaleźli się tam w związku z akcją osiedlania Romów prowadzoną przez władze PRL w latach 60-tych.
Romowie z grupy Bergitka, określani też jako Romowie Górscy lub Karpaccy, tworzą najbardziej zwarte skupiska tradycyjnie zamieszkujące wioski południowej Polski. Jest to grupa najuboższa i najmniej poważana przez współziomków, mająca najluźniejszą strukturę wewnętrzną (brak tradycyjnego zwierzchnika - Szero Roma). Na co dzień posługują się dialektem języka „rromani”. Społeczność ta jest dość słabo zorganizowana. Na czele każdego osiedla romskiego stoi jednak zwierzchnik zwany „wójtem”.
Najważniejsze problemy społeczności romskiej wiążą się z jej niskim poziomem wykształcenia. Bardzo duży procent dzieci romskich nie uczęszcza regularnie do szkoły. Romowie nie przywiązują należytej wagi do oświaty, wykształcenie uważając za mało przydatne. Inne poważne problemy to: ubóstwo, bezrobocie, złe warunki mieszkaniowe, zły stan zdrowia, niski poziom higieny. Ze względu na wysoki procent bezrobocia, wielodzietność i często występujący problem alkoholizmu sytuacja ekonomiczna rodzin romskich jest wyjątkowo trudna. Równocześnie społeczność tę charakteryzuje postawa roszczeniowa a także nikła aktywność na rzecz zmiany własnej sytuacji życiowej. Stan ten ma głębokie uwarunkowania historyczne i społeczne, wynika także z wielu błędów popełnionych w okresie PRL.
Sytuacja Romów z grupy Bergitka jest zdecydowanie najtrudniejsza w stosunku do innych grup romskich w Polsce. Zgodni co do tego są nie tylko lokalni, ale i ogólnopolscy działacze romscy. Oczywiste więc stało się, że rządowy program obejmuje w pierwszej kolejności tę grupę Romów.

II. Potrzeba Programu

Konieczność stworzenia programu wynika ze szczególnie trudnej sytuacji społeczności romskiej zamieszkującej wymienione w rozdziale I. powiaty województwa małopolskiego. Dotychczasowe doświadczenia oraz konferencje poświęcone tej problematyce wykazały, że samorządy terytorialne nie są w stanie samodzielnie, bez udziału Rządu, uporać się z występującymi problemami.
Romowie zarzucają często władzom lokalnym brak wrażliwości na swoje specyficzne kłopoty. Samorządy z kolei podkreślają, że Romowie są traktowani tak samo jak inni obywatele polscy, a w niektórych gminach województwa małopolskiego środki przyznawane rodzinom romskim są, ze względu na ich szczególnie trudną sytuację, znacznie wyższe niż przekazywane reszcie społeczności lokalnej. Obie strony zgadzają się co do konieczności zaangażowania się, w rozwiązywanie trudności na jakie natrafiają, administracji rządowej.
Na problemy związane z położeniem Romów w województwie małopolskim, w sposób zasadniczy odbiegającym od współczesnych warunków cywilizacyjnych, zwracają także uwagę posłowie na Sejm RP oraz eksperci z państw Europy Zachodniej (w tym Komisji Europejskiej i Rady Europy).
Warto zwrócić uwagę, że społeczność romska traktowana jest w naszym kraju jako jedna z mniejszości narodowych i etnicznych, a co się z tym wiąże, zgodnie z umowami międzynarodowymi podpisanymi przez Polskę oraz prawem wewnętrznym (w tym zwłaszcza konstytucją), należy jej się pełna ochrona prawna i pomoc ze strony państwa.
Polska przyjęła szereg aktów prawa międzynarodowego, w których znalazły się regulacje dotyczące ochrony mniejszości narodowych. Są to m.in.: Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 roku, Międzynarodowa Konwencja w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej z 7 marca 1966 r., Międzynarodowy Pakt Praw obywatelskich i politycznych z 16 grudnia 1966 r., Konwencja Praw Dziecka z 20 listopada 1989 r. W Europie najważniejszym dokumentem regulującym prawa mniejszości narodowych jest Konwencja ramowa Rady Europy o ochronie mniejszości narodowych, którą Prezydent RP ratyfikował 10 listopada 2000 r.
W ramach ONZ oraz instytucji europejskich przyjęto szereg dokumentów odnoszących się wyłącznie do Romów. Najważniejsze z nich to:

• Rezolucja nr 65 Komisji Praw Człowieka ONZ z 4 marca 1992 r., O ochronie Romów/Cyganów;
• Rekomendacja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy nr 563 z 1969 r., O sytuacji Cyganów i innych wędrowców w Europie;
• Rekomendacja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy nr 1203 z lutego 1993 r., O Cyganach w Europie;
• Uchwała Stałej Konferencji Władz Lokalnych i Regionalnych Rady Europy nr 243 z 16-18 marca 1993 r., O Cyganach w Europie: rola i odpowiedzialność władz lokalnych i regionalnych;
• Rekomendacja Kongresu Władz Lokalnych i Regionalnych Europy nr 11 z 1995 r., Ku tolerancyjnej Europie: wkład Romów/Cyganów;
• Rekomendacja Europejskiej Komisji Przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji Rady Europy nr 3 z 1997 r., Walka z rasizmem i nietolerancją wobec Romów/Cyganów;
• Deklaracja Brukselska z 12 lipca 1996 r. uczestników rozmów okrągłego stołu w Parlamencie Europejskim w Brukseli dotyczących Romów/Cyganów w Europie.

Romowie są mniejszością narodową, której sytuacja jest najczęściej dyskutowana na forum instytucji europejskich. W 1995 r. przy Radzie Europy powołana została Grupa Specjalistów do spraw Romów/Cyganów, a przy Biurze Instytucji Demokratycznych Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (ODHIR ) - Punkt Kontaktowy do Spraw Romów i Sinti. Zainteresowanie sytucją Romów w Europie Środkowo-Wschodniej zaowocowało szeregiem konferencji i międzynarodowych programów. W wielu krajach tego regionu przyjęto narodowe bądź regionalne programy na rzecz społeczności romskiej.
Sytuacja Romów w Polsce stanowi przedmiot zainteresowania instytucji europejskich oraz państw Unii Europejskiej, zwłaszcza tych, na których terytorium udają się polscy Romowie, ubiegając się o status uchodźcy (np. Wielkiej Brytanii i Finlandii). Rząd RP współpracuje przy rozwiązywaniu problemów Romów z wyspecjalizowanymi agendami Rady Europy oraz państwami Unii Europejskiej. Działania podjęte wspólnie z brytyjskim Funduszem Know-How przyniosły już pewne rezultaty m.in. w Nowym Sączu i Tarnowie.
Opis sytuacji Romów w Polsce znalazł się w międzynarodowych raportach. Z najnowszych warto przytoczyć, dotyczący województwa małopolskiego, bardzo krytyczny raport Jenny Beesley z listopada 1999 r, przygotowany dla brytyjskiej fundacji „Westminister for Democracy” i przedstawiony posłom parlamentu europejskiego oraz przedstawicielom brytyjskiego Rządu a także Drugi Raport o Polsce Europejskiej Komisji Przeciwko Rasizmowi i Ksenofobii, opisujący stan na 10 grudnia 1999 r. W tym ostatnim raporcie stwierdza się m.in. W społeczeństwie utrzymują się uprzedzenia wobec wspólnoty romskiej / cygańskiej; z pewnością prowadzi to do dyskryminacji w życiu codziennym (...). Zgodnie z doniesieniami, społeczność Romów jest generalnie wyłączona z polskich społeczności obok których żyje; lokalnie występują konflikty, choć rzadko przyznaje się, że mają one tło etniczne (...). Niektóre źródła wskazują również, że Romowie / Cyganie spotykają się z dyskryminacją ze strony lokalnych władz, w odniesieniu do świadczenia usług. ECRI zwraca uwagę polskich władz (...) by stosowały odpowiednie środki celem zapewnienia pełnego i szybkiego wymiaru sprawiedliwości w sprawach związanych z naruszeniem fundamentalnych praw Romów / Cyganów. W szczególności zaleca się, by w sprawach o przestępstwa przeciwko Romom / Cyganom nie tolerowano w żadnym stopniu bezkarności. ECRI podkreśla również szczególne znaczenie zapewniania, by wszelka dyskryminacja ze strony władz publicznych, w związku z wykonywaniem ich obowiązków, była nielegalna. ECRI wzywa polskie władze do niezwłocznego poświęcenia uwagi tym problemom.
Sytuacja Romów w Europie Środkowej i Wschodniej jest przedmiotem szczególnego zainteresowania instytucji europejskich i państw członkowskich Unii Europejskiej, co wynika głównie z obaw przed migracją. Dowiodły tego dobitnie kontrakty dwustronne m.in. z władzami brytyjskimi, fińskimi, irlandzkimi w minionych dwóch latach.
Swoje zainteresowanie kwestią Romów, przede wszystkim w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, Unia Europejska oraz Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie opierają na dwóch generalnych stwierdzeniach:

