Narodowe Centrum Badań
i Rozwoju

Wydawany w cyklu dwuletnim od 1998 roku OECD Science, Technology and Industry Outlook. Poświęcony jest politykom naukowej, technicznej i innowacyjnej i najważniejszym trendom na nie wpływającym. Edycja z 2023 roku skupia się na efektach tego co  w ostatnich latach miało największy  wpływ na gospodarki krajowe. Są to przede wszystkim pandemia COVID-19 i inwazja Rosji na Ukrainę, długotrwałe zjawiska takie jak rosnąca rywalizacja Chiny-USA oraz zmiany klimatu.

Dla badań i rozwoju generalny obraz popandemiczny jest pozytywny: wydatki na B+R w krajach OECD wzrosły o 2,1% w 2020 roku i 4,5% w 2021 roku. Jak zauważają autorzy raportu był to pierwszy raz kiedy globalne wydatki na B+R nie spadły pod wpływem globalnej recesji. Zmiany te dotyczą także Polski, nakłady 2020 roku wzrosły o 7%, a w 2021 roku o 16,3% w stosunku do roku poprzedniego (GUS 2020, 2021). Z kolei dane SwiFTBeRD o nakładach przedsiębiorstw na B+R (tworzone na podstawie wyników finansowych raportowanych zgodnie z Międzynarodowymi Standardami Sprawozdawczości Finansowej), wskazują, że za ten wzrost odpowiadały  nie  – jak by się mogło wydawać – większe wydatki w sektorze biotechnologicznym i farmaceutycznym, a przede wszystkim w zakresie ICT. Trend ten jest widoczny od 2019 roku.

Dane pokazują także znaczny wzrost nakładów na B+R w Chinach, nie tylko w ujęciu nominalnym, ale także w odniesieniu do poziomu PKB. Intensywność B+R w 2021 roku w Chinach wyniosła 2,45% PKB, podczas gdy w UE wyniosła  2,15% PKB, a w USA 3,46% (w Polsce - 1,44% PKB). Chiny w ostatnich latach znacząco zwiększyły swój potencjał badawczo-rozwojowy. Widoczne jest to w statystykach publikacji naukowych -  w 2020 roku wśród 10% najczęściej cytowanych publikacji naukowych liczba pochodzących z Chin była nieznacznie wyższa (69 tys.) niż tych z UE (65 tys.) i USA (66 tys.). Widoczne jest to też w statystyce patentów, a także zatrudnionej kadry (2,28 mln badaczy wobec 1,89 mln w UE i 1,59 mln w USA). Potencjał ten został zwiększony na tyle znacząco, że autorzy OECD STI Outlook 2023 sugerują, że Chiny mają potencjał do innowacji na granicy technologicznej, czyli do wprowadzania wcześniej nie stosowanych, nowatorskich w skali globalnej rozwiązań do praktyki gospodarczej. Stwierdzenia te stoją w zgodzie np. z ustaleniami Australijskiego Instytutu Polityki Strategicznej (Australian Strategic Policy Institute), którego zdaniem Chiny prowadzą w 37 na 44 kluczowych technologii (ASPI 2021). Także w badaniu dotyczącym Przemysłu 4.0 przeprowadzonego w NCBR (którego wyniki zostaną opublikowane w październiku) można zaobserwować podobny trend w statystykach patentowych i publikacyjnych.

Na rosnącą pozycję Chin nakłada się ich rosnąca rywalizacja z szeroko rozumianym Zachodem, także w zakresie technologii krytycznych. Dodatkowo pandemia uwidoczniła problemy z rozciągniętymi łańcuchami dostaw. W szczególności dotyczyło to podzespołów niezbędnych do rozwoju nowoczesnych usług i produktów. Obecnie w zakresie nauki i techniki w relacjach krajów zachodnich z Chinami można wskazać kilka tendencji w zakresie wzmacniania tzw. „technologicznej suwerenności” lub „autonomii strategicznej”. Ich celem jest redukcja ryzyk związanych ze współzależnością w zakresie B+R+I.

1. Zmniejszanie współzależności naukowej i technologicznej (tzw. decoupling). Dotyczy to zawłaszcza wprowadzania przez Stany Zjednoczone polityk „separujących” sektor technologiczny od Chin w związku z kwestiami bezpieczeństwa i ochrony własności intelektualnej. Statystyki pokazują, że już od 2019 roku mamy do czynienia ze spadkiem dwustronnej współpracy naukowej mierzonej wspólnymi amerykańsko-chińskimi publikacjami naukowymi. Jest to rezultat nie tylko pandemii, ale też polityki wizowej. Spadek ten nie jest równomierny, dotyczy głównie kluczowych dla postępu technologicznego nauk inżynieryjnych i przyrodniczych.

1. Wprowadzanie restrykcji na inwestycje o charakterze technologicznym. Administracja Bidena w sierpniu 2023 roku zapowiedziała zakaz inwestycji amerykańskich przedsiębiorstw w niektórych obszarach chińskiego sektora zaawansowanych technologii (BBC 2023, White House 2023). Z kolei Komisja Europejską w lipcu 2023 roku przedstawiła plan wzmocnienia bezpieczeństwa gospodarczego. Obejmuje on m.in. kwestie ochrony i rozwoju kluczowych technologii poprzez analizę zagrożeń wynikających inwestycji wychodzących, monitorowanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych, sporządzenie wykazu technologii o krytycznym znaczeniu dla bezpieczeństwa gospodarczego (KE 2023).
2. Opóźnienia w zawieraniu i renegocjacji umów dotyczących współpracy naukowej i technicznej lub wykluczanie wybranych tematyk ze współpracy. W tym ostatnim przypadku trwają rozmowy dotyczące renegocjacji porozumienia STA (U.S.-China Science and Technology Agreement). Stanowi ono ramę prawną współpracy pomiędzy instytucjami naukowymi i agencjami i umożliwia realizację wspólnych programów i projektów. Zostało ono zawarte w 1979 roku i do 2023 roku było przedłużane co pięć lat (Axios 2023).  W sierpniu 2023 roku kończące się porozumienie na czas trwania negocjacji zostało przedłużone o 6 miesięcy (Science Business 2023a). Z kolei w Horyzoncie Europa współpraca z partnerami chińskimi w dużej mierze została zawężona do badań podstawowych i  zorientowanych na środowisko, a Komisja Europejska wstrzymała udział pracujących w Chinach naukowców w konkursach nakierowanych na rozwiązania rynkowe (Science Business 2023b).

Warto zaznaczyć, że kwestie ograniczania lub zmiany kierunków współpracy B+R następują równolegle z wdrażaniem (lub przynajmniej próbami wdrażania) w ramach polityki handlowej tzw. reshoringu, nearshoringu lub friendshoringu, czyli skracaniem łańcuchów dostaw i przenoszeniem ich do kraju macierzystego, w bezpośrednie sąsiedztwo lub do krajów blisko współpracujących (PIE, 2022).