Narodowe Centrum Badań
i Rozwoju

Narodowe Centrum Badań i Rozwoju poddało ocenie realizację konkursów „Uczelnia dostępna” oraz „Centrum wiedzy o dostępności”, które zostały uruchomione w odpowiedzi na wyzwania określone w rządowym programie „Dostępność Plus”. Właśnie ukazał się raport końcowy z tej ewaluacji, przeprowadzonej przez EGO S.C. oraz LB&E Sp. z o.o.

– Coraz więcej polskich uczelni jest dostępnych dla osób o szczególnych potrzebach. Obserwujemy wzrost świadomości i wiedzy na temat tego, jakie rozwiązania są niezbędne do zapewnienia możliwości studiowania osobom z niepełnosprawnościami. Projekty realizowane ze wsparciem Funduszy Europejskich pomagają szkołom wyższym zwiększyć skalę działań na rzecz dostępności. Ten trend utrzyma się również w nowej unijnej perspektywie finansowej. Program Fundusze Europejskie dla Rozwoju Społecznego 2021-2027 pomoże w likwidowaniu barier w dostępie do nauki i poprawie jakości edukacji akademickiej - mówi Małgorzata Jarosińska-Jedynak, wiceminister funduszy i polityki regionalnej.

Dwieście wdrażanych pomysłów

Program „Uczelnia dostępna” miał charakter unikatowy w skali kraju – jako jedyny w sposób kompleksowy adresował potrzebę zwiększania dostępności uczelni. W ramach trzech edycji, w których uczelnie mogły zgłosić projekty w jednej z trzech ścieżek – mini, midi lub maxi, w zależności od stopnia zaawansowania działań na rzecz dostępności – dofinansowanie w wysokości blisko 652 mln zł otrzymało 196 uczelni (według stanu na koniec 2021 roku). To ponad połowa działających w Polsce szkół wyższych!

Uczelnie miały także możliwość aplikowania w konkursie „Centrum wiedzy o dostępności”, z budżetem 15,3 mln zł. Jest to inicjatywa dotycząca wypracowania, we współpracy z przedsiębiorcami, wiedzy niezbędnej do dostosowania produktów czy usług do oczekiwań odbiorców o szczególnych potrzebach. Uczelnie otrzymały dofinansowanie na utworzenie i funkcjonowanie centrów wiedzy o dostępności jako jednostek wspierających stosowanie i upowszechnianie zasad projektowania uniwersalnego. W pilotażowej edycji wyłoniono cztery projekty z obszarów: architektura, urbanistyka i budownictwo; transport i mobilność; cyfryzacja i komunikacja; design i przedmioty codziennego użytku.

Konkursy NCBR obejmowały wsparciem m.in. zmiany organizacyjne oraz podnoszenie świadomości i kompetencji kadry uczelni z zakresu niepełnosprawności. Służy temu realizacja działań mających na celu zapewnienie przez uczelnię dostępności komunikacyjnej, administrowanych stron internetowych, narzędzi informatycznych, procedur kształcenia w edukacji na poziomie wyższym, a także wprowadzenie do programów kształcenia modyfikacji zapewniających ich dostępność dla studentów z niepełnosprawnościami oraz działań z zakresu dostępności architektonicznej. Realizując projekty, uczelnie współpracowały z organizacjami pozarządowymi, podmiotami działającymi na rzecz likwidacji barier w dostępie do kształcenia na poziomie wyższym lub osobami z niepełnosprawnościami zajmującymi się aktywnie tematyką dostępności.

Krok ku pełnej dostępności

Dzięki realizowanym projektom warunki kształcenia studentów z niepełnosprawnościami zmieniają się na lepsze, choć potrzebne jest w tym zakresie przyspieszenie.

Pierwsze efekty programów NCBR zostały ocenione pozytywnie. Zdaniem ankietowanych kierowników projektów stanowią one odpowiedź na potrzeby osób z niepełnosprawnościami, zwłaszcza ruchowymi, wzroku i słuchu. Wysoko oceniono działania mające na celu wzmocnienie kompetencji kadry akademickiej w doskonaleniu zawodowym w obszarze dostępności. W świetle badania, realizacja projektów przyczyniła się do większej otwartości środowiska akademickiego na kwestie dostępności pod kątem studentów z niepełnosprawnościami oraz do pogłębienia wiedzy o ich potrzebach. Ważnym efektem realizowanych projektów było również zdobycie nowych doświadczeń  w zakresie współpracy w partnerstwie z przedstawicielem organizacji działających na rzecz osób z niepełnosprawnościami oraz z zakresu zarządzania projektami.