• mniejszość Romów jest najliczniejszą mniejszością etniczną w całej Europie, w tym szczególnie w państwach Europy Środkowej,
• ich sytuacja oceniana jest – m.in. w oparciu o raport Wysokiego Komisarza ds. Mniejszości Narodowych OBWE z marca 2000 r. – jako „często najgorsza ze wszystkich grup zamieszkujących w obszarze OBWE”.

Daleko idące zaangażowanie deklarują również deputowani do Parlamentu Europejskiego, zapowiadając aktywne stymulowanie przede wszystkim Komisji Europejskiej do dalszych działań na rzecz społeczności romskiej w państwach kandydujących. Żywo problemem rozwiązywania problemów społeczności Romów w Europie zainteresowana jest OBWE – zarówno przez Wysokiego Komisarza ds. Mniejszości Narodowych, jak i poprzez Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka w Warszawie. Nieformalny dialog instytucji europejskich z państwami Europy Środkowej i Wschodniej (szczególnie ze Słowacją, Czechami, Rumunią, Bułgarią i Węgrami), dotyczący kwestii Romów zapoczątkowany został przez prezydencję fińską w II połowie 1999 r. Podstawą dla tego dialogu, zmierzającego do zwalczania uprzedzeń wobec Romów oraz prowadzenia działań na rzecz zmiany stanowiska administracji publicznej jest przygotowana w ostatnim okresie analiza „Situation of Roma in the cadidate countries; background document” oraz wynikające z niej, wypracowane przez Grupę Roboczą Rady „Europa Centralna” OBWE, „zasady wiodące” (guiding principles). Eksponowane jest zainteresowanie stworzeniem i finansowaniem przede wszystkim programów edukacyjnych, dających Romom większe szanse na rynku pracy oraz realizacją innych programów – finansowanych z własnych środków budżetowych zainteresowanych państw oraz z wykorzystaniem środków pomocowych Unii Europejskiej. Poprawa sytuacji społeczności Romów jest krótko- i średnioterminowych priorytetem w ramach Partnerstwa dla Członkostwa w odniesieniu do 5 państw kandydujących (Bułgaria, Czechy, Węgry, Rumunia i Słowacja). Dla realizacji działań w ramach tych priorytetów przeznaczono w 1999 r. ze środków PHARE ok. 10 mln Euro. W roku 2000 przeznaczona zostanie na te cele kwota ok. 13 mln Euro. Ponadto, społeczność romska może korzystać z programów horyzontalnych, przygotowanych w ramach strategii przedakcesyjnej, takich jak „PHARE DEMOKRACY” i „Lien” (development of/support for a civil society). W ramach przygotowań do realizacji nowego programu PHARE dla organizacji pozarządowych o nazwie „ACCESS” specjalni wysłannicy Komisji podejmą w krajach kandydujących próbę zdefiniowania priorytetowych grup docelowych (beneficjentów). Niektóre z nich mają dotyczyć wyłącznie Romów. Istnieje ponadto możliwość korzystania przez społeczność romską z otwartych dla państw kandydujących programów dla młodzieży (Socrates, szczególnie Comenius, Youth for Europe, z czego przeznacza się 5 mln Euro wyłącznie dla Romów) oraz Tempus II.
Problem Romów w Polsce, aczkolwiek dotkliwy, występuje ze znacznie mniejszą intensywnością aniżeli w niektórych innych państwach Europy Środkowej i Wschodniej. W konsekwencji zainteresowanie Unii Europejskiej i gotowość wymiernej, konkretnej pomocy w rozwiązywaniu problemów w Polsce jest względnie mała. Na ile jednak Romowie polscy będą beneficjentami deklarowanej pomocy ze strony Unii Europejskiej, zależeć będzie w znacznej mierze od polskiej aktywności. Na forum międzynarodowym strona polska deklaruje otwartość do współpracy i podkreśla zainteresowanie wspólnymi programami na rzecz poprawy ogólnej sytuacji Romów.
W ostatnim raporcie Komisji Europejskiej oceniającym przygotowanie Polski i innych krajów kandydujących do członkostwa w Unii Europejskiej zwrócono uwagę na brak w naszym kraju strategii integracji społeczności romskiej na poziomie administracji rządowej. Odnotowano, iż warunki ekonomiczne i socjalne Romów są gorsze niż pozostałych członków społeczeństwa. Raport ten mówiąc o programach na rzecz Romów, podejmowanych przez państwa aplikanckie, zwraca uwagę na konieczność finansowania ich ze środków budżetowych: "Takie programy powinny być wsparte środkami budżetowymi (...) powinny być wdrażane w sposób stały we współpracy z przedstawicielami romskimi".

Trudna sytuacja społeczności romskiej w województwie małopolskim oraz niemożność samodzielnego poradzenia sobie z nią przez władze samorządowe legła u podstaw decyzji o włączeniu się administracji rządowej w rozwiązywanie powstałych problemów (szczegółowy opis problemów zawiera rozdział V). Na konieczność stworzenia pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim zwrócono uwagę w trakcie VIII posiedzeniu Międzyresortowego Zespołu do Spraw Mniejszości Narodowych, które odbyło się 1 marca 2000 r. W przygotowaniu programu uczestniczyły:

• instytucje centralne, a w szczególności Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji;
• samorządy województwa małopolskiego;
• organizacje romskie (udział społeczności romskiej w tworzeniu i realizacji programu jest jednym z podstawowych warunków jego powodzenia);
• organizacje pozarządowe.

