Narodowe Centrum Badań
i Rozwoju

Trzy polskie Centra Doskonałości, które uzyskały dofinansowanie z programu Horyzont 2020: Sano, ENSEMBLE3 i NOMATEN – podsumowały swoją 5-letnią działalność podczas konferencji poświęconej konkursowi „Teaming for Excellence”. O swoich planach opowiedzieli także przedstawiciele kolejnych projektów, które niedawno otrzymały grant w programie Horyzont Europa: TRIO-VI, AstroCENT Plus i P4Health. Gospodarzem spotkania było Narodowe Centrum Badań i Rozwoju.

Rozmowy na temat wkładu Centrów Doskonałości w rozwój polskiej nauki, gospodarki i społeczeństwa toczyły się w szerokim gronie. Poza uczestnikami projektów „teamingowych” w spotkaniu, które odbyło się 31 lipca br. w Warszawie, uczestniczyli m.in. przedstawiciele Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, Polskiej Akademii Nauk, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego i Sieci Badawczej Łukasiewicz. Obecni byli także delegaci z ministerstw: Przemysłu, Cyfryzacji, Rozwoju i Technologii oraz przedstawiciele Ośrodka Badań i Innowacji Naczelnej Izby Lekarskiej.

„Teaming for Excellence” to jeden z wielu instrumentów finansowych Komisji Europejskiej z obszaru „Widening Participation and Strengthening the European Research Area” (Szerszego uczestnictwa i wzmacniania Europejskiej Przestrzeni Badawczej), realizowany dzięki środkom z programów ramowych Unii Europejskiej na rzecz badań naukowych i innowacji. Ma za zadanie zniwelować dysproporcje między krajami o różnych poziomach rozwoju naukowego i technologicznego. Celem konkursów jest tworzenie nowych lub doskonalenie już istniejących centrów doskonałości poprzez mechanizm łączenia sił jednostek badawczych z krajów objętych komponentem „Widening” z wiodącymi instytucjami badawczymi w Europie.

W Unii Europejskiej działa obecnie 39 centrów doskonałości. Przez cały okres funkcjonowania instrumentu „Widening” Polska wykazała się wysokim poziomem skuteczności udziału w konkursie „Teaming for Excellence”.

– Sukces siedmiu polskich jednostek naukowych w konkursie „Teaming” to zasługa ambitnej tematyki i wysokiej jakości zgłoszonych projektów, a także efektywnego współfinansowania przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego i Fundację na rzecz Nauki Polskiej. Ten sukces jest po części również zasługą NCBR, ponieważ to także wynik wsparcia w przygotowaniu wniosków do konkursu przez nasz Dział Krajowego Punktu Kontaktowego i Dział Współpracy Międzynarodowej – powiedział prof. dr hab. inż. Jerzy Małachowski, dyrektor Narodowego Centrum Badań i Rozwoju.

„Teaming for Excellence” oraz program „Międzynarodowe Agendy Badawcze” (MAB) realizowany przez Fundację na Rzecz Nauki Polskiej, wraz z gwarancjami Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, zapewniają każdemu Centrum Doskonałości finansowanie w wysokości 30 mln euro na okres siedmiu lat.

–  W przypadku projektów „teamingowych” na pierwszy plan wybija się jakość – tu naprawdę możemy mówić o doskonałości nauki – ocenił prof. dr hab. Maciej Żylicz, prezes Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, który streścił historię polskich starań o granty.

–  Dla Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego „Teaming for Excellence” jest niezwykle istotny. Jesteśmy już w trakcie procesu negocjacji 10. programu ramowego Unii Europejskiej i opowiadamy się za tym, żeby tego typu instrumenty zostały w nim zachowane. Chcemy, żeby były one jak najszerzej wykorzystywane przez polskie podmioty ze świata nauki i świata innowacji, dlatego że pozwalają dążyć do doskonałości naukowej i pokazywać konkretne osiągnięcia – podkreślił Michał Goszczyński, zastępca dyrektora Departamentu Innowacji i Rozwoju MNiSW.

