Narodowe Centrum Badań
i Rozwoju

Wszystkie działania realizowane w ramach przedsięwzięcia już się zakończyły. Łącznie wsparciem zostało objętych 14 naukowczyń i naukowców z Ukrainy, którzy podejmują dziś kolejne wyzwania. Ich historie dokumentują ambitne pomysły oraz doświadczenia współpracy z badaczami z Polski i Norwegii. A w szerszym kontekście pokazują szerokie możliwości rozwoju współpracy naukowej na linii Polska-Norwegia, Polska – Ukraina oraz Unia Europejska – Ukraina.

Nowa inicjatywa, sprawdzony mechanizm

W obliczu agresji Federacji Rosyjskiej zarówno Unia Europejska, jak i poszczególne kraje europejskie uruchomiały inicjatywy w różny sposób wspierające ukraińskich badaczy. Narodowe Centrum Badań i Rozwoju, które  na co dzień angażuje się w nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzynarodowych z zagranicznymi instytucjami, jednostkami naukowymi czy przedstawicielami biznesu, nie mogło pozostać obojętne na los naukowców z zaatakowanego kraju. 

Właśnie dlatego powstał Schemat Wsparcia Ukraińskich Naukowców (Scheme: Support for Ukrainian researchers). NCBR będąc Operatorem Programu „Badania Stosowane”, realizowanego w ramach Funduszy Norweskich i EOG 2014-2021 wykorzystało środki tzw. Funduszu Współpracy Dwustronnej do uruchomienia Schematu. Był to efekt wspólnych starań pracowników Działu Współpracy Międzynarodowej Centrum, partnera Programu – Research Council of Norway, przedstawicieli państw darczyńców (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) z Biura Mechanizmów Finansowych w Brukseli oraz Krajowego Punktu Kontaktowego.

– Trzeba było działać szybko, stąd idea była prosta i jednoznaczna. Chodziło o zapewnienie wsparcia ukraińskim naukowcom, którzy z powodu wojny nie mogli prowadzić działalności naukowej lub pracy w zakresie badań i rozwoju. Schemat umożliwiał badaczkom i badaczom dołączenie do polsko-norweskich zespołów projektowych. Był sposobem na to, aby kontynuowali karierę i aby ich wiedza, talenty, pomysły nie zostały zaprzepaszczone. To zarazem jeden z instrumentów służących zwiększeniu udziału Ukrainy w europejskich sieciach badawczych oraz programach B+R+I. Z perspektywy czasu mogę powiedzieć, że ukraińska społeczność akademicka rzeczywiście z niego skorzystała – tłumaczy Maciej Jędrzejek, zastępca dyrektora Działu Współpracy Międzynarodowej w NCBR.

Budżet przeznaczony na finansowanie działań w Schemacie Wsparcia Ukraińskich Naukowców to 380 tys. euro. Dofinansowanie w ramach programu mogły otrzymać polskie organizacje prowadzące badania i upowszechniające wiedzę, będące promotorem (liderem) lub partnerem projektu w aktywnych projektach badawczych finansowanych w konkursach: POLNOR 2019 Call, POLNOR CCS 2019 Call i IdeaLab Call.

Dofinansowanie było przeznaczone na pokrycie kosztów zatrudnienia ukraińskiego naukowca i realizacji dodatkowych zadań w zakresie badań podstawowych, badań przemysłowych, prac rozwojowych lub innego rodzaju prac związanych z projektem. 

Skutki inwazji na Ukrainę dla sektora B+R

Wojna miała dewastujący wpływ na sektor B+R+I w Ukrainie[1]. Bezpośrednim skutkiem agresji jest poważne ograniczenie potencjału badawczego tego kraju.

Odnotowano znaczne straty w infrastrukturze badawczej. Narodowa Akademia Nauk Ukrainy podała, że już w 2022 roku skutki działań wojennych dotknęły około 40 instytutów naukowych Akademii, 220 obiektów uległo uszkodzeniu bądź całkowitemu zniszczeniu (NANU 2023). Z kolei Ministerstwo Nauki i Edukacji Ukrainy informowało, że uszkodzonych lub zniszczonych zostało 74 z około 300 szkół wyższych, przede wszystkim w regionach najbardziej dotkniętych działaniami zbrojnymi.