Najważniejszą rolę w zebraniu materiałów niezbędnych do opracowania harmonogramu wykonania i finansowania zadań odegrały samorządy gminne województwa małopolskiego. W tworzenie tego dokumentu zaangażowały się także powiatowe urzędy pracy, Małopolski Urząd Wojewódzki i Kuratorium Oświaty w Krakowie.
Przy tworzeniu i realizacji programu zaangażowani są, powołani w pierwszej połowie
2000 r., pełnomocnicy ds. romskich, działający w strukturach samorządowych (Nowego Sącza oraz starostwa nowosądeckiego) a także pełnomocnicy wyłonieni przez lokalne społeczności romskie.
Kwestia Romów jest żywo dyskutowana w wielu środowiskach w Polsce. Z drugiej strony społeczność ta sama poszukuje własnej tożsamości oraz sposobów rozwiązania nabrzmiałych problemów. Podstawą rozwiązywania problemów romskich jest i będzie dialog ze środowiskiem romskim i jego reprezentantami.

III. Cele Programu

Zasadniczym celem programu jest doprowadzenie do pełnego uczestnictwa Romów, zamieszkujących wymienione w rozdziale I. tereny województwa małopolskiego, w życiu społeczeństwa obywatelskiego i zniwelowanie różnic dzielących tę grupę od reszty społeczeństwa. Szczególnie istotne jest doprowadzenie do wyrównania poziomów w takich dziedzinach jak: edukacja, zatrudnienie, zdrowie, higiena, warunki lokalowe, umiejętność funkcjonowania w społeczeństwie obywatelskim.
Zaniechanie działań w tych dziedzinach skutkowałoby dalszym pogłębianiem się różnic w poziomie cywilizacyjnym Romów i reszty społeczeństwa. Grupa ta, a w szczególności Bergitka Roma jest bowiem społecznością, która najwięcej ucierpiała w okresie transformacji ustrojowej. Z uwagi na słabe wykształcenie oraz odmienność kulturową jej udziałem stały się wszystkie negatywne skutki przeobrażeń w Polsce (bezrobocie, problemy socjalne, obniżenie poziomu bezpieczeństwa). Jednocześnie jest to grupa, której najtrudniej zrozumieć zachodzące przeobrażenia. Bez rozsądnej pomocy z zewnątrz Romowie będą stale korzystali z pomocy społecznej, co stanowiło będzie duże obciążenie zarówno dla budżetów gmin jak i państwa. Zaniechanie działań dzisiaj powodować będzie narastanie kosztów w przyszłości.
Celem programu nie jest doraźna pomoc w trudnej sytuacji w jakiej znalazła się społeczność romska, ale wypracowanie takich mechanizmów, które pozwoliłyby na osiągnięcie celów nakreślonych powyżej. Niezbędne przy tym jest, aby umożliwić Romom zachowanie własnej odrębności kulturowej. Brak wykształcenia i trudna sytuacja bytowa Romów sprawiają, że są oni podatni na negatywne skutki cywilizacji, a tym samym zatracanie rodzimej kultury. Z kolei podtrzymywanie pozytywnych elementów kultury romskiej może pomóc tej społeczności w znalezieniu swojego miejsca we współczesnej Polsce.

IV. Założenia Programu

Program ma charakter pilotażowy. Rozwiązania zaproponowane w dokumencie mają charakter innowacyjny i nie były do tej pory stosowane w Polsce. W miarę wprowadzania programu w życie i zdobywania niezbędnych doświadczeń jego poszczególne elementy (zwłaszcza z zakresu edukacji) powinny być wykorzystywane także w innych regionach Polski. W pierwszej kolejności program powinien zostać rozszerzony na całe województwo małopolskie, w tym Nową Hutę, na terenie której znajduje się duże skupisko społeczności romskiej z grupy Bergitka. Należy mieć świadomość, że program musi mieć charakter wieloletni. Powinien trwać minimum kilkanaście lat. W zakreślonym ustawowo terminie trzyletnim w sposób oczywisty nie jest bowiem możliwe osiągniecie, zapisanych w rozdziale III, celów strategicznych programu.
Program obejmuje sprawy edukacji, zdrowia, walki z bezrobociem, pomocy społecznej, budownictwa, bezpieczeństwa, kultury romskiej, wiedzy o Romach w społeczeństwie polskim oraz wiedzy o reformach dokonujących się w Polsce wśród Romów.

W realizacji programu uczestniczą, poza instytucjami rządowymi:

• przedstawiciele społeczności romskiej;
• samorządy terytorialne (podstawowymi jednostkami, na których opiera się program są gminy);
• organizacje pozarządowe, którym bliskie są problemy społeczności romskiej (Helsińska Fundacji Praw Człowieka, Fundacja Wspomagania Wsi, Europejski Instytut na rzecz Demokracji, Fundacja im. Stefana Batorego, Biuro Porad Obywatelskich Stowarzyszenia Centrum Informacji Społecznych, Polska Fundacja Dzieci i Młodzieży).

Koordynatorem programu jest minister właściwy do spraw wewnętrznych.
Niezbędnym warunkiem osiągnięcia założonych w programie celów jest udział w nim społeczności lokalnych. Starano się go tak konstruować, aby integrował mniejszość romską do tych społeczności, nie stając się przedmiotem konfliktów, ale ewentualnym nieporozumieniom zapobiegał. Stąd potrzeba udziału w programie również najbardziej potrzebujących osób z lokalnej społeczności nie będących Romami.

Program zawiera informacje na temat kosztów, jakie pociągnie za sobą jego realizacja i proponuje instytucje, które będą go współfinansowały. Może on być finansowany ze środków:

• rządowych,
• samorządów terytorialnych,
• organizacji pozarządowych,
• europejskich funduszy pomocowych.

Należy zwrócić uwagę, że zgodnie z założeniami programu, aplikacje o przyznanie środków z programów pomocowych powinny składać jednostki samorządu terytorialnego bądź organizacje pozarządowe (w tym organizacje zrzeszające osoby należące do mniejszości romskiej). Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji przygotowało i rozesłało wszystkim zainteresowanym obszerny materiał na temat Funduszy Pomocowych, których środki finansowe mogą być wykorzystane w realizacji programu. Wspólnie z Małopolskim Urzędem Wojewódzkim planuje także zorganizowanie szkoleń na temat przygotowywania wniosków, tak aby spełniałyby warunki Funduszy Pomocowych.
Mające potencjalnie największe znaczenie dla finansowania programu, europejskie programy pomocowe to: ACCESS, SOCRATES-COMENIUS, LEONARDO DA VINCI II, MŁODZIEŻ, SAPARD. Bank Światowy oferuje Program Aktywizacji Obszarów Wiejskich. Środki na realizację poszczególnych zadań zapisanych w programie można będzie także czerpać z instytucji i funduszy narodowych: brytyjskich KNOW-HOW i THE PRINCE OF WALES, Kanadyjskiego Funduszu Współpracy, Programu Małych Dotacji Ambasady Królestwa Niderlandów, programu Szwedzkiej Agencji Rozwoju Międzynarodowego, Polsko-Szwajcarskiej Komisji Środków Złotowych. Ze wszystkimi wymienionymi instytucjami i funduszami nawiązano kontakt w toku prac nad przygotowaniem programu.
Zapewnienie ciągłości finansowania programu już obecnie wymaga zaplanowania wydatków na trzy najbliższe lata. W celu zagwarantowania w budżecie państwa środków na realizację programu niezbędne jest stworzenie rezerwy celowej, pozostającej w gestii ministra właściwego do spraw wewnętrznych. Środki te będą uruchamiane na wniosek ministra właściwego do spraw wewnętrznych i przekazywane za pośrednictwem Wojewody Małopolskiego poszczególnym samorządom w tym województwie. Na wojewódzką administrację rządową spadnie też obowiązek bieżącego monitorowania realizacji programu oraz badanie poziomu wykonania założeń programu w poszczególnych latach.
Jednostki samorządu terytorialnego wyraziły zgodę na uczestnictwo w programie oraz partycypację w kosztach jego realizacji.