Naukowo-produkcyjne Centrum NOMATEN

Jednym z trzech projektów realizowanych w ramach programu „Teaming for Excellence” jest Centrum Doskonałości NOMATEN. Powstało ono w 2018 r. w Otwocku, jako wydzielona jednostka organizacyjna Narodowego Centrum Badań Jądrowych, z pełną autonomią w zakresie prowadzonych badań.

Taka forma organizacyjna pozwala Centrum na pełne wykorzystanie unikatowej w skali kraju i Europy infrastruktury badawczej NCBJ (w tym jedynego w Polsce reaktora jądrowego Maria), zasobów organizacyjnych instytutu i jego możliwości prawnych (nadawania stopni doktora i doktora habilitowanego).

NOMATEN stworzony został w oparciu o partnerstwa z dwiema wiodącymi organizacjami badawczymi: CEA z Francji i VTT z Finlandii. Tematyka badawcza centrum koncentruje się na projektowaniu, wytwarzaniu, badaniach i potencjalnych zastosowaniach nowych klas materiałów odpornych na działanie czynników ekstremalnych takich jak promieniowanie, wysokie temperatury czy różne rodzaje korozji. Równolegle NOMATEN prowadzi badania dotyczące nowych rodzajów radiofarmaceutyków do diagnostyki i terapii chorób cywilizacyjnych, zwłaszcza nowotworów. Prace te dotyczą otrzymywania nowych radioizotopów medycznych, znakowania nimi biomolekuł oraz oceny przedklinicznej ich potencjalnego wykorzystania w medycynie nuklearnej.

Jak poinformował podczas spotkania dyrektor Centrum NOMATEN  dr hab. inż. Łukasz Kurpaska, prof. NCBJ, udało się osiągnąć już 11 z 16 kamieni milowych założonych w przewidzianym na 7 lat projekcie.

– NOMATEN to centrum naukowo-produkcyjne. Skupiamy się na energetyce i zdrowiu. Klasyczny przemysł energetyczny z reguły zmaga się z dwoma problemami: temperaturą i korozją. Natomiast obszar materiałów medycznych, radiofarmaceutyków musi mierzyć się z problemem korozji i promieniowania. Jeżeli ktoś chce opracowywać materiały dla energetyki jądrowej, musi mieć do czynienia ze wszystkimi trzema aspektami. Stąd wzięła się koncepcja centrum doskonałości NOMATEN, które mierzy się z problemem temperatury, korozji i promieniowania jednocześnie – powiedział dyrektor Łukasz Kurpaska.

Projekt przekroczył już półmetek i znajduje się w fazie rozwoju i konsolidacji, realizując kilkanaście grantów krajowych i europejskich. W centrum zatrudnionych jest 45 naukowców (około połowa z nich z zagranicy), kształcą się tu także doktoranci. Naukowcy centrum NOMATEN w ciągu ostatnich lat pozyskali 16 indywidualnych grantów badawczych (polskich i europejskich), mają na koncie ponad 80 publikacji w wiodących czasopismach i nawiązali współpracę z kilkunastoma przedsiębiorstwami różnych branż, przyjmując coraz więcej zleceń od przemysłu, m.in. na akredytowane badania materiałowe. Na bazie grantu FNP MAB PLUS rozbudowana została nowoczesna baza infrastrukturalna, a liczne współprace międzynarodowe pozwalają badaczom na szerokie korzystanie również ze specjalistycznej infrastruktury europejskiej.

Centrum Doskonałości ENSEMBLE³

ENSEMBLE³ czyli Centrum Doskonałości dla Nanofotoniki, Zaawansowanych Materiałów i Nowoczesnych Technologii Opartych na Wzroście Kryształów mieści się w Warszawie. Powstało w 2019 r. ramach Programu Teaming EU i MAB FNP oraz obecnie Przedsięwzięcia Ministra Nauki.

Centrum opracowuje nowoczesne technologie materiałowe i materiały o wyjątkowych właściwościach elektromagnetycznych, które mogą znaleźć zastosowanie w takich dziedzinach, jak: fotonika, optoelektronika, telekomunikacja, energia, medycyna, lotnictwo, bezpieczeństwo i obronność. Spółka opiera działalność na międzynarodowej współpracy naukowej i gospodarczej, realizując wspólne projekty badawczo-rozwojowe oraz produkcję strategicznych materiałów półprzewodnikowych.

