Narodowe Centrum Badań
i Rozwoju

Rosja jak i Ukraina nie odgrywają znaczącej roli w globalnej gospodarce pod względem nakładów na badania i rozwój. Według danych Banku Światowego ukraińskie nakłady na B+R w skali gospodarki w ostatnich dwóch dekadach systematycznie spadały z 0,93% PKB w 2000 roku do 0,29% PKB w 2021 roku (ostatnim za który są dostępne dane). W przypadku Rosji udział ten w tym okresie pozostawał na zbliżonym poziomie ok. 1,1%  PKB (z niewielkimi wzrostami w latach 2003 i 2009).

Ze względu na stosunkowo niewielką rolę obydwu państw w badaniach i rozwoju bezpośrednie skutki inwazji na Ukrainę w skali globu miały ograniczony charakter. Inaczej sprawa ta wygląda dla uczestników konfliktu. Wojna spowodowała znaczne straty w infrastrukturze badawczej Ukrainy. Narodowa Akademia Nauk Ukrainy podała, że w 2022 roku skutki działań wojennych dotknęły około 40 instytutów naukowych Akademii, 220 obiektów uległo uszkodzeniu bądź całkowitemu zniszczeniu, (NANU 2023). Z kolei Ministerstwo Nauki i Edukacji Ukrainy podało, że uszkodzonych lub zniszczonych zostało 74 z ok. 300 szkół wyższych, przede wszystkim w regionach najbardziej dotkniętych działaniami zbrojnymi. Jednocześnie pogłębiły się  negatywne trendy w zakresie B+R widoczne już przed wojną, związane ze zmniejszająca się liczbą naukowców. Opublikowane w grudniu 2023 roku badanie (Nature 2023) wskazuje, że w wyniku agresji do jesieni 2022 roku kraj opuściło około 18,5% naukowców, a 15% zrezygnowało z pracy naukowej. Z tych, którzy pozostali w nauce 40% zredukowało ilość czasu poświęconego na badania. Ok. 20% relokowało się także do bezpieczniejszych regionów Ukrainy.  Wojna miała także negatywny wpływ na rozwój rynku startupów na Ukrainie. Z raportu Polish Ukrainian Startup Bridge z 2022 roku (PUSB 2022) wynika, że 1/3 badanych startupów zdecydowała się przenieść swoją siedzibę poza granice kraju, 10% w inne bezpieczniejsze miejsce wewnątrz kraju, a 12% zaprzestało działalności.  

Wszystko to pogłębiło już wcześniej istniejące w tym kraju problemy w obszarze B+R+I (niskie nakłady przedsiębiorstw, słabe powiązanie nauki z przemysłem, nakierowanie na badania podstawowe brak koordynacji polityk rozwojowych). Symptomatyczna jest także zmiana kierunków współpracy. Przed 2014 rokiem (aneksją Krymu i wybuchem konfliktu w Donbasie) najczęstszymi partnerami dla autorów prac naukowych z Ukrainy byli naukowcy z Rosji, podczas gdy w 2020 roku ich miejsce zajęli badacze polscy (OCED 2023).

W odpowiedzi na agresję Federacji Rosyjskiej zarówno UE jak i poszczególne kraje uruchomiły inicjatywy lub programy nakierowane na wsparcie ukraińskich naukowców. Można wśród nich wymienić np. program stypendialny z Horyzontu Europa MSC4Ukraine (25 mln EUR ), czy wsparcie ukraińskich start-upów za pośrednictwem Europejskiej Rady Innowacji (20 mln EUR). Z działań instytucji polskich można wskazać np.: inicjatywę Polskiej Akademii Nauk mającą pomóc w osiedlaniu się naukowców z Ukrainy w Polsce, stypendia Narodowego Centrum Nauki czy inicjatywy NCBR: uruchomienie Schematu Wsparcia Ukraińskich Naukowców w ramach Funduszu Współpracy Dwustronnej, wsparcie dla obywateli Ukrainy w realizowanych projektach III OSI PO WER. Symboliczne  było też przeznaczenie 25 tys. euro pochodzących z nagrody European Innovation Procurement Awards (EUIPA) otrzymanej przez Centrum na wsparcie działań pomocowych na rzecz Ukrainy.

Dla Rosji z kolei bezpośrednim skutkiem były sankcje nałożone na współpracę naukową. 4 marca 2022 roku Komisja Europejska zawiesiła współpracę badawczą i innowacyjną z Federacją Rosyjską wykluczając pochodzące stamtąd podmioty z programu Horyzont 2020 i Horyzont Europa (KE 2022). Podobna i szybka była także wiele krajów europejskich (np. Niemcy zawiesiły współpracę już w lutym). W czerwcu 2022 roku także Stany Zjednoczone zapowiedziały wygaszanie współpracy naukowej z rosyjskimi instytucjami naukowymi i zatrudnionymi w nich pracownikami (White House 2022). Restrykcje pojawiały się także na poziomie poszczególnych organizacji i instytucji naukowych (np. CERN, Europejska Agencja Kosmiczna czy NASA).  Polskie instytucje także zawiesiły lub zakończyły współpracę z partnerami rosyjskimi, m.in. Polska wycofała się z uczestnictwa w Zjednoczonym Instytucie Badań Jądrowych w Dubnej, zostały także przeformułowane warunki uczestnictw w programach NCN. W praktyce natomiast duże większe znaczenie dla gospodarki rosyjskiej mają sankcje nałożone na import technologii.

Wojna była także impulsem do zawiązania szeregu współprac międzynarodowych w ramach których rozwijane są rozwijających technologie wojskowe. Obejmują one m.in. technologie kwantowe, big data, czy rakiety hipersoniczne (ScienceBusiness 2022). Widoczne jest także zwiększone zainteresowanie sektora venture capital inwestycjami w startupy sektora technologii wojskowych (Pitchbook 2023). Doświadczenia poprzednich konfliktów i wojen pokazują, że zmiana priorytetów polityki publicznej może prowadzić do zwiększenia nakładów na badania naukowe, których celem jest opracowanie technologii zapewniających przewagę militarną i jednocześnie podnoszących konkurencyjność gospodarek.