Otwartość uczelni na poprawę dostępności potwierdzają także ich dalsze plany związane z inwestowaniem środków własnych w działania z zakresu dostępności oraz duże zainteresowanie aplikowaniem o kolejne środki na ten cel.

– Choć wiele jeszcze zostaje do zrobienia, cieszę się, że idea dostępności, konsekwentnie promowana m.in. poprzez inicjatywy Narodowego Centrum Badań i Rozwoju, spotyka się z dużą otwartością i zrozumieniem na polskich uczelniach. W pełni zgadzam się z tym, że wszelkie zmiany powinny być przeprowadzane w dialogu. Jest dla nas sprawą nadrzędną, aby wsparcie w zakresie podnoszenia świadomości środowisk akademickich w odniesieniu do potrzeb osób z niepełnosprawnościami, a także niwelowania barier, dostosowania infrastruktury uczelni oraz całego procesu kształcenia odbywało się w ścisłej współpracy z reprezentacją osób ze specjalnymi potrzebami. I rzeczywiście widać, że tak właśnie się dzieje – mówi prof. Przemysław Czarnek, minister edukacji i nauki. – Choć większość projektów zakończy się dopiero w przyszłym roku, to już można zakładać, że w dłuższej perspektywie ich efekty przełożą się na standardy dla szkolnictwa wyższego – dodaje.

W przypadku programu „Uczelnia dostępna” ponad połowa biorących w nim udział uczelni na obecnym etapie zrealizowała zadania z zakresu struktury organizacyjnej oraz wypracowania stosownych procedur, a prawie połowa z zakresu dostosowania procesu kształcenia do potrzeb osób ze specjalnymi potrzebami. Według przeprowadzonych badań, w największym stopniu dostępność uczelni przejawia się dostosowaniem stron internetowych, uelastycznieniem form zaliczeń i egzaminów oraz możliwością  skorzystania z pomocy asystenta studentów z niepełnosprawnościami. Ponadto część nauczycieli akademickich stosuje indywidualizację kształcenia, np. dostosowuje sposób komunikacji, rodzaj zadań oraz czas ich wykonania do specjalnych potrzeb studentów z niepełnosprawnościami, ale wciąż są to praktyki nie dość rozpowszechnione.

W najmniejszym stopniu osiągnięto dostępność w obszarze infrastruktury, tj. pod kątem właściwego oznaczenia budynków, oświetlania, nagłośnienia z wykorzystaniem pętli indukcyjnej oraz stref wypoczynku. Związane jest to głównie z limitem wynikającym ze sposobu finansowania projektów, ograniczającym skalę inwestycji w infrastrukturę w projekcie.

Spójrzmy jeszcze na najważniejsze efekty programu przez pryzmat statystyk. Odsetek uczelni, które osiągnęły pełną dostępność w poszczególnych obszarach, kształtuje się następująco:

• w zakresie procesu rekrutacji na studia – 38% uczelni posiada stronę internetową dla kandydatów uczelni zgodną ze standardami WCAG (Web Content Accessibility Guidelines),
• w zakresie procesu kształcenia – 47% uczelni umożliwiło korzystanie ze wsparcia doradcy/konsultanta edukacyjnego lub asystenta dydaktycznego,
• w zakresie struktury organizacyjnej i procedur – 64% uczelni powołało stanowisko ds. dostępności, np. pełnomocnika rektora ds. osób z niepełnosprawnościami,
• w zakresie podnoszenia kompetencji kadr – 98% uczelni podjęło się realizacji szkoleń, a 19% z nich zakończyło już ten etap,
• w zakresie dostosowań architektonicznych – 20% uczelni poprawiło oznaczenia korytarzy i pomieszczeń, przy czym większe uczelnie istotnie rzadziej od mniejszych osiągnęły pełną dostępność architektoniczną.

Baza dobrych praktyk

Na podstawie oceny programów prowadzonych przez NCBR powstał zbiór dobrych praktyk i przykładowych rozwiązań w zakresie zwiększania dostępności uczelni dla osób o specjalnych potrzebach.