Jednocześnie pogłębiły się negatywne trendy w zakresie B+R widoczne już przed wojną, a związane ze zmniejszającą się liczbą naukowców. Opublikowane w grudniu 2023 roku badanie (Nature 2023) wskazuje, że w wyniku agresji do jesieni 2022 roku kraj opuściło około 18,5% naukowców, a 15% zrezygnowało z pracy naukowej. Z tych, którzy pozostali w nauce, 40% zredukowało ilość czasu poświęconego na badania. Około 20% relokowało się do bezpieczniejszych regionów Ukrainy.

Wojna miała także negatywny wpływ na rozwój rynku start-upów w Ukrainie. Z raportu „Polish Ukrainian Startup Bridge” z 2022 roku (PUSB 2022) wynika, że jedna trzecia badanych start-upów zdecydowała się przenieść swoją siedzibę poza granice kraju, 10% w inne bezpieczniejsze miejsce wewnątrz kraju, a 12% zaprzestało działalności.

Dokonała się także zmiana kierunków współpracy. Przed 2014 rokiem (aneksją Krymu i wybuchem konfliktu w Donbasie) najczęstszymi partnerami dla autorów prac naukowych z Ukrainy byli naukowcy z Rosji, podczas gdy w 2020 roku ich miejsce zajęli badacze polscy (OCED 2023).

Dlatego każde systemowe wsparcie dla pracy ukraińskich naukowców było i jest bardzo pożądane.

Mroźny projekt, gorąca współpraca

Dr inż. Lina Smovziuk i mgr Anna Zmiievska wywodzą się National Aerospace University "Kharkiv Aviation Institute” w Charkowie. Obie mają doświadczenie z zakresu inżynierii materiałowej i materiałów kompozytowych do zastosowań lotniczych. Dzięki temu sprawnie mogły dołączyć do projektu IceMan „Opracowanie i stosowanie powłok lodofobowych dla trwałego przeciwdziałania nawarstwianiu się lodu” koordynowanego przez Fundację Partnerstwa Technologicznego Technology Partners z Warszawy. To właśnie w tym podmiocie badaczki znalazły zatrudnienie.

„Mroźno” brzmiący akronim projektu skrywa jego cel. Badacze dążyli do uzyskania zrównoważonych rozwiązań antyoblodzeniowych poprzez opracowanie i wdrożenie powłok lodofobowych. IceMan jest odpowiedzią na problem tworzenia się i nawarstwiania lodu w przemyśle wykorzystującym komponenty kompozytowe takie jak np. turbiny wiatrowe, w przemyśle lotniczym i dronowym, w przypadku infrastruktury elektrycznej i telekomunikacyjnej, a także innych konstrukcjach kompozytowych i metalowych narażonych na działanie zmrożonych kropel wody na ziemi i w powietrzu. W efekcie projektu z wodorozcieńczalnych poliuretanów opracowano powłoki powstrzymujące osadzanie się lodu.

 

Projekt był realizowany w ramach konkursu POLNOR 2019 jako jeden z polsko-norweskich projektów badawczych finansowanych przez Fundusze Norweskie. Wartość projektu to 6,8  mln zł (1,5 mln euro), a otrzymane dofinansowanie to 6,4 mln zł (1,4 mln euro). W skład konsorcjum, które go realizowało, poza Technology Partners, weszły trzy podmioty: MSP InnTech (Polska), Sintef (Norwegia) oraz Funzionano (Norwegia). Jak w tych działaniach odnalazły się badaczki z Ukrainy?

– Miałam w projekcie dwa zadania. Po pierwsze, udział w pogłębionych badaniach właściwości lodowofobowych i ocenie trwałości powłok. Po drugie, analizę potencjalnych zastosowań opracowanych powłok i poszukiwanie możliwości finansowania przyszłych projektów w oparciu o wyniki uzyskane w projekcie IceMan. W rezultacie zidentyfikowaliśmy trzy możliwości finansowania oraz osiemnastu potencjalnych partnerów do dalszej współpracy. Zostały przygotowane i złożone dwa kolejne wnioski – mówi mgr Anna Zmiievska.

– Moja rola polegała na identyfikacji, analizie i wykorzystaniu możliwości programu ramowego Komisji Europejskiej „Horyzont Europa” w celu upowszechnienia wyników badań i know-how wypracowanego w ramach projektu IceMan. W szczególności wspólnie z partnerami z Norwegii, Belgii i Polski przygotowaliśmy i złożyliśmy projekt aplikacji, która umożliwiałaby zastosowanie wyników projektu IceMan w sektorze morskiej energetyki wiatrowej. Pomimo niepowodzenia w pozyskaniu środków finansowych z Komisji Europejskiej, ten wniosek umożliwił nam lepsze zrozumienie wyzwań związanych z badaniami naukowymi i innowacjami na tym polu oraz zagadnień wartych dalszego zbadania – opowiada o swoim zaangażowaniu w projekt dr inż. Lina Smovziuk.

UPTURN, czyli zmiana na lepsze

Politechnika Gdańska w ramach Funduszy Norweskich realizowała projekt „Elektrochemiczne cele mikroprzepływowe do wysokoprzepustowej i wieloparametrycznej analizy”. Do tego projektu o akronimie UPTURN dołączyła dr Tamara Klymkovych.

– Od 2017 roku pracuję na Politechnice Lwowskiej, w Katedrze Systemów Zautomatyzowanego Projektowania. Główne obszary moich badań to mikroukłady elektromechaniczne, czyli tzw. MEMS, laboratoria mikroukładowe (Lab-on-Chip) oraz mikrofluidyka. Zajmuję się projektowaniem, modelowaniem i analizą układów mikroprzepływowych i mikroelektromechanicznych, modelowaniem procesów wymiany ciepła w Lab-on-Chip, modelowaniem akustycznych Lab-on-Chip do separacji cząstek. W szczególności w najnowszych badaniach zaprojektowano kilka modeli potencjometrycznego czujnika mikroprzepływowego, uwzględniającego wymianę ciepła/masy i przepływ płynu – mówi o swoim doświadczeniu dr Tamara Klymkovych. – W instytucji ukraińskiej mogliśmy jedynie projektować i modelować zaprojektowane układy  laboratoryjne, a teraz mamy okazję przetestować nasze modele w praktyce. Dlatego uważam, że moim największym sukcesem zawodowym jest wdrożenie układów  laboratoryjnych do separacji mikrocząstek – dodaje badaczka.

Efektem bezpośrednim projektu UPTURN było wytworzenie technologii pozwalającej na budowę mikroprzepływowych celek elektrochemicznych do ultraczułych analiz, gotowych do dalszej komercjalizacji. Ponadto, prowadzone prace badawcze dają efekty w postaci publikacji w czasopismach znajdujących się w Q1 listy filadelfijskiej. Projekt badawczy prowadzony był w konsorcjum naukowym wraz Instytutem Chemii Fizycznej PAN, firmą redoxme (lider) oraz partnerem z Norwegii – Sintef.

Grant z Funduszy Norweskich i EOG zapewnił dr Tamarze Klymkovych środki finansowe na prowadzenie badań, podróże naukowe, udział w konferencjach oraz pokrycie pozostałych kosztów związanych z projektem. Dodatkowo udział w projekcie dał badaczce możliwość zintensyfikowania wymiany wiedzy i zapewnił dostęp do dodatkowych zasobów, otworzył możliwości zaangażowania się we wspólne projekty z naukowcami z innych krajów. – Podsumowując, udział w programie zapewnił mi wieloaspektowe wsparcie – finansowe i merytoryczne – mówi dr Klymkovych.

Badaczka planuje dokończyć prace nad opracowaniem prototypu akustycznego  układu laboratoryjnego do separacji cząstek, przeprowadzić jego optymalizację, opracować różne warianty służące do separacji mikrocząstek o różnych gęstościach, rozmiarach i konfiguracjach. Jak dodaje, na Politechnice Lwowskiej obecnie realizowany jest projekt mentoringowo-tutoringowy PROMENT, w który chciałaby się zaangażować. – Lubię pracować ze studentami, co roku współpracuję z nimi przy różnych publikacjach, jestem kierownikiem projektów dyplomowych, dlatego planuję wziąć aktywny udział w tym projekcie – zdradza dr Klymkovych.

– Projekt UPTURN odniósł ogromne korzyści dzięki współpracy z dr Klymkovych, która przeprowadziła uzupełniające symulacje. To międzynarodowe partnerstwo doprowadziło do poszerzenia wiedzy i zrozumienia opracowywanego mikroprzepływowego układu elektrochemicznego. Wzmocniło to ogólne wyniki projektu i pozwoliło lepiej zrozumieć systemy – mówi dr hab. inż. Robert Bogdanowicz, prof. PG.

Wartość projektu UPTURN to ponad 6,8 mln zł (1,5 mln euro), a kwota dofinansowania wynosi blisko 6 mln zł (3 mln euro).