V. Działania na rzecz poprawy sytuacji mniejszości romskiej w poszczególnych dziedzinach

1. EDUKACJA

OPIS PROBLEMU:
Przyczyną większości problemów społeczności romskiej jest niski poziom wykształcenia jej członków. Dzieci romskie uczęszczają do szkół niesystematycznie, bądź nie uczęszczają wcale, co jest spowodowane niedocenianiem przez rodziców roli edukacji w późniejszym życiu, traktowaniem szkoły jako organu represyjnego oraz jako zagrożenia dla romskiej tożsamości.
Dzieci romskie wypełniające obowiązek edukacyjny uczą się w klasach zintegrowanych bądź tzw. „klasach romskich” (klasy takie przed kilkoma laty powstawać zaczęły w środowisku Romów z grupy Bergitka z inicjatywy Krajowego Duszpasterza Romów księdza Stanisława Opockiego), jednak często edukację kończą w wieku 12 lat. Młodzież romska bardzo wcześnie zakłada rodziny, co powoduje, że już w szkole podstawowej porzuca naukę. Innym powodem porzucania nauki są trudności z przystosowaniem się do nowych warunków przez dzieci rozpoczynające naukę w szkole podstawowej. Przychodząc do pierwszej klasy często bardzo słabo znają one język polski. Problem ten dotyczy także rodziców.
Jak wynika z raportu „Romowie o edukacji swoich dzieci – na przykładzie Cyganów Karpackich”, przygotowanego na zlecenie Ministerstwa Edukacji Narodowej, dzieciom romskim najczęściej brak jest wstępnego przygotowania, jakie daje edukacja przedszkolna. Romowie z reguły nie posyłają dzieci do przedszkoli ani do "klas zerowych”. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest brak środków na opłacanie edukacji przedszkolnej. Zdarzały się też niestety przypadki, w których dofinansowywanie przez Ministerstwo Edukacji Narodowej oświaty przedszkolnej oraz kolonii integracyjnych powodowało obniżenie wysokości zasiłków przekazywanych rodzinom romskim przez opiekę społeczną. Taka sytuacja w sposób zdecydowany zniechęca rodziców romskich do posyłania dzieci do przedszkoli i „klas zerowych”.
Innym powodem wczesnego kończenia nauki przez Romów są bariery adaptacyjne, spowodowane odmiennością kulturową oraz ubóstwem, przejawiającym się brakiem pomocy szkolnych, niedożywieniem, a także gorszym od innych dzieci ubraniem. Na trudności adaptacyjne uczniów romskich wpływa także silna potrzeba obrony własnej tożsamości oraz niski status społeczny i ekonomiczny rodziców. Istotne problemy w edukacji dzieci wiążą się z niskim poziom wykształcenia rodziców, którzy nie są w stanie udzielić dzieciom pomocy przy odrabianiu lekcji (w rodzinach romskich istnieje przeświadczenie, ze za edukację odpowiedzialna jest wyłącznie szkoła i nie istnieje potrzeba nauki w domu).
Dzieci romskie dziedziczą wzorce znane z domów rodzinnych, a więc: brak wykształcenia rodziców i niedocenianie roli wykształcenia w dorosłym życiu, brak stałej pracy związany z ich niskimi kwalifikacjami zawodowymi, pasywność w rozwiązywaniu problemów życiowych, postawę roszczeniową i przekonanie, że bez nauki zawodu oraz zmiany lub podnoszenia kwalifikacji można funkcjonować w dorosłym życiu.
Na trudności edukacyjne wpływają także złe warunki mieszkaniowe Romów. W domach rodzinnych brak jest "kącików do nauki", co ma związek z przeludnieniem lokali i złym stanem technicznym budynków zajmowanych przez Romów. Rodziny romskie nie są w stanie jednocześnie utrzymać kilkorga dzieci uczących się w szkole, stąd młodzież najczęściej nie kontynuuje nauki na poziomie ponadpodstawowym.
Ze względu na brak jednolitego, uznanego powszechnie języka romskiego oraz brak nauczycieli znających dialekty romskie, nie istnieje także możliwość prowadzenia zajęć dla mniejszości romskiej w jej własnym języku, tak jak to ma miejsce w przypadku innych mniejszości narodowych i etnicznych.

CELE:
Celem pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim jest poprawa stanu edukacji wśród Romów poprzez: zwiększenie współczynnika ukończenia szkoły, poprawę frekwencji oraz wyników nauczania dzieci i młodzieży romskiej, ułatwienie młodzieży romskiej kontynuowania nauki w szkołach ponadpodstawowych. Program w zakresie edukacji ma zapobiec zwiększeniu liczby bezrobotnych i nie posiadających żadnych kwalifikacji zawodowych osób pochodzenia romskiego; przeciwdziałać zepchnięciu tej grupy na margines społeczeństwa w jeszcze większym stopniu, niż to się dzieje obecnie; powstrzymać proces dziedziczenia biedy przez następne pokolenia.

ZADANIA:
Edukacja jest najważniejszym elementem programu, sytuacja w tej dziedzinie warunkuje bowiem możliwość poprawy położenia społeczności romskiej także w innych sferach. Wobec mankamentów eksperymentu, jakim było tworzenie odrębnych tzw. „klas romskich” najwłaściwsze wydaje się roztoczenie intensywnej opieki nad dziećmi romskimi w klasach zintegrowanych. Pożądany jest model klas zintegrowanych, w których nauczyciele - znający metodykę pracy w grupach zróżnicowanych kulturowo - poświęcają szczególną uwagę dzieciom romskim, traktując je, na wczesnym poziomie edukacji, jako dzieci obcojęzyczne i dwukulturowe.
Każdych dwoje-troje dzieci romskich powinno korzystać z pomocy nauczyciela wspomagającego, którego zadaniem byłby bieżący nadzór nad postępami dzieci w nauce, prowadzenie zajęć wyrównawczych, pomoc w odrabianiu lekcji, stały kontakt z rodziną.
Dodatkowo zatrudnieni w szkołach, gdzie uczą się dzieci romskie, odpowiednio przeszkoleni nauczyciele wspomagający powinni mieć możliwość korzystania z literatury cyganologicznej oraz pomocy metodyków międzykulturowych i wolontariuszy spośród studentów kierunków resocjalizacyjnych czy opiekuńczo - wychowawczych. Nauczyciele tacy powinni być przygotowani do rozbudzenia wśród małych Romów motywacji do nauki jako środka awansu społecznego i jednocześnie kształtować w nich ciekawość własnej odmienności etnicznej, tradycji i historii własnej grupy. Należy dołożyć szczególnych starań, by nauczyciele w klasach, w których uczą się dzieci romskie nawiązywali dobry kontakt z rodzicami, co pozwoli uniknąć niedobrego klimatu wokół spraw szkolnych i pomoże w większym stopniu zaangażować rodziców w procesy edukacyjne dzieci. Ważne są także:

