Narodowe Centrum Badań
i Rozwoju

Na Zachodniopomorskim Uniwersytecie Technologicznym w Szczecinie działa Symulatorium Dostępności. To unikalna w skali kraju jednostka dydaktyczno-badawcza, pozwalająca na tworzenie i testowanie rozwiązań znoszących bariery, na które napotykają w życiu codziennym osoby ze szczególnymi potrzebami. Ta sama uczelnia prowadzi studia podyplomowe dla specjalistów do spraw dostępności oraz opracowała aplikację służącą do audytów dostępności budynków. A przede wszystkim na co dzień dokłada wszelkich starań, żeby studentki i studenci, także ci z niepełnosprawnością, mogli poszerzać swoją wiedzę i umiejętności oraz rozwijać swoje talenty. To tylko jeden z licznych przykładów, w jaki sposób Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (NCBR) inwestuje środki z Funduszy Europejskich w zapewnianie równych szans na uczelniach. Kolejne konkursy, których ideą jest wzmacnianie dostępności szkolnictwa wyższego, zostaną ogłoszone już jesienią!

Informacje prasowe Narodowego Centrum Badań i Rozwoju powstają z różnych powodów: na przykład kiedy ogłaszamy nowy konkurs lub publikujemy jego wyniki, mamy do przekazania ważną informację na temat efektów innowacyjnych projektów czy rezultatów prowadzonych badań. Tym razem inspiracją do przygotowania komunikatu był jednak spontaniczny wpis w mediach społecznościowych, który opublikowała Elżbieta Kuźba, opiekunka projektów służących zapewnieniu dostępności, a realizowanych na Zachodniopomorskim Uniwersytecie Technologicznym (ZUT) w Szczecinie.

"(….) miałam możliwość wizyty w ZUT i obejrzenia ‘na żywo’ efektów realizacji. Wiedziałam, że będzie dobrze, ale nie sądziłam, że aż tak. To była dla mnie prawdziwa uczta merytoryczna, rozszerzająca horyzonty, niezwykle inspirująca, otwierająca oczy na kwestie dostępności. Poznałam zespół fantastycznych ludzi działających dla innych i robiących to z taką pasją i przekonaniem, że aż chciałam tam zostać jeszcze chwilę dłużej i dowiedzieć się więcej. To właśnie tacy Beneficjenci sprawiają, że czuję się dumna z bycia opiekunem projektu. I to tacy ludzie sprawiają, że świat jest lepszy" – napisała Elżbieta Kuźba z Działu Współpracy z Beneficjentem w NCBR.

Co takiego dzieje się w Szczecinie, że pobudza do takich komentarzy? Zapytaliśmy o to u źródła, oddając głos osobom, które stoją za projektami prowadzonymi w ZUT. Mowa o projektach realizowanych ze wsparciem Funduszy Europejskich w ramach Programu Wiedza Edukacja Rozwój (POWER): „Niwelowanie barier w dostępie do edukacji – dostosowani bez zarZUTów” (4,3 mln zł dofinansowania), „Akademia Kształtowania Przestrzeni Dostępnej” (2,3 mln zł dofinansowania), a także projekcie „Uniwersyteckie Centrum Wiedzy o Dostępności w Szczecinie”, w którym ZUT jest partnerem Uniwersytetu Szczecińskiego (dofinansowanie 5,7 mln zł, z czego ZUT odpowiada za zadania na kwotę ok. 1,1 mln zł). Wszystkie są już na finiszu.

Strategia małych kroków

Projekt poświęcony znoszeniu barier edukacyjnych, rozpoczęty w 2020 roku, został wyłoniony przez NCBR w pierwszej edycji konkursu „Uczelnia dostępna”. Była to zarazem dobra sposobność do tego, żeby przeprowadzić ocenę stanu dostępności na Uniwersytecie i zaplanować, co, dlaczego, w jakiej kolejności i jak zmienić.