Wartość współpracy międzynarodowej

Schemat Wsparcia Ukraińskich Naukowców jest jednym z wielu programów międzynarodowych w portfolio NCBR. Ze względu na badaczy z Ukrainy objętych wsparciem oraz na tryb jego uruchomienia ma on jednak wyjątkowy charakter.

– Współpraca z ukraińskimi badaczami w sposób szczególny przypomina o wartości międzynarodowej współpracy na rzecz nauki. Takie partnerstwa ponad granicami sprzyjają innowacjom przynoszącym wzajemne korzyści, pobudzają wzrost gospodarczy, działają na rzecz dobrobytu społecznego, a także tworzą trwałe powiązania między organizacjami i uczestnikami projektów – podkreśla prof. dr hab. inż. Jerzy Małachowski, dyrektor NCBR. – Działanie NCBR wspierające ukraińskich naukowców wpisuje się w wartości Unii Europejskiej, która w naukowej współpracy międzynarodowej widzi szansę na sprostanie wyzwaniom XXI wieku, aby zapewnić bezpieczniejszy świat i trwałe globalne ożywienie gospodarcze – dodaje dyrektor NCBR.

Zgadzają się z tym uczestnicy programu po stronie polskiej i ukraińskiej, podkreślając realny wpływ na rozwój projektu, a także wzbogacenie doświadczeń zaangażowanych naukowców.

– Międzynarodowa współpraca umożliwiła kompleksowe modelowanie i symulację, które wzmocniły ogólne wyniki naszego projektu i zrozumienie systemów. To transgraniczne partnerstwo podkreśla korzyści płynące ze j współpracy w zakresie postępów w badaniach naukowych i innowacjach technologicznych – mówi dr hab. inż. Robert Bogdanowicz, prof. PG.

– Program „Schemat Wsparcia Ukraińskich Naukowców” okazał się dla mnie bardzo przydatny. Wsparł moją pracę zawodową. Pomógł znaleźć pracę w Polsce – zgodną z moimi doświadczeniami, jednak z dużo większymi możliwościami rozwoju niż w Ukrainie przed 2022 rokiem – ocenia Anna Zmiievska. Badaczka o Schemacie dowiedziała się od kolegów z polskich organizacji partnerskich, z którymi współpracowała w okresie, kiedy jeszcze bezpiecznym miejscem prowadzenia badań była dla niej Ukraina.

– Program nie tylko zacieśnił więzi naukowe, ale także wywarł bezpośredni i pozytywny wpływ na współpracę akademicką ze społecznością ukraińską. Wymiana specjalistycznej wiedzy i zasobów stanowi kamień węgielny tej inicjatywy. Podjęte działania odegrały znaczącą rolę również w zacieśnieniu więzi kulturowych pomiędzy zaangażowanymi stronami. Wspólne wysiłki przyczyniły się więc do głębszego wzajemnego zrozumienia i docenienia wkładu kulturowego, akademickiego i zawodowego każdego uczestniczącego kraju – Polski, Ukrainy i Norwegii. Uważam, że pomogło to w budowaniu wzajemnego zaufania, doskonaleniu kanałów komunikacji i wzmocnieniu poczucia partnerstwa między zaangażowanymi państwami – mówi dr Tamara Klymkovych. – Program rozbudził też moją ciekawość: bardzo chciałabym pojechać do Norwegii, zobaczyć laboratoria, sprzęt, zapoznać się z eksperymentami – dodaje naukowczyni.

– Moje plany zawodowe skupiają się wokół wspierania współpracy badawczo-innowacyjnej pomiędzy Ukrainą a Unią Europejską, ze szczególnym naciskiem na wzmocnienie współpracy transgranicznej z Polską. Biorąc pod uwagę niekorzystny wpływ wojny w Ukrainie na gospodarkę mojego kraju i sytuację bytową ludzi, moim celem jest przyczynienie się do wysiłków na rzecz odbudowy Ukrainy poprzez ułatwianie partnerstw i projektów w sektorze badań i innowacji. Wykorzystując moje doświadczenie w pozyskiwaniu funduszy na badania i innowacje oraz w zarządzaniu projektami, chcę identyfikować możliwości współpracy i finansowania projektów oraz koordynować wysiłki mające na celu sprostanie kluczowym wyzwaniom w związku z konfliktem zbrojnym w moim kraju – mówi Lina Smovziuk.

 

Więcej o Schemacie Wsparcia Ukraińskich Naukowców

Informacje o Funduszu Współpracy Dwustronnej