Podczas spotkania w NCBR działalność centrum i plany utworzenia firmy produkcyjnej nakreśliła dr hab. Dorota Anna Pawlak, prof. UW, prezes ENSEMBLE³.

–  Naszym celem było nie tylko otrzymywanie kryształów, ale również zastosowanie metod wzrostu kryształów do nowych koncepcji materiałowych w fotonice, takich jak metamateriały, nanoplazmonika, ale też np. do izolatorów topologicznych czy do otrzymywania wodoru bądź konwersji energii słonecznej. W Unii Europejskiej jesteśmy dziś jedynymi producentami materiałów krystalicznych takich jak fosforek galu i antymomek galu, zaliczanych do materiałów przyszłości. Wytwarzamy oczywiście również inne kryształy, jak np. fosforek indu czy węglik krzemu – powiedziała prezes Dorota Pawlak. – Wkładamy dużo serca w naszą pracę. Zależy nam na nauce na najwyższym poziomie, ale też na wykorzystaniu naszych możliwości technologicznych do tego, aby zapewnić niezależność technologiczną Europie i Unii Europejskiej. Liczymy na utworzenie produkcji materiałów półprzewodnikowych III-V oraz materiałów tlenkowych na dużą skalę, być może w spółce z firmami o zbliżonym profilu – dodała.

ENSEMBLE³ opublikowało ponad 130 publikacji, ma 12 patentów i 7 aplikacji patentowych. Podpisało 5 umów o współpracy z przedsiębiorcami i otrzymało 6 grantów naukowo-badawczych. Ma na koncie pierwsze sprzedaże. Centrum zapewnia, że posiada zdolność instytucjonalną, techniczną i ekonomiczną do realizacji obecnych i zamierzonych projektów. W niedalekiej przyszłości liczy na uruchomienie produkcji na dużą skalę Na koniec 2023 r. zatrudniało 102 osoby z Polski i kilkunastu krajów, w tym ponad 83 naukowców i technologów. Jego partnerami są: Karlsruher Institut für Technologie, Sapienza Università di Roma, NanoGUNE, Uniwersytet Warszawski oraz Łukasiewicz-IMIF – jedyny udziałowiec ENSEMBLE3 Sp. z o.o.

Sano – Centrum Zindywidualizowanej Medycyny Obliczeniowej

W języku esperanto „sano” oznacza zdrowie. Sano to Centrum Medycyny Obliczeniowej z Krakowa. Powstało w roku 2019 po uzyskaniu grantów MAB FNP i Teaming EU, jest zarejestrowane jako międzynarodowa fundacja badawcza.

– Sano rozwija innowacje, które łączą światowe trendy o niezwykłej skali oddziaływania na społeczeństwo. Koncentrujemy się na prowadzeniu badań nad technologiami obliczeniowymi, które mają służyć człowiekowi, poprawiać zdrowie pacjentów i ułatwiać pracę lekarzy. Ważna jest dla nas także translacja, czyli przełożenie rezultatów badań naukowych do praktyki przemysłowej, w naszym przypadku – klinicznej. Szukamy więc potwierdzenia naszych koncepcji i rozwiązań w środowiskach docelowych, czyli szpitalach, placówkach diagnostycznych i gabinetach lekarskich – powiedział podczas spotkania dyrektor Sano dr hab. inż. Maciej Malawski, prof. AGH.

Celem badań pięciu zespołów Sano jest opracowanie innowacyjnych procedur medycznych wykorzystujących ideę wirtualnego ludzkiego bliźniaka. Obszary działalności naukowej to: klasyfikacja chorób przez abstrakcje danych, planowanie i przewidywanie chirurgii guza mózgu, symulatory chirurgiczne w wirtualnej rzeczywistości, opracowanie metody przewidywania funkcji genów/białek nowej generacji, a także walidacja, kwantyfikacja niepewności modeli symulacyjnych.