– Dostępność uczelni – a mówię to także z pespektywy doświadczonego nauczyciela akademickiego – to warunek sine qua non, jeśli chcemy myśleć o społeczności akademickiej jako o wspólnocie. Dlatego wypracowane rekomendacje uważam za szczególnie cenne. Pozwolą one bowiem m.in. na trafną diagnozę obszarów, w których dana uczelnia nie jest jeszcze dostatecznie dostępna, oraz na planowanie na tej podstawie koniecznych działań. Uchronią zarazem poszczególne ośrodki przed podejmowaniem działań chybionych, których realizacja będzie znacząco utrudniona lub wręcz niemożliwa. Warto też skorzystać ze wskazówek, jak wprowadzać zmiany we współpracy ze środowiskiem osób ze szczególnymi potrzebami oraz z tymi uczelniami, które w obszarze dostępności są już co najmniej o krok dalej. Taka współpraca zawsze procentuje, bo przyciąga nowych studentów i pozwala rozbłysnąć talentom – akcentuje dr Remigiusz Kopoczek, dyrektor Narodowego Centrum Badań i Rozwoju.

Eksperci rekomendują m.in. takie dobre praktyki, jak:

• nawiązanie współpracy z organizacjami reprezentującymi środowisko osób z niepełnosprawnościami już na etapie opracowywania założeń projektu oraz angażowanie ich przedstawicieli we wszystkie prace projektowe, w tym współpracę np. z firmami remontowymi oraz odbiory prac,
• przeprowadzenie badań wśród studentów i kadry naukowo-dydaktycznej ze specjalnymi potrzebami w celu diagnozy ich potrzeb oraz podjęcia działań,
• spojrzenie na funkcjonujące w uczelni rozwiązania (proceduralne, architektoniczne, informatyczne) również z perspektywy osób zmagających się np., z przewlekłymi chorobami somatycznymi, zaburzeniami lub kryzysami psychicznymi i zaburzeniami neurorozwojowymi,
• w zakresie zwiększania dostępności architektonicznej ustalenie przed realizacją działań, jakie prace mogą zostać przeprowadzone w danym budynku i ile czasu zajmie uzyskanie odpowiednich zgód,
• zapewnienie wysokiej atrakcyjności szkoleń, które mają zwiększyć wiedzę pracowników uczelni na temat potrzeb osób z niepełnosprawnościami,
• podjęcie współpracy z uczelnią funkcjonującą na istotnie wyższym poziomie dostępności,
• powołanie biura ds. osób z niepełnosprawnościami, oferującego zgłaszającym się studentom spójną diagnozę ich potrzeb oraz szeroki system wsparcia stosowny do tej diagnozy,
• powołanie asystentów dydaktycznych dla studentów z niepełnosprawnościami będących nauczycielami akademickimi,
• wykorzystanie zaawansowanej digitalizacji materiałów edukacyjnych zapewniającej m.in. dostępność (możliwość odczytania przez czytniki) wzorów matematycznych,
• autorski system nawigacji wewnątrz budynków,
• organizacja spotkań z pracodawcami, usługi doradcze, organizacja staży studentów z niepełnosprawnościami w przedsiębiorstwach,
• prowadzenie działań informacyjno-promocyjnych wśród kandydatów na studia.

Tak zmieniła się nasza uczelnia

Z przeprowadzonych wśród beneficjentów badań wynika, że w ciągu trzech lat przed przystąpieniem do realizacji dofinansowanego projektu większość uczelni podejmowała już pewne działania na rzecz dostosowania swojej działalności do potrzeb osób ze szczególnymi potrzebami. Najczęściej były one nakierowane na wzrost dostępności architektonicznej, wyposażenie uczelni w urządzenia ułatwiające uczenie się studentom z niepełnosprawnością wzroku oraz dostosowanie uczelni w zakresie struktury organizacyjnej, np. powołanie komórki organizacyjnej zajmującej się tematyką dostępności. Jednak zazwyczaj skala tych działań była ograniczona, głównie ze względu na wysokość przeznaczanych na nie środków finansowych.

O to, co mogą zmienić i zmieniają w tym zakresie projekty realizowane pod skrzydłami Narodowego Centrum Badań i Rozwoju ze wsparciem Funduszy Europejskich w ramach Programu Wiedza Edukacja Rozwój, zapytaliśmy dwoje kierowników projektów realizowanych w konkursach „Uczelnia dostępna” i „Centrum wiedzy o dostępności”.