– Wszystko zaczęło się w grudniu 2018 roku, kiedy na konferencji Pełno(s)prawny Student w Krakowie przedstawiciele NCBR wprowadzili nas w tę tematykę i możliwości stworzone poprzez rządowy program Dostępność Plus. W naszych głowach zaczęły kiełkować pierwsze pomysły. Intensywnie poszerzaliśmy swoją wiedzę i nawiązaliśmy kontakty ze stowarzyszeniami działającymi na rzecz osób ze szczególnymi potrzebami oraz innymi uczelniami, żeby przypadkiem nie wyważać otwartych drzwi. Spotykaliśmy się z naszymi studentami, kadrą akademicką i pracownikami administracji, żeby ustalić stan obecny i nasze zapotrzebowanie. Pomocne okazały się także badania ankietowe. Dzięki temu kiedy NCBR ogłosiło konkurs, byliśmy gotowi – opowiada dr inż. Dominika Plust, kierowniczka projektu.

Przypomnijmy, że przedsięwzięcie „Uczelnia dostępna”, w które zaangażowała się ponad połowa działających w Polsce szkół wyższych, pozwala na prowadzenie działań w ramach wybranych ścieżek – MINI, MIDI lub MAXI, w zależności od stopnia zaawansowania działań na rzecz dostępności. ZUT rozpoczął od zadań w ścieżce MINI i kontynuuje działania w ścieżce MIDI.

Początkowo na tempo prac miała wpływ pandemia, jednak zespół projektowy się nie poddał. Na Uniwersytecie powstało Biuro wsparcia Osób z Niepełnosprawnością (BON). Mieści się ono w reprezentacyjnym, w dużym stopniu dostosowanym pod względem dostępności budynku i zatrudnia pracownika ze szczególnymi potrzebami. To od trzech lat pierwszy kontakt dla zainteresowanych studentów, doktorantów czy nauczycieli akademickich. Biuro zapewnia osobom z niepełnosprawnościami wsparcie w procesie rekrutacji, kształcenia i prowadzenia badań naukowych. Oferuje także bezpłatnie pomoc psychologiczną dla studentów i doktorantów ZUT.

Wdrożony został dostępny system rekrutacji na studia. Od stycznia 2024 r. planowane jest zaś uruchomienie dostępnego systemu dziekanatowego, co stanowi jeden z licznych przykładów kontynuacji działań zapoczątkowanych w projekcie. Z myślą o osobach niedosłyszących uczelnia zaopatrzyła się w przenośne systemy wzmacniające dźwięk oraz przenośne pętle indukcyjne. Odbyły się także szkolenia ze świadomości niepełnosprawności przeznaczone dla kadry zarządczej. W 2021 r. powołany został Zespół ds. dostępności do edukacji dla osób z niepełnosprawnością. W jego skład wchodzą przedstawiciele każdego z wydziałów – spośród kadry akademickiej i pracowników administracji. – Zespół ma charakter interdyscyplinarny i koncentruje się na zwiększaniu dostępności Uczelni w procesie kształcenia – wyjaśnia dr inż. Dominika Plust.

W bardziej zaawansowanej ścieżce MIDI, której realizacja jest jeszcze w toku, celem jest m.in. wzmocnienie kompetencji uczelnianej kadry. Dlatego organizowane są szkolenia specjalistyczne na temat wspierania osób z zaburzeniami psychicznymi i poznawczymi, z dysfunkcjami narządu słuchu i wzroku, a także szkolenia dotyczące standardów dostępności cyfrowej czy z podstaw polskiego języka migowego. – Chcemy, żeby nasi pracownicy nie uciekali, jak ktoś do nich zamiga, ale żeby wiedzieli, jak na proste pytania odpowiedzieć – podkreśla kierowniczka projektu.

Podejmowane są także działania zwiększające dostępność cyfrową i architektoniczną. Nie każdy zdaje sobie sprawę, jakim wyzwaniem może się okazać montaż odpowiednio przystosowanej windy w zabytkowych budynkach. Ale zespół projektowy był do tego przygotowany – jeszcze przed napisaniem wniosku przeprowadzony został audyt dostępności 39 budynków należących do uczelni. Dzięki temu stało się jasne, gdzie najpilniej potrzebna jest interwencja.