• dofinansowanie nauki w „klasach zerowych” i możliwość jej wydłużenia;
• wprowadzenie zajęć wyrównawczych, umożliwiających nadrobienie zaległości;
• umożliwienie odrabiania zadań domowych w szkole pod nadzorem nauczyciela;
• zorganizowanie kółek zainteresowań, poszerzających elementarną wiedzę o świecie, której brak dzieciom romskim;
• odbywanie zajęć poświęconych kulturze i tradycji Romów;
• prowadzenie zajęć edukacyjno - integracyjnych dla dzieci i młodzieży, promujących postawę tolerancji oraz umożliwiających adaptację Romów w nowym środowisku;
• zachęcanie dzieci do udziału w konkursach i olimpiadach szkolnych oraz zawodach sportowych;
• utworzenie świetlic środowiskowych, w których dzieci mogłyby spędzać czas pod nadzorem pedagogicznym;
• organizacja pomocy psychologicznej i pedagogicznej dla rodziców i dzieci;
• organizowanie zajęć edukacyjnych dla dorosłych Romów;
• organizowanie kursów zawodowych dla młodzieży i dorosłych;
• organizowanie spotkań z rodzicami na temat obowiązku szkolnego i obowiązku nauki dzieci;
• organizowanie letniego, integracyjnego wypoczynku w taborze dla dzieci romskich i polskich;
• umożliwienie uczestnictwa dzieci romskich w koloniach i zimowiskach;
• zatrudnienie rodziców romskich, którzy będą przyprowadzali i odprowadzali dzieci do i ze szkoły oraz będą czuwali nad ich zachowaniem podczas lekcji w terenie, wycieczek i imprez;
• dofinansowanie pobytu w przedszkolach;
• dofinansowanie zakupu podręczników, pomocy dydaktycznych i przyborów szkolnych;
• dofinansowanie dojazdu dzieci do szkół;
• dofinansowanie dożywiania dzieci w szkole;
• dofinansowanie ubezpieczenia uczniów od nieszczęśliwych wypadków.

2. PRZECIWDZIAŁANIE BEZROBOCIU

OPIS PROBLEMU:
Bezrobocie wśród Romów jest bezpośrednią pochodną niskiego poziomu edukacji, braku kwalifikacji zawodowych oraz niedostatecznej znajomości języka polskiego. Dodatkowymi zjawiskami rzutującym na duże bezrobocie w społeczności romskiej są: wysoki wskaźnik bezrobocia w Polsce, restrukturyzacja przemysłu i upadek przedsiębiorstw państwowych, w których byli dotychczas zatrudnieni Romowie, zanik tradycyjnych zawodów romskich, takich jak kowalstwo, handel końmi, kotlarstwo etc.
Upadek komunizmu spowodował utratę względnie bezpiecznej pozycji ekonomicznej, spowodowanej przymusem pracy i brakiem bezrobocia (zjawisko tzw. ukrytego bezrobocia). W warunkach gospodarki rynkowej Romowie nie są w stanie konkurować na rynku pracy z Polakami, głównie ze względu na brak wykształcenia. Sytuacja taka grozi długotrwałym pozostawaniem poza rynkiem pracy: im dłużej członkowie społeczności romskiej pozostają bezrobotnymi, im niższe mają wykształcenie i niewielkie doświadczenie zawodowe, tym trudniej znaleźć im zatrudnienie.
Podkreślić należy, że wysokie bezrobocie jest także wynikiem pasywnej postawy samych Romów, którzy np. niechętnie lub wcale nie uczestniczą w kursach przekwalifikowania zawodowego, organizowanych przez powiatowe urzędy pracy.
Na podstawie raportu "Romowie - bezrobocie. Elementy opisu położenia społecznego Romów w Polsce w 1999 r.”, przygotowanego na zlecenie Krajowego Urzędu Pracy, można stwierdzić, że:

• co trzeci badany Rom nie ma ukończonej szkoły podstawowej;
• tylko 0,8 % badanej populacji posiada wykształcenie wyższe;
• zaledwie 43% badanych wskazało pracę zawodową jako źródło dochodów swoich rodzin;
• wprawdzie 32% badanych deklaruje chęć pracy zawodowej, ale aż 56 % nie udzieliło na pytanie o zainteresowanie podjęciem pracy żadnej odpowiedzi, ponadto pojawiło się specyficzne uzasadnienie braku chęci wykonywania pracy zarobkowej, zakorzenione w tradycji, w rodzaju "u Cyganów nie ma tego";
• tylko około 30% badanych Romów miało kontakty z urzędami pracy;
• zaledwie 25% badanych wyraziło chęć uczestniczenia w kursach przygotowania zawodowego, mimo bardzo niskiego poziomu wykształcenia.
• W świetle powyższych danych środowisko romskie można uznać za szczególnie zagrożone długotrwałym pozostawaniem poza rynkiem pracy. Warto podkreślić, że wzrost bezrobocia wśród Romów z grupy Bergitka powiększa ich stan apatii.

Spośród wszystkich grup romskich to właśnie Romowie z grupy Bergitka w największym stopniu dotknięci zostali problemem bezrobocia. Należy zwrócić uwagę, że na terenach wiejskich, na których w większości mieszkają Romowie objęci programem, mieszka 53,9% bezrobotnych województwa małopolskiego, a niemal cała tamtejsza populacja romska jest bezrobotna i utrzymuje się dzięki pomocy społecznej.

CEL:
Celem programu w dziedzinie przeciwdziałania bezrobociu jest zmniejszenie współczynnika osób pozostających bez pracy. Ma to szczególne znaczenie w sytuacji, gdy bezrobocie nosi charakter długotrwały, obejmuje niemal całą grupę etniczną, rodziny obarczone kilkorgiem dzieci, mieszkające w tragicznych warunkach socjalnych, pozbawione wykształcenia. Romowie jako grupa zagrożona długotrwałym bezrobociem powinni stać się przedmiotem specjalnego zainteresowania urzędów pracy. Szkolenia wśród Romów muszą być nakierowane na aktywizację psychospołeczną: rozbudzenie motywacji do zdobywania, podnoszenia i zmieniania kwalifikacji zawodowych, inspirowanie do czynnego poszukiwania pracy, wzmocnienie poczucia własnej wartości.

ZADANIA:
Działania na rzecz przeciwdziałania bezrobociu powinny być prowadzone przez powiatowe urzędy pracy z terenów objętych programem, przy wsparciu Krajowego Urzędu Pracy. Przewiduje się, że program obejmie następujące elementy:

• rozbudzenie motywacji do zmiany kwalifikacji i podniesienie poziomu wiedzy ogólnej;
• objęcie bezrobotnych działaniami, skłaniającymi ich do przyjęcia postawy aktywnej;
• przygotowanie do pracy w zawodzie poszukiwanym na rynku pracy.
• Poszczególne zadania to:
• segmentacja bezrobotnych Romów pod kątem zaplanowania form pomocy;
• organizowanie miejsc pracy subsydiowanej;
• szkolenia podnoszące i zmieniające kwalifikacje zawodowe;
• organizowanie poradnictwa zawodowego;
• utworzenie Biura Informacyjno - Prawnego dla Romów;
• tworzenie miejsc pracy w dziedzinach tradycyjnie cygańskich (pomoc w rozwoju rękodzieła artystycznego, kowalstwa artystycznego, restauracji cygańskich);
• promocja postawy aktywnej;

Należy zwrócić uwagę, że ustawowym instrumentem stosowanym do łagodzenia skutków bezrobocia wśród grup społecznych szczególnie narażonych na to niekorzystne zjawisko (w tym także Romów) są programy specjalne (Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu
i przeciwdziałaniu bezrobociu – Dz. U. Z 1997 r. Nr 25 poz. 128 z późniejszymi zmianami oraz Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 15 listopada 1995 r.)

3. ZDROWIE

OPIS PROBLEMU:
Sytuacja zdrowotna rodzin romskich zamieszkujących podgórskie tereny województwa małopolskiego jest bardzo niepokojąca. Poważne problemy zdrowotne wynikają przede wszystkim z niskiego poziomu higieny i katastrofalnej sytuacji socjalnej: braku wodociągów, kanalizacji, braku ocieplenia domostw, ich fatalnego stanu technicznego, braku pieniędzy na opał, ubogiej diety, ograniczonego dostępu do świadczeń zdrowotnych, a także braku tradycji monitorowania ciąży przez kobiety romskie, co pomogłoby leczyć wady wrodzone dzieci we wczesnym wieku. Niestety, opieka prenatalna wśród Romów nie istnieje.
Sądzić można, że schorzenia genetyczne wynikają także z endogamiczności Romów zamieszkujących region objęty programem: grupa Bergitka Roma jest przez inne grupy romskie uważana za gorszą, wobec czego nie występują tam małżeństwa mieszane z Romami z innych grup.
Według wspomnianego w rozdziale II. raportu Jenny Beesley sytuacja zdrowotna Romów zamieszkujących podgórskie tereny województwa małopolskiego jest skrajnie dramatyczna. Występują tam takie schorzenia jak: wirusowe zapalenie wątroby typu B, astma, zapalenie płuc, bronchit, gruźlica, anemia, upośledzenie umysłowe oraz nadczynność tarczycy. Ze względu na katastrofalne warunki sanitarne higiena osobista jest na bardzo niskim poziomie. Średnia długość życia Romów na tym obszarze wynosi, wg raportu p. Beesley, 55 lat.

CEL:
Celem Programu jest poprawa stanu zdrowotności poprzez objęcie Romów z obszaru Małopolski szerszym dostępem do opieki lekarskiej oraz poprawa stanu higieny. Szczególną uwagę należy zwrócić na dzieci i młodzież, które w opinii pracowników socjalnych są zaniedbane i nie są poddawane szczepieniom ochronnym.

ZADANIA:

• organizowanie "białych dni" dla Romów;
• promowanie poprawy higieny;
• zwiększenie częstotliwości wizyt kobiet romskich u lekarza;
• dofinansowanie lekarstw;
• stworzenie możliwości pobytu osób starszych w sanatoriach;
• zatrudnienie pielęgniarek środowiskowych pochodzenia romskiego, którym znacznie łatwiej byłoby przekonać kobiety romskie do regularnych wizyt lekarskich;
• stworzenie miejsc, w których Romowie mogliby uzyskać doraźną pomoc medyczną;
• prowadzenie badań bilansowych;
• sprawdzanie higieny osobistej uczniów.
• promowanie szczepień ochronnych;
• zapobieganie żółtaczce;
• dezynsekcja i deratyzacja;
• prelekcje dotyczące higieny i profilaktyki zdrowotnej;
• systematyczny wywóz śmieci.

4. SYTUACJA BYTOWA

OPIS PROBLEMU:
Romowie zamieszkujący podgórskie tereny województwa małopolskiego w przytłaczającej większości są klientelą pomocy społecznej. W 10 gminach tego województwa zamieszkałych przez Romów 75% rodzin romskich otrzymuje lub otrzymało różne świadczenia z pomocy społecznej, a w niektórych gminach ponad 95% rodzin romskich korzysta z różnych form takiej pomocy. Rodziny te objęte są wszystkimi formami świadczeń: np. w postaci zasiłków pieniężnych, opłacania posiłków dzieciom uczęszczającym do szkoły, pomocy rzeczowej, w tym w zakupie opału.
Pomoc świadczona jest przede wszystkim w formie stałych zasiłków opieki społecznej oraz zasiłków celowych. Zaległości czynszowe powodują, iż rodziny romskie często nie mogą korzystać z dodatków mieszkaniowych. Zajmowane pomieszczenia wymagają natychmiastowych remontów, niektóre w ogóle nie spełniają wymogów prawa budowlanego, a część stanowią samowole budowlane. Niepodjęcie w najbliższym czasie prac remontowych spowoduje, że część budynków będzie się nadawała wyłącznie do rozbiórki. Ze względu na dużą liczbę dzieci i wielopokoleniowość, romskie mieszkania są przeludnione. Istotnym problemem jest także kwestia nieuregulowanej własności gruntów, zajmowanych przez Romów, co uniemożliwia budowanie nowych mieszkań.
Dochody znacznej części rodzin kształtują się poniżej granicy ubóstwa. Jedynie osoby w wieku poprodukcyjnym, dzięki korzystaniu ze świadczeń emerytalnych, systematycznie otrzymują środki finansowe. Należy się jednak spodziewać, że w najbliższych latach wzrośnie liczba osób pochodzenia romskiego, które mimo osiągnięcia wieku emerytalnego nigdy nie nabędą praw emerytalnych, co zwiększy liczbę osób nie posiadających żadnych stałych źródeł utrzymania.
Pomoc społeczna do tej pory miała charakter świadczeń gotówkowych, co potęguje i tak już dużą postawę roszczeniową. Romowie są specyficzną grupą odbiorców świadczeń społecznych, ze względu na ich odmienność kulturową. Zatem standardowe działania zmierzające do ich aktywizacji psychospołecznej nie zdają egzaminu. Romowie powinni być objęci specjalnymi programami pomocy społecznej, uwzględniającymi ich specyfikę. Dotychczasowa pomoc społeczna, niewątpliwie niezbędna, nie służy jednak ekonomicznemu usamodzielnianiu się i przywracaniu zdolności rodzinom romskim do wypełniania zadań oraz nie wzmacnia integracji społecznej.

CELE:
Celem programu jest poprawa sytuacji bytowej, w tym w szczególności mieszkaniowej Romów. Kolejnym celem jest doprowadzenie sytuacji materialnej rodzin romskich do takiego stanu, który ułatwiałby im korzystanie z innych dziedzin programu, np. EDUKACJI. Należy bowiem zwrócić uwagę, że skutki nędzy odbijają się przede wszystkim na dzieciach, pozbawionych nie tylko podstawowych sprzętów i ubrań czy okazji do uczestnictwa w wyjazdach wakacyjnych, ale także, z powodu niemożności opłacania przez rodziców dojazdów do szkół poza miejscem zamieszkania, możliwości uczęszczania do szkół ponadpodstawowych. Ważnym elementem programu jest także poprawa sytuacji sanitarnej (podłączenie mieszkań do kanalizacji i wodociągów, dostęp do bieżącej wody, etc.)
Należy pamiętać, że ta dziedzina programu nie może być traktowana jako cel sam w sobie, ale jedynie jako środek w realizacji innych celów, takich jak np. edukacja. Do minimum należy ograniczyć świadczenia gotówkowe, a udzielana pomoc winna być warunkowana aktywnością samych Romów. Pomoc społeczna powinna być także powiązana z innymi dziedzinami, np. edukacją.