Hub dostępności w Krakowie

Na Politechnice Krakowskiej powstaje właśnie hub dostępności, czyli centrum wiedzy o zasadach projektowania uniwersalnego w obszarze architektury, urbanistyki i budownictwa. Projekt, realizowany w partnerstwie z Politechniką Świętokrzyską, uzyskał ponad 1,4 mln zł dofinansowania z Funduszy Europejskich w konkursie NCBR „Centrum wiedzy o dostępności”.

– Głównym celem projektu jest zbudowanie bazy wiedzy o dostępności, z której korzystać będą mogli zarówno dydaktycy, jak i partnerzy uczelni, ale również przedsiębiorcy czy urzędnicy i uczniowie. Stworzenie centrum umożliwia rozpowszechnianie wiedzy na temat konkretnych rozwiązań, testowanie ich, rozwijanie i udostępnianie szerszemu gronu odbiorców – mówi dr hab. Patrycja Haupt, prof. PK z Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej, kierownik projektu „Hub dostępności – centrum praktycznej nauki dostępności”.

Jak podkreśla, współpraca interdyscyplinarna jest kluczem do powstawania nowych rozwiązań ułatwiających dostępność budynków i przestrzeni. – Łącząc tematykę dostępnej przestrzeni i budownictwa energooszczędnego, możemy mówić nie tylko o dostępności architektonicznej, ale także ekonomicznej, która jest tak ważna dla zachowania dobrego zdrowia i sprawności, a niejednokrotnie wymaga nakładów finansowych. Ekonomiczne mieszkanie to szansa dla osób starszych na zachowanie sprawności, starzenie się w domu i komfort psychiczny, przy równoczesnych zyskach w skali gospodarki kraju – wskazuje prof. Haupt.

Tworzenie rozwiązań dla architektury i budownictwa zgodnie z zasadami projektowania uniwersalnego ma kapitalne znaczenie – uczy patrzeć na społeczeństwo jak na wspólnotę, z której nikt nie powinien być wykluczony. Działania w projekcie są podejmowane z myślą o osobach z niepełnosprawnościami, osobach starszych oraz ich opiekunach, a także tych wszystkich, którzy chcieliby pomóc lepiej poznać i przełamać bariery w kontaktach z osobami z niepełnosprawnościami.

– Tworząc dostępne środowisko, musimy pamiętać, że miasto to nie tylko jego tkanka architektoniczna czy układ urbanistyczny, ale także społeczność, której wszyscy jesteśmy częścią, przestrzeń, w której każdy chce się czuć komfortowo, mieć możliwość komunikowania się z innymi użytkownikami tej przestrzeni i doświadczać wzajemnego wsparcia na co dzień. Przestrzeń to także narzędzie rehabilitacji, a utrzymanie sprawności i współdziałanie na rzecz jakości życia osób starszych i borykających się z niepełnosprawnościami powinno być wspierane poprzez przyjazne środowisko miejskie – akcentuje prof. Patrycja Haupt.

O zgłoszeniu projektu w konkursie „Centrum wiedzy o dostępności” przesądziły zainteresowania naukowe badaczy, skupione wokół tematyki miejskiego środowiska dostępnego. Już od kilku lat na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej prowadzone są badania w tym obszarze, w ramach Laboratorium Przekształceń Środowiska Mieszkaniowego przy Katedrze Kształtowania Środowiska Mieszkaniowego.

– Tematyką inkluzywności w projektowaniu architektoniczno-urbanistycznym, w szczególności tworzeniem przyjaznego środowiska miejskiego, staramy się dzielić ze studentami wszystkich stopni kształcenia. Konkurs „Centrum wiedzy o dostępności” wydał nam się możliwością rozszerzenia tej tematyki w działalności dydaktycznej, ale także badawczej poprzez interdyscyplinarne kontakty, również z uczelnią partnerską – Politechniką Świętokrzyską. Możliwości rozbudowy bazy dydaktycznej, jakie oferuje projekt, szkoleń dla kadry oraz działań upowszechniających dają szansę na dotarcie do różnych środowisk – przedsiębiorców, urzędów, a także szerszej publiczności, w tym młodzieży i dzieci. Kształtując świadomość społeczną, możemy wspólnie poszukiwać i badać najlepsze technologiczne rozwiązania dla budowania dostępnego środowiska – wyjaśnia badaczka.

Uniwersytet Równych Szans w Bydgoszczy

„Uniwersytet Równych Szans” to projekt zgłoszony w konkursie „Uczelnia dostępna”. W tym przypadku dofinansowanie ze środków europejskich w ramach Programu Wiedza Edukacja Rozwój i dotacji celowej wynosi ponad 3,6 mln zł.

Dzięki jego realizacji Uniwersytet Kazimierza Wielkiego (UKW) w Bydgoszczy zwiększy swoją dostępność.

– O zgłoszeniu projektu w konkursie NCBR przesądziła chęć profesjonalizacji jakości kształcenia i szeroko rozumiany proces wsparcia członków środowiska akademickiego, w oparciu o ówczesne Biuro ds. Osób Niepełnosprawnych. Poprawa dostępności uczelni była po prostu niezbędna do jej rozwoju. Podczas projektowania naszego wniosku zauważyliśmy różne obszary, w których my jako Uniwersytet możemy się rozwijać dla dobra kandydatów, studentów oraz pracowników Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego – mówi Radosław Cichański, kierownik projektu „Uniwersytet Równych Szans”, a zarazem kierownik Działu ds. Osób z Niepełnosprawnościami w UKW.

Zarówno w przygotowywaniu wniosku, jak i w realizacji projektu uczestniczą osoby z niepełnosprawnościami, w tym członkowie Zrzeszenia Studentów Niepełnosprawnych UKW. Ich obecność kierownik projektu uważa za niezbędną dla osiągnięcia wartościowych efektów. Są to m.in. tyfloinformatyk oraz konsultanci w dostosowaniu technologii wspierających i procedur prawnych związanych z osobami o szczególnych potrzebach. Również wśród prowadzących szkolenia dla kadry zarządzającej, kadry dydaktycznej i administracyjnej znajdują się osoby z niepełnosprawnościami.

Podjęte działania dotyczą takich obszarów, jak: struktura organizacyjna jednostki ds. dostępności, architektura, technologie wspierające, procedury, różne rodzaje wsparcia edukacyjnego oraz szkolenia podnoszące świadomość niepełnosprawności.

Najważniejsze wyzwania na Uniwersytecie Kazimierza Wielkiego to transport osób z niepełnosprawnościami i związane z tym zniwelowanie barier architektonicznych, ale też podniesienie kompetencji pracowników uczelni w zakresie wsparcia osób z niepełnosprawnościami. Realizacja projektu umożliwia ponadto zwiększenie liczby pracowników wspierających te osoby (w tym: tyfloinformatyk, konsultant ds. praktyk i aktywizacji zawodowej), zakup sprzętu specjalistycznego do wypożyczalni, biblioteki uniwersyteckiej oraz pracowni języków obcych. Pożyteczną rolę odegra też aplikacja mobilna, pomagająca sprawnie przemieszczać się po budynkach oraz w przypadku ewakuacji. Powstają także wirtualne plany budynków czy odpowiednio dostosowane filmy edukacyjne dla kierunku informatyka.

– Realizacja naszego projektu jest na dobrej drodze do osiągnięcia zakładanych efektów. Wierzymy, że jego rezultaty posłużą jeszcze wielu nowym członkom naszej społeczności akademickiej w przyszłych latach – podkreśla Radosław Cichański.

W badaniu „Ocena realizacji i pierwszych efektów konkursów PO WER Działania 3.5 >>Uczelnia dostępna<< oraz >>Centrum wiedzy o dostępności<<”wykorzystano następujące metody badawcze: analiza danych zastanych, wywiady z przedstawicielami NCBR i MFiPR, beneficjentami, przedstawicielami organizacji reprezentujących osoby z niepełnosprawnościami, studentami ze szczególnymi potrzebami, ekspertami oraz badania ankietowe z beneficjentami i pracownikami uczelni objętymi działaniami szkoleniowymi, panele ekspertów.

Pobierz Raport końcowy PO WER - Działania 3.5 Uczelnia dostępna oraz Centrum wiedzy o dostępności

Pobierz Broszurę "Dobre praktyki w zakresie zwiększania dostępności uczelni"