Polska w Portugalii

Rua dos Polacos
Vila Nova de Gaia

Rua dos Polacos to dziś niewielka uliczka w Vila Nova de Gaia, prowadząca do zabudowań garnizonu  Serra de Pilar, gdzie nadal stacjonują wojska artyleryjskie. Skąd się tam wzięła ta nazwa? Taki przydomek - „Polacos da Serra” - w uznaniu za zasługi bojowe, nadano w 1832 r. 3 batalionowi wojsk stanowiących załogę miasta, który wsławił się bohaterską walką na wzgórzu Serra de Pilar, w Vila

Nova de Gaia, podczas wojny domowej o sukcesję do tronu między Dom Pedro i Dom Miguelem. Porto znajdowało się wówczas w rękach „pedrystów”, a dostępu do miasta broniła twierdza na wzgórzu Serra de Pilar. Co prawda w szeregach batalionu nie walczyli Polacy, ale cała Europa słyszała wówczas o męstwie polskich powstańców listopadowych. Fakt nadania przydomku „Polacos da Serra” portugalskiemu batalionowi przydawał jego żołnierzom rangę bohaterów i był niezwykłą nobilitacją. Do dziś nie wiadomo czy tę nazwę nadał oddziałowi sam Dom Pedro, czy mieszkańcy miasta, dumni z wyczynów swych rodaków, będących przecież zwykłymi ochotnikami. W archiwach wojskowych zachował się nawet dekret z 18 lipca 1832 r., określający mundury „Polacos da Serra”: „ciemnoniebieskie spodnie i kurtka z jasnoniebieskim kołnierzem i mankietami, ze złotym  szamerunkiem po lewej stronie oraz czapka bez daszka z jasnoniebieskim otokiem”. Nazwa ulicy została nadana w lipcu 1936 r., aby upamiętnić bohaterskie wyczyny dzielnych obrońców Porto, a podczas uroczystości obecny był polski poseł – Tadeusz Romer, późniejszy minister spraw zagranicznych rządu londyńskiego.

Pomnik Jana Pawła II
Mirandela

Pomnik zlokalizowany w pobliżu Urzędu Miasta Mirandela na Praça do Município został odsłonięty w 1995 r. Jego autorem jest portugalski rzeźbiarz Jorge Coelho.

Pomnik Jana Pawła II w Bradze

Pomnik wzniesiony w historycznym centrum Bragi, przy Praça da Republica, w roku 1987 dla uczczenia wizyty Papiea Jana Pawla II w maju 1982 r. Projekt rzezbiarza Zulmiro de Carvalho oraz architekta Domingos Tavares przedstawia trzy elementy/piramidy symbolizujace trzy swiete wzgorza Bragi: Bom Jesus, Sameiro i Falperra.

Pomnik Jana Pawła II, Centrum Edukacyjne João Paulo II i Hotel João Paulo II
Sameiro

Pomnik Jana Pawła II znajduje się nieopodal Sanktuarium NMP w Sameiro. 15 maja 1982 r. papież odwiedził Sanktuarium. Dla upamiętnienia tej wizyty 3 czerwca 1984 r. w Sameiro odsłonięto monumentalny pomnik polskiego papieża. 8 grudnia 2004 r. za pośrednictwem kard. Eugênio de Araújo Sales przekazał Sanktuarium Złotą Różę. Autorem usytuowanego w Sameiro pomnika jest David Moreira da Silva.

W pobliżu pomnika znajduje się Centrum Edukacyjne João Paulo II oraz Hotel João Paulo II.

Pomnik Jana Pawła II i plac Largo João Paulo II
Coimbra

Monumentalny posąg Jana Pawła II z brązu, z granitowym cokołem na granitowej podstawie jest dziełem Cabrala Antunesa. Pomnik znajduje się pośrodku ronda Largo João Paulo II, obok Arcos do Jardim. Posąg o wysokości ok. 360 cm usytuowany jest na pryzmatycznym cokole ze ściętymi krawędziami, Posąg prezentuje Jana Pawła II unoszącego ramiona w geście aklamacji. Całkowita wysokość pomnika wynosi 535 cm.