ZADANIA:

• remont istniejących mieszkań i budynków;
• budowa mieszkań socjalnych;
• uregulowanie własności gruntów;
• przekazanie gruntów pod działki budowlane;
• wsparcie budownictwa małych lokali mieszkalnych;
• opracowanie dokumentacji technicznej obiektów;
• zakup materiałów budowlanych;
• zapewnienie nadzoru budowlanego podczas realizacji budowy;
• doprowadzenie energii elektrycznej i wody;
• podłączenie osiedli romskich do wodociągów i kanalizacji;
• budowa przydomowych biologicznych oczyszczalni ścieków;
• budowa szamb przydomowych lub zakup sanitariatów kontenerowych;
• pomoc w spłacie zaległości czynszowych np. poprzez umożliwienie spłat ratalnych;
• świadczenia socjalne;
• aktywizacja społeczności romskiej, zmierzająca do jej psychospołecznej samodzielności poprzez pracę socjalną i poradnictwo;
• przekazywanie zasiłków celowych i okresowych na zakup odzieży, lekarstw, opału;
• podnoszenie kwalifikacji pracowników socjalnych.

5. BEZPIECZEŃSTWO

OPIS PROBLEMU:
Romowie są mniejszością narodową najbardziej narażoną na ataki o charakterze rasistowskim. Zdarza się, że ze względu na inny odcień skóry oraz odmienny tryb życia stanowią przedmiot ataku ze strony skinheadów. Według Komendy Głównej Policji Romowie nie są jednak częstymi ofiarami przestępstw, zaś przestępstwa na nich popełniane spotykają się z szybką reakcją policji. Niektóre środowiska romskie skarżą się, że Policja opieszale reaguje na ataki rasistowskie, nie składając jednak oficjalnie skarg na postępowanie konkretnych funkcjonariuszy.
Istotnym elementem utrudniającym wykrycie sprawców jest niechęć samych Romów do współpracy i nie informowanie policji o zaistniałych przestępstwach. Zarówno na szczeblu lokalnym jak i centralnym Policja podejmowała próby spotkań z przedstawicielami stowarzyszeń Romów w celu omówienia zagrożeń, jednak strona romska nie wykazywała nimi zainteresowania. Tym nie mniej niektóre środowiska romskie narzekają na brak wśród policjantów świadomości o możliwym podłożu etnicznym takich ataków. Statystyki policji dotyczące przestępstw na tle etnicznym, których ofiarami najczęściej pada mniejszość romska, są optymistyczne, co jednak może oznaczać niski stopień rozpoznania przez policję środowiska romskiego. Romowie z reguły nie podejmują współpracy z policją, nawet w przypadku zaistnienia przestępstw na szkodę członków tej społeczności, często sprawiedliwości szukając samodzielnie. W policji nie pracują osoby pochodzenia romskiego, którym łatwiej byłoby współpracować z poszkodowanymi Romami.
Zabezpieczeniu mniejszości narodowych i etnicznych (w tym Romów) przed przestępstwami popełnianymi na tle narodowościowym służą zmiany wprowadzone w nowym polskim kodeksie karnym. Rozgoryczenie wśród Romów budzi jednak często wysokość wyroków za przestępstwa popełnione na nich lub odpowiadanie oskarżonych o takie przestępstwa z wolnej stopy.
Zasada nie rejestrowania danych o pochodzeniu etnicznym sprawców przestępstw uniemożliwia policji precyzyjne określenie stopnia kryminogenności Romów. Także Ministerstwo Sprawiedliwości z uwagi na zakaz ustawowy (ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych - Dz. U. Nr 133, poz. 883) nie dysponuje danymi o narodowości osób skazanych. Incydenty z udziałem Romów są zazwyczaj szeroko nagłaśniane przez prasę, co wpływa na opinię o znacznym stopniu kryminogenności tego środowiska. Zdaniem Policji przestępczość wśród Romów nie odbiega jednak od wskaźników ogólnopolskich.
Pomimo, że Policja nie prowadzi szczegółowych ewidencji sprawców i ofiar przestępstw pod kątem ich pochodzenia etnicznego zebrane doświadczenia pozwalają stwierdzić, że do najczęściej popełnianych przez Romów przestępstw należą: kradzieże, kradzieże z włamaniem i rozboje. Policja i przedstawiciele nauk kryminologicznych, badając środowiska przestępcze, obserwują, że stopień kryminogenności Romów jest znacznie wyższy w dużych aglomeracjach niż na wsi, gdzie mieszka większość Romów z grupy Bergitka.

CELE:
Celem Programu jest poprawa bezpieczeństwa poprzez wyczulenie policji na przestępstwa popełniane na tle rasowym i przeciwdziałanie przekonaniu o niskiej szkodliwości społecznej takich czynów. Kolejnym celem jest przekonanie Romów do konieczności współpracy z policją w dziedzinie zwalczania tych przestępstw wzbudzenie większego zaufania do organów ścigania. W perspektywie należy dążyć do zatrudniania osób pochodzenia romskiego do pracy w policji.

ZADANIA:
Wskazane jest przeszkolenie policjantów pracujących w środowisku romskim w dziedzinie przestępstw na tle rasowym i uwrażliwienie ich na problematykę nienawiści rasowej, a także uświadomienie odmienności kulturowej Romów, która wymaga specyficznego podejścia. Pomocne w tej dziedzinie byłaby szeroka współpraca między policją a Romami (odnotowano przypadki napadów na Romów w ich domach i mimo interwencji policji i złapania sprawców zajść na miejscu zdarzenia, poszkodowani nie wnieśli wniosku o ściganie). Ponadto niezbędne jest:

• zapobieganie przestępstwom na tle etnicznym i szybkie na nie reagowanie;
• pomoc ofiarom przestępstw na tle etnicznym;
• przekonanie Romów o konieczności współpracy z policją w celu karania sprawców przestępstw popełnianych na Romach;
• patrolowanie terenów zamieszkałych przez Romów;
• zatrudnienie w policji osób pochodzenia romskiego (w służbach patrolowych i dzielnicowych);
• współpraca i wymiana informacji pomiędzy policją a przedstawicielami społeczności romskiej;
• zatrudnienie kuratorów sadowych znających specyfikę społeczności romskiej.

6. KULTURA

OPIS PROBLEMU:
Po roku 1989 powstało wiele stowarzyszeń romskich, które zajmują się głównie organizowaniem imprez kulturalnych. Od tego czasu odbywa się cyklicznie Festiwal Kultury Romów, Międzynarodowe Spotkania Zespołów Cygańskich, wydawane są czasopisma "Rrom p-o Drom" i „Dialog - Pheniben", dotowane przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Na terenie Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu powstaje wystawa poświęcona martyrologii Romów podczas II wojny światowej w KL Auschwitz. Będzie się ona opierała na dokumentacji zgromadzonej przez Centrum Dokumentacji i Kultury Sinti i Roma, materiałach udostępnionych przez Muzeum w Oświęcimiu, a także zebranych przez organizacje romskie w różnych krajach.
W zamieszkałym głównie przez grupę Polska Roma Tarnowie w 1979 r. powstała pierwsza w Polsce muzealna kolekcja cyganologiczna, a w 1990 r. pierwsza na świecie stała ekspozycja poświęcona kulturze i historii Cyganów. Odbywają się tu imprezy folklorystyczne. Do cyklicznych imprez należy tabor cygański, który rokrocznie wyrusza w lipcu z Tarnowa na kilkudniowy objazd. Stałą ekspozycją jest także sektor cygański w skansenie w Nowym Sączu.
Zamieszkujący podgórskie tereny województwa małopolskiego Romowie z grupy Bergitka, w znacznym stopniu zatracili własną kulturę. Zaangażowanie tej najbardziej zasymilowanej grupy Romów w działania kulturotwórcze, które pomogłyby wykreować pozytywny obraz kultury romskiej w społeczeństwie polskim, wymaga w związku z tym szczególnego wysiłku.
Romowie przez stulecia funkcjonowali na marginesie społeczeństwa Europy, czego efektem jest nieznajomość także w naszym kraju obyczajów i tradycji romskich. Konieczne jest zatem podjęcie próby zaktywizowania lokalnych społeczności do działań kulturotwórczych. Łączą się one z zadaniami zaproponowanymi w programie w działach: EDUKACJA (kółka zainteresowań dla dzieci i młodzieży, zakładanie zespołów muzycznych) oraz ZAPOBIEGANIE BEZROBOCIU (pomoc w tworzeniu cygańskich restauracji, powrót do rękodzieła artystycznego).
Należy także dążyć do upamiętnienia miejsc martyrologii romskiej z czasów drugiej wojny światowej, gdyż świadomość, iż w okresie tym połowa populacji romskiej w Europie zginęła w obozach koncentracyjnych i gettach funkcjonuje tylko wśród specjalistów. O wojennej tragedii Romów zaczęto mówić na forum międzynarodowym dopiero na początku lat 80-tych. Wobec słabej świadomości narodowej wśród Romów ich pamięć cierpienia podczas wojny staje się w ostatnich latach istotnym elementem kształtowania poczucia wspólnoty romskiej.
Największą przeszkodą w procesie integracji społecznej Romów jest ich obawa przed utratą tożsamości kulturowej. W przedsiębranych zadaniach należy dążyć do przekonania Romów, iż podniesienie poziomu edukacji społeczeństwa romskiego będzie służyło umacnianiu ich odmienności kulturowej.

CELE:
Celem Programu jest zachowanie i rozwój kultury romskiej. Służyć temu mają działania zmierzające do szerokiej prezentacji tej kultury. Jednocześnie warto podkreślać wielokulturowość regionu małopolskiego, by promować postawy tolerancji i otwartości na inne kultury także wśród Romów.
Kolejnym celem Programu jest zachowanie miejsc martyrologii romskiej z okresu II wojny światowej, by przywrócić społeczeństwu polskiemu pamięć ofiar romskich.

ZADANIA:

• wspieranie istniejących i pomoc w powstawaniu nowych zespołów muzycznych;
• pomoc w przygotowaniu imprez kulturalnych i sportowych organizowanych przez społeczność romską;
• wychowanie estetyczne dzieci i młodzieży poprzez bezpośredni kontakt młodzieży romskiej ze sztuką;
• zorganizowanie przeglądu romskiej twórczości artystycznej;
• pomoc młodzieży w rozwijaniu uzdolnień artystycznych;
• stworzenie dokumentacji historycznej obrazującej historię Romów w Małopolsce;
• organizacja imprez historycznych;
• rozbudowa sektora cygańskiego w skansenie;
• wspieranie działalności wydawniczej;
• utworzenie Domu Kultury Romskiej;
• pomoc w organizacji Międzynarodowego Festiwalu Dzieci i Młodzieży Romskiej;
• wsparcie Międzynarodowego Taboru Pamięci Romów;
• upamiętnienie martyrologii Romów podczas drugiej wojny światowej.

7. WIEDZA WŚRÓD I O SPOŁECZNOŚCI ROMSKIEJ

OPIS PROBLEMU:
Problemem jest zarówno zbyt mała wiedza społeczeństwa polskiego o sytuacji Romów, jak i kłopoty samych Romów z poruszaniem się we współczesnej rzeczywistości państwa obywatelskiego. Dotyczy to w szczególności Romów z grupy Bergitka, z którymi kontaktują się jedynie najbliżsi sąsiedzi i którzy sami mają bardzo ograniczony kontakt z informacjami docierającymi spoza własnego środowiska. Szczególne trudności sprawia Romom Górskim zrozumienie zmian zachodzących ostatnio w Polsce, a w szczególności przeprowadzane przez Rząd RP reformy.
Wzajemne relacje miedzy Romami i nie-Romami w Polsce opierają się w znacznym stopniu na stereotypach. Wśród polskiej opinii społecznej pokutuje przekonanie o nieuczciwości Romów, ich niechęci do pracy oraz braku higieny a także znacznym stopniu kryminogenności. Z drugiej strony Romowie, żyjąc w narzuconej i wybranej jednocześnie izolacji społecznej, do nie - Romów ("gadziów") odnoszą się z nieufnością i pogardą, często zresztą nie ujawnianą. Świat gadziów jest dla Romów nie do zaakceptowania ze swoimi instytucjami państwa i prawa. Rozwiązaniem może tu być szeroka akcja edukacyjna, przede wszystkim wśród społeczności etnicznych Polaków, popularyzująca postawę tolerancji i otwartości w stosunku do INNYCH oraz docieranie do Romów z informacjami na temat zachodzących w Polsce zmian.

CELE:
Celem Programu jest przede wszystkim integracja społeczna Romów poprzez poprawę wizerunku Romów w społeczeństwie polskim oraz popularyzację wśród Romów wiedzy o procesach zachodzących w kraju i na świecie.

ZADANIA:
Zadania przedsięwzięte w ramach programu zmierzają do popularyzacji w społeczeństwie polskim prawdziwego obrazu Romów z ich bogatą obyczajowością i odmiennością, która może wzbogacić polską kulturę, zgodnie z tradycją "Rzeczpospolitej Wielu Narodów". Ważne będzie podjęcie tej problematyki przez opiniotwórcze media w tym, oddziały regionalne telewizji oraz radio i telewizję ogólnopolską. Oddział Telewizji Polskiej w Krakowie przygotuje program poświęcony kulturze i problemom Romów, szerzeniu tolerancji i integracji społecznej. Istniejąca w Nowym Targu Telewizja Kablowa stwarza warunki do rozpowszechniania programów nt. problemów społeczności romskiej, jej kultury a także na temat zainicjowanego programu na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim. Audycję nt. sytuacji Romów w Małopolsce wyemitował we wrześniu 2000 r. I Program Polskiego Radia.
Wśród społeczności romskiej należy prowadzić działania edukacyjne, informujące o rzeczywistości kraju, w którym żyją: o prawach i obowiązkach obywatelskich, o prawach przysługujących im jako mniejszości narodowej, o wprowadzanych reformach, o możliwościach uzyskania pomocy pedagogicznej, psychologicznej i społecznej, o procesie akcesji do Unii Europejskiej i o zmianach, które się z tym wiążą. Przekazywanie takich informacji ma zapobiec funkcjonowaniu Romów poza społeczeństwem obywatelskim. Ważnymi zadaniami są ponadto:

• utworzenie stanowisk lokalnych pełnomocników społeczności romskiej;
• zorganizowanie mobilnego Centrum Porad Obywatelskich;
• promocja wydawnictw o Romach;
• zorganizowanie polsko-romskiego taboru z programem integracyjnym;
• emisja cyklicznch audycji o Romach w mediach lokalnych i ogólnopolskich.