Pracownicy Sano są autorami ponad 90 publikacji w wiodących czasopismach i konferencjach. W Centrum pracuje 80 osób z 13 krajów, w tym 25 doktorantów. Działania Centrum obejmują m.in. 5 międzynarodowych projektów, 8 projektów komercyjnych, 22 współprace z podmiotami biznesowymi, 9 współprac ze szpitalami. Sano posiada bazową infrastrukturę obliczeniową, laboratorium robotyki i wirtualnej rzeczywistości, a zaawansowane obliczenia realizowane są na superkomputerach w Polsce i w Europie.

Partnerzy Sano to: The University of Sheffield, Juelich Supercomputer Centre, Fraunhofer ISI, Klaster LifeScience Kraków, ACK Cyfronet AGH. Sano współpracuje z AGH i innymi uczelniami Krakowa.

Dalekosiężne plany. Nowi beneficjenci konkursów „Teaming of Excellence”

Poza podsumowaniem działalności trzech polskich centrów doskonałości, które uzyskały dofinansowanie z programu Horyzont 2020, konferencja w NCBR była też okazją do wymiany doświadczeń pomiędzy „starymi” i „nowymi” beneficjentami konkursu „Teaming of Excellence”. Bo Polska osiąga bardzo dobre rezultaty również w ramach obecnie realizowanego programu Horyzont Europa.

W pierwszym konkursie, w 2022 r., zwyciężył projekt „RNA and Cell Biology – from Fundamental Research to Therapies” o akronimie RACE, realizowany przez Międzynarodowy Instytut Biologii Molekularnej i Komórkowej. Projekt ten znalazł się na pierwszym miejscu listy rankingowej obejmującej 31 projektów ocenianych na finalnym etapie konkursu. Dzięki niemu Instytut chce stać się światowej klasy Centrum Doskonałości w obszarze RNA i Biologii Komórki, łącząc osiągnięcia naukowe z profesjonalną działalnością komercyjną.

O sukcesie można mówić także w niedawno rozstrzygniętym drugim konkursie (2024 r.), ponieważ dofinansowanie otrzymały w nim aż trzy polskie projekty:

• TRIO-VI, koordynator: Instytut Chemii Fizycznej Polskiej Akademii Nauk (projekt znalazł się na 2. miejscu w rankingu 34 projektów zakwalifikowanych do drugiego etapu konkursu);
• AstroCENT Plus, koordynator: Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika Polskiej Akademii Nauk;
• P4Health, koordynator: Sieć Badawcza Łukasiewicz – PORT Polski Ośrodek Rozwoju Technologii.

Warto dodać, że w konkursie z 2024 r. Polska osiągnęła najlepszy wynik w liczbie zwycięskich projektów ze wszystkich krajów uczestniczących w konkursie. Wszystkie trzy projekty stoją na początku bardzo trudnej drogi do rozwoju Centrów Doskonałości i osiągnięcia swoich założeń i celów. A są one bardzo ambitne.

– W naszych czasach jest bardzo wiele przełomów w medycynie, w tym w okulistyce. Ale przełożenie tych najnowszych osiągnięć, np. opracowywanych terapii, na grunt zastosowań klinicznych czy przemysłowych w postaci nowych technologii wymaga oddzielnego procesu. W ramach projektu TRIO-VI chcemy utworzyć centrum doskonałości badań translacyjnych i innowacji w okulistyce, które stanie się w tej dziedzinie istotnym graczem na mapie świata – zapowiedział prof. dr hab. Maciej Wojtkowski, dyrektor ICTER – Międzynarodowego Centrum Badań Oka, który jest częścią Instytutu Chemii Fizycznej Polskiej PAN.

Celem projektu TRIO-VI jest wprowadzenie nowych standardów w diagnostyce i leczeniu chorób oczu. Do najważniejszych wyzwań kierownik projektu zaliczył m.in. opracowanie dokładniejszych metod obrazowania optycznego oka i interwencji chirurgicznych oraz ich wdrożenie do praktyki okulistycznej, lepsze zrozumienie mechanizmów chorób oczu, opracowanie alternatywnych metod leczenia zaburzeń wzroku i monitorowanie wyników leczenia, wsparcie powstawania nowych terapii genowych, tworzenie programów szkoleniowych dla młodych naukowców – okulistów, utworzenie wirtualnej kliniki okulistycznej oraz stworzenie kanałów stosowania nowych technologii w aktywności klinicznej. Wszystko to ma być drogą do zwiększenia dostępności leczenia dla pacjentów z chorobami oka.

Projekt Astrocent Plus zainicjowało Centrum Doskonałości AstroCeNT, powołane sześć lat temu jako nowa jednostka administracyjna Centrum Astronomicznego im. Mikołaja Kopernika PAN w ramach programu Międzynarodowe Agendy Badawcze. Zespół skupi się na fizyce astrocząstek, poprzez udział w badaniach nad ciemną materią, neutrinami i falami grawitacyjnymi. Projekt będzie realizowany w latach 2025-2030 we współpracy z partnerami międzynarodowymi z Francji (Centre National De La Recherche Scientifique i Universite Paris Cite), Włoch (Gran Sasso Science Institute), Niemiec (Deutsches Elektronen-Synchrotron Desy), Kanady (Arthur B.McDonald Canadian Astroparticle Physics Research Institute) i polskim Centrum Łukasiewicz.

– Naszym celem jest utworzenie nowej jednostki naukowej w Polsce. Dziedzina, którą się zajmujemy jest rozwojowa, bardzo obiecująca, do tej pory przyniosła dziewięć Nagród Nobla. Chcemy łączyć badania naukowe z rozwijaniem innowacyjnych, a przy tym opłacalnych technologii, które znajdą zastosowanie w przemyśle, ochronie środowiska, medycynie, w obszarze zbierania i przetwarzania danych. Planujemy m.in. rozwijać sensory sejsmiczne – powiedział prof. dr hab. Leszek Roszkowski, kierownik projektu.

Z kolei projekt P4Health będzie się koncentrował na opracowywaniu i wdrażaniu rozwiązań dla rozwoju medycyny spersonalizowanej w Polsce. W efekcie pacjenci będą mogli uzyskać dostęp do nowych metod diagnostycznych i tańszych terapii. Projekt będzie realizowany we współpracy z King’s College London (Wielka Brytania) i Centre Européen de Recherche en Biologie et Médecine (Francja).

– Wykorzystujemy instrumenty „Teaming” oraz MAB do wyniesienia skali naszej działalności na dużo wyższy poziom. Nasza strategia naukowa skupia się na zrozumieniu podstaw chorób człowieka, głównie chorób rzadkich, chorób cywilizacyjnych, nowotworowych i neurodegeneracyjnych. Chcemy stać się regionalnym centrum medycyny precyzyjnej, które umożliwi personalizację terapii pod konkretną konstrukcję genetyczną pacjenta. Centralnym elementem naszego projektu będzie platforma technologiczna. Za jej pomocą chcemy ze szpitalami podpisywać umowy na dostarczanie do nas próbek od pacjentów. Będziemy je analizować, aby lepiej zrozumieć naturę patologii danego pacjenta. W efekcie pomoże to opracować odpowiednie terapie. Taka pogłębiona diagnoza będzie wracała do szpitali – tłumaczył dr Michał Malewicz, dyrektor Centrum Nauk o Życiu i Biotechnologii w Łukasiewicz – PORT.

Podsumowaniem spotkania była dyskusja na temat wyzwań stojących przed rozwojem „teamingowych” centrów doskonałości w Polsce i warunków do ich stabilnego rozwoju.

– Cieszę się, że siedmiu polskich beneficjentów konkursu „Teaming for Excellence” odnosi sukcesy. Świadczy to o tym, że nasz wkład w rozwój nauki jest zauważany i doceniany. Dokładamy starań, aby aktywność polskich podmiotów w aplikowaniu o środki z Horyzontu Europa stale rosła – zapewnił prof. dr hab. inż. Jerzy Małachowski, dyrektor Narodowego Centrum Badań i Rozwoju.