Przestrzeń dostępna dla każdego

Projekt niwelowania barier w dostępie do edukacji uruchomił efekt domina. Kiedy pierwsze szlaki zostały przetarte i efekty prac zaczęły być zauważane w środowisku, naukowcy z Wydziału Architektury postanowili wykorzystać możliwości związane z projektowaniem uniwersalnym. Zakłada ono takie tworzenie produktów, usług czy elementów otoczenia, aby zapewnić dostępność dla wszystkich, z uwzględnieniem ich szczególnych potrzeb. Także w tym zakresie pomocne okazały się konkursy NCBR ogłaszane dzięki Funduszom Europejskim w ramach Programu Wiedza Edukacja Rozwój.

– Konkurs „Projektowanie uniwersalne” nam, architektom, od początku wydawał się strzałem w dziesiątkę. Mogliśmy wykorzystać nasze umiejętności, żeby przeprowadzić ważną zmianę i wynieść dostępność na jeszcze wyższy poziom. A był to nasz pierwszy wniosek! – mówi dr inż. arch. Katarzyna Krasowska, kierowniczka projektu „Akademia Kształtowania Przestrzeni Dostępnej”.

Szybko stało się jasne, że znoszenie barier edukacyjnych w połączeniu z projektowaniem uniwersalnym to prawdziwy gejzer pomysłów na kolejne wzajemnie się uzupełniające działania, których efekty wykraczają poza mury jednej uczelni. Stąd decyzja o włączeniu się ZUT w projekt „Uniwersyteckie Centrum Wiedzy o Dostępności w Szczecinie”. Jego celem jest podniesienie kompetencji kadr uczelni z zakresu stosowania zasad projektowania uniwersalnego w obszarze szkolnictwa wyższego.

• Utworzenie Symulatorium Dostępności

To unikalne międzywydziałowe laboratorium funkcjonuje w ZUT od 2020 roku. Zostało wyposażone w specjalistyczne sprzęty do symulowania niepełnosprawności ruchowych, ograniczeń związanych z wadami wzroku, ograniczeń powstających wraz z procesem starzenia. A także w urządzenia, które ułatwiają osobom ze szczególnymi potrzebami funkcjonowanie w przestrzeni.

Znajdują się tu np. specjalistyczne wózki inwalidzkie, podpórki rehabilitacyjne, wielofunkcyjne urządzenie pionizujące, różne rodzaje kul ortopedycznych, laski dla osób niedowidzących i niewidzących, wielofunkcyjny symulator starości umożliwiający symulowanie kilkunastu różnych ograniczeń wynikających z procesu starzenia, jak np. drżenie rąk. W laboratorium można również doświadczyć różnych rodzajów niepełnosprawności w wielofunkcyjnym symulatorze wirtualnej rzeczywistości oraz symulatorze poruszania się na wózku inwalidzkim.

Sprzęt wspomagający codzienne życie osób ze specjalnymi potrzebami, jaki znajduje się na wyposażeniu Symulatorium Dostępności, to m.in. urządzenia typu eye-tracker służące do obsługi komputerów za pomocą wzroku. To także linijka brajlowska, elektroniczna lupa czy systemy do symulacji i analizy sił nacisku wspomagające ergonomiczne rozwiązania projektowe. Już wkrótce ten zestaw uzupełni drukarka 3D.

Laboratorium służy do prowadzenia zajęć z projektowania uniwersalnego oraz szkoleń dla kadry akademickiej. Ale nie tylko – zgromadzony sprzęt jest i będzie pomocny również w realizacji przedsięwzięć naukowych prowadzonych we współpracy z innymi uczelniami oraz firmami. To np. badania dostępności różnego rodzaju rozwiązań małej architektury przygotowywanych zgodnie z zasadami projektowania uniwersalnego. Jak wyjaśniają liderzy projektu – dr inż. arch. Katarzyna Krasowska i dr hab. inż. arch. Adam Zwoliński, prof. ZUT, jednym z ważniejszych obszarów działania Symulatorium są prace badawczo-wdrożeniowe nad opracowaniem i stosowaniem nowych aplikacji, które pomogą w realizacji wyzwań związanych z obsługą i rozwojem dostępności – od skali najbliższego otoczenia do skali przestrzeni miejskiej.

– Dzięki nabywaniu kolejnych doświadczeń, także w trakcie wyjazdów studyjnych związanych z projektem, powstają materiały dydaktyczne. Ale to nie wszystko. Zauważyliśmy, że potrzebne są prace naukowe np. o dostępności miasta, budynków, świadomości dostępności. Chodzi o publikacje w języku polskim, których dziś jest stosunkowo niewiele. Korzystać z nich będą mogły także inne ośrodki myślące o wdrażaniu projektowania uniwersalnego – zaznaczają eksperci.

• Studia podyplomowe „Specjalista ds. dostępności”

Do 25 września br. Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny prowadzi nabór kandydatów na kolejną edycję studiów podyplomowych przeznaczonych dla pracowników sektora publicznego oraz prywatnego zainteresowanych uzyskaniem szerokiej wiedzy na temat dostępności. Absolwenci będą mogli ją wykorzystać do realizacji obowiązków wynikających z Ustawy o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami w organizacji, w której są zatrudnieni.

Organizatorzy zapewniają, że osoby, które ukończą te studia, będą dysponować wiedzą i umiejętnościami uniwersalnymi. To znaczy takimi, które pozwalają na stosowanie reguł dostępności w działalności każdego podmiotu. Zdobytymi kompetencjami absolwenci będą mogli służyć na różnych stanowiskach pracy w administracji rządowej i samorządowej. Nowa wiedza i umiejętności będą przydatne także pracownikom pozostałych instytucji publicznych, przedstawicielom organizacji lokalnych, społecznych i gospodarczych oraz wszystkim tych, którzy chcą zdobyć kwalifikacje w zakresie zapewniania dostępności w sferze publicznej i kompetencje specjalisty ds. dostępności.

Program studiów został opracowany w ramach projektu „Uniwersyteckie Centrum Wiedzy o Dostępności w Szczecinie”, który przewidywał także przeprowadzenie ich pierwszej edycji. W jej efekcie już ponad 40 absolwentów zwiększa dostępność przestrzeni publicznej w naszym kraju, korzystając z wiedzy i umiejętności nabytych w trakcie studiów.

• Aplikacja AuditOmate

W ramach projektu „Akademia Kształtowania Przestrzeni Dostępnej” zespół Symulatorium Dostępności przeprowadził analizę dostępnych narzędzi służących osobom z niepełnosprawnością. Wyróżniono trzy obszary rozwoju narzędzi cyfrowych: geolokalizacja i mapowanie dostępności dla osób z niepełnosprawnościami, wspomaganie ich codziennego życia oraz wspomaganie ewaluacji dostępności. Na podstawie przeprowadzonych badań powstały też wytyczne dla nowych narzędzi cyfrowych zapewniających dostępność.

Następnie, korzystając z wyników badań wstępnych, zespół Symulatorium Dostępności opracował merytoryczny projekt aplikacji. Na tej podstawie, już w ramach projektu „Uniwersyteckie Centrum Wiedzy o Dostępności w Szczecinie”, w którym ZUT jest partnerem Uniwersytetu Szczecińskiego w obszarze cyfryzacja, powstało narzędzie cyfrowe. Służy ono do badania, oceny dostępności instytucji oraz indywidualnej interpretacji wyników ewaluacji dostępności instytucji publicznych i innych, dostosowanych do rodzaju realizowanych zadań.

AuditOmate, o której tu mowa, to innowacyjna platforma wykorzystująca technologię cyfrową do ewaluacji dostępności np. instytucji i przestrzeni. Aplikacja służy do przeprowadzenia audytu dostępności budynku oraz jego otoczenia w trzech modułach: dostępność architektoniczna, cyfrowa oraz informacyjno-komunikacyjna. Jak wskazuje dr hab. inż. arch. Adam Zwoliński, prof. ZUT, interfejs aplikacji został zaprojektowany w taki sposób, aby intuicyjnie przeprowadzić użytkownika przez proces audytu. W jego przekonaniu narzędzie to ma spory potencjał dydaktyczny i społeczny.

Aplikacja jest testowana m.in. w toku kilkudziesięciu audytów instytucji publicznych przeprowadzanych przez słuchaczy wspomnianych już studiów podyplomowych Specjalista ds. dostępności. Jednocześnie wykorzystywane jest przez ekspertów z dziedziny dostępności cyfrowej i architektonicznej.

– Jako architekci mamy świadomość, jak ważne jest zapewnianie dostępności na uczelniach, w instytucjach, miastach itd. Wiemy, jak wiele w tej kwestii pozostało do zrobienia oraz z jakimi korzyściami, ale też kosztami się to wiąże. Tworzenie przestrzeni inkluzyjnych, czyli włączających to jeden z najważniejszych postulatów zgłaszanych dziś na światowych forach architektów. Chcemy wnieść w ten wymagający proces swój wkład. Dlatego dobrze się dzieje, że są możliwości wspierania takich działań z Funduszy Europejskich i środków krajowych – słyszymy od naszych rozmówców.

Przykłady pociągają

Podstawowym celem działalności Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie jest kształcenie oraz prowadzenie badań naukowych w zakresie nauk technicznych, rolniczych, ekonomicznych, biologicznych, chemicznych i matematycznych.

Wśród przedsięwzięć podejmowanych na 11 wydziałach te skupiające się na usuwaniu barier zajmują miejsce szczególne. Dostępnościowe projekty w ZUT wykorzystują wiele dobrych praktyk charakterystycznych dla takich inicjatyw. To np. nawiązanie współpracy z organizacjami reprezentującymi środowisko osób z niepełnosprawnościami, począwszy od etapu opracowywania założeń projektu. Warte naśladowania jest również konsultowanie zakresu planowanych inwestycji architektonicznych z osobami z różnymi rodzajami niepełnosprawności oraz nawiązywanie partnerstw z innymi podmiotami, w tym uczelniami o różnych profilach. Osiąganiu dobrych rezultatów sprzyja także nastawienie na współpracę, a nie rywalizację. Nie mniej istotne jest zainteresowanie całej społeczności akademickiej podejmowanymi działaniami m.in. poprzez ciekawe szkolenia i nagłaśnianie efektów prac.

– Dostrzeżenie ważnej potrzeby społecznej, trafny pomysł na zmianę, zespół kompetentnych, zaangażowanych osób z jednej strony i profesjonalny opiekun projektu ze strony NCBR, do tego odpowiednie dofinansowanie, działanie w duchu aktywnej współpracy z podmiotami, które mogą skorzystać z efektów prac projektowych, a także włączenie w cały proces osób ze szczególnymi potrzebami – tak padają bariery – podsumowuje dr Jacek Orzeł, p.o. dyrektor Narodowego Centrum Badań i Rozwoju. – Jeszcze w tym roku ruszamy z nową odsłoną „Uczelni dostępnej” w ramach programu Fundusze Europejskie dla Rozwoju Społecznego. Nasza oferta kierowana jest zarówno do wnioskodawców, którzy mają już doświadczenie w realizacji projektów w ramach POWER, jak i do uczelni, które stawiają na tym polu pierwsze kroki. Przewidywany budżet obu konkursów to w sumie ponad 550 mln zł. O szczegółach jak zawsze będziemy informować na naszej stronie internetowej – dodaje.

Entuzjaści dostępności z ZUT nie spoczywają na laurach. Choć wiele można się od nich nauczyć, to wciąż sami uczą się od najlepszych. Między innymi poprzez wizyty studyjne, takie jak ta w Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym dla Dzieci Niewidomych w Owińskach, ale też w Barcelonie – jednym z najbardziej dostępnych dużych europejskich miast, czy Kopenhadze, gdzie odwiedzili House of Disability Organisations w Høje-Tasstrup – pierwszy budynek biurowy na świecie ze 100% dostępnością.

– Staramy się myśleć perspektywicznie. Wiele modelowych i innowacyjnych rozwiązań, które obejrzeliśmy, znacząco poszerzy potencjał wiedzy naszego Symulatorium Dostępności. Wiedzy, którą chcemy dzielić się z innymi – podkreśla dr hab. inż. arch. Adam Zwoliński, prof. ZUT.