Pomnik powstał w następstwie wizyty papieża Jana Pawła II w Coimbrze w maju 1982 r. Jego odsłonięcie miało miejsce 18 maja 1985 r.

Pomnik Jana Pawła II
Oliveira do Hospital

Posąg polskiego papieża, patrona miasta Oliveira do Hospital, ustawiony jest na skale w miejscu, w którym w przyszłości powstanie lokalne sanktuarium. Pomnik odsłonięto 22 maja 2016 r. Jego autorem jest Zeferino Paulo Monteiro.

Pomnik Jana Pawła II, ulica Jana Pawła II
Fatima

Pomnik znajdujący się na dziedzińcu przed Sanktuarium Matki Bożej Fatimskiej odsłonięto w październiku 2007 r. Jego poświęcenie było jednym z akcentów inauguracji uroczystości 90. rocznicy objawień fatimskich. Pomnik autorstwa prof. Czesława Dźwigaja przedstawia papieża w pozycji klęczącej, pokonującego ścieżkę pokutną prowadzącą w kierunku kaplicy objawień w słynnym sanktuarium. W pobliżu fatimskiego sanktuarium znajduje się także ulica Jana Pawła II (Rua João Paulo II).

Centrum Pomocy Niepełnosprawnym im. Jana Pawła II i popiersie Jana Pawła II
Fatima

Powstałe w 1989 r. Centrum Pomocy Niepełnosprawnym im. Jana Pawła II w Fatimie jest zdolne przyjąć 192 podopiecznych w wieku 3-65 lat. Prowadzi także warsztaty terapii zajęciowej oraz szkołę specjalną. Przed siedzibą Centrum znajduje się popiersie Jana Pawła II autorstwa Heldera de Carvalho odsłonięte w 2014 r.

Biblioteca Universitária João Paulo II
Lizbona

Biblioteka universytecka Universidade Católica Portuguesa znajdująca się na lizbońskim kampusie UCL. Biblioteka powstała w 1967 wraz z Uniwersytetem Katolickim utworzonym dekretem Stolicy Apostolskiej Lusitanorum nobilissima gensz 13 października 1967 r. 14 maja 1982 r. kamień węgielny pod nową siedzibę biblioteki położył papież Jan Paweł II, który od 1987 r. stał się jej patronem.

Rzeźba “Fish” Magdaleny Abakanowicz
Lizbona

Powstała w 1997 r. rzeźba "Fish" autorstwa Magdaleny Abakanowicz znajduje się dzielnicy Parque das Nações, na stacji metra Oriente stanowiącej część dworca zaprojektowanego przez hiszpańskiego architekta Santiago Calatrava. Rzeźba z brązu ma wymiary 205 x 495 x 115 cm.

Grób Jana Szembeka
Lizbona

Jan hr. Szembek, dyplomata, wiceminister Spraw Zagranicznych II R.P, urodził się 11 lipca 1881 roku w Porębie Żegoty koło Krakowa. Odbył studia w studium dyplomatyczno-konsularnym w Wiedniu. W latach 1905 – 1908 pracował jako referent w zarządzie krajowym Landesregierung w Bośni i Hercegowinie. W roku 1911 ożenił się z Izabelą hr. Skrzyńską, siostrą późniejszego Premiera i Ministra Spraw Zagranicznych Aleksandra hr. Skrzyńskiego. W 1919 r. objął placówkę w Budapeszcie, najpierw jako chargé d’afiares, a w parę miesięcy później jako poseł. W 1925 r. Jan hr. Szembek został szefem polskiej placówki w Brukseli, zaś w 1927 r. w Bukareszcie. 5 listopada 1932 r. objął stanowisko Podsekretarza Stanu w kierowanym przez Józefa Becka Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Po wybuchu II wojny światowej Szembek w zastępstwie ministra spraw zagranicznych, Józefa Becka, faktycznie kierował Ministerstwem Spraw Zagranicznych i ewakuacją rządu do Rumunii. 17 września 1939 roku udał się do Budapesztu, a następnie przez Wenecję do Paryża, gdzie pozostał do czerwca 1940 roku. Po zajęciu Francji przez Niemców przeniósł się do Portugalii i wraz z żoną zamieszkał w Estoril koło Lizbony. Dzięki swoim kontaktom wszedł w posiadania istotnych informacji, które w postaci raportów przesyłał do polskiego rządu w Londynie. J. Szembek zmarł 9 lipca 1945 roku w Estorilu. Jego szczątki spoczywają w należącym do oo. salezjanów grobowcu o nr 2272 na lizbońskim cmentarzu Prazeres.

Grób Karola Dubicz-Penthera
Lizbona

Urodzony 2 czerwca 1892 w Żyrardowie Karol Dubicz-Penther walczył w 2 Pułk Ułanów Legionów Polskich i w Wojsku Polskim. Pełnił służbę w Wydziale Wojskowym przy Komisarzu Generalnym RP w Wolnym Mieście Gdańsku. Po zakończeniu kariery wojskowej wstąpił do polskiej służby dyplomatycznej. Pracował w Ministerstwie Spraw Zagranicznych oraz w Ambasadzie RP w Ankarze i Poselstwie RP w Teheranie. 1 lutego 1937 roku otrzymał nominację na posła nadzwyczajnego i ministra pełnomocnego w Poselstwie RP Lizbonie, którym kierował do 31 sierpnia 1943 r. Zmarł w Lizbonie 15 stycznia 1945 r. Spoczywa na lizbońskim Cmentarzu Angielskim.

Popiersie Fryderyka Chopina
Lizbona

Popiersie Fryderyka Chopina stanowiące odlew rzeźby autorstwa Bolesława Syrewicza jest usytuowane jest w prestiżowej lokalizacji, przy lizbońskiej Avenida da Liberdade (w pobliżu hotelu Tivoli). Pomnik powstał dzięki staraniom Ambasady RP oraz Urzędu Miasta Lizbony w ramach obchodów Roku Fryderyka Chopina. Popiersie zostało odsłonięte 19.04.2012 r. przez Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego i ówczesnego burmistrza Lizbony António Costę.

Mural stworzony z okazji trzydziestolecia Grupy Wyszehradzkiej
Lizbona - Parque das Nações
 

W lutym 2021 r. Grupa Wyszehradzka (V4) obchodzia swoje 30-lecie. Ambasady państw członkowskich V4 (Czech, Słowacji, Węgier i Polski) uczciy minione 30 lat współpracy dziełem street artu stworzonym przez artystów pochodzących z krajów V4. Projekt organizowany przez polską prezydencję w V4, która dobiega końca 30 czerwca, zosta realizowany w ramach MURO Festival de Arte Urbana LX_2021.

Mural o powierzchni ok. 400 m2 stworzyo czterech uznanych artystów z regionu: Pauser (Czechy), Fat Heat (Węgry), Mikołaj Rejs (Polska) oraz słowacki duet RCLS. Praca, która pojawia się na wiaduktach kolejowych przy alei Pádua/Rua Centieira w Parque das Nações, jest poświęcona tematowi zrównoważonego rozwoju i zostaa ukoczona 29 czerwca, na zakoczenie polskiej prezydencji w V4.

Azulejos w kościele św. Antoniego
Lizbona

Nieopodal lizboskiej katedry, w miejscu, w którym znajdował się dom rodzinny św. Antoniego, mieści się poświęcony lizbońskiemu świętemu kościół. Znajduje się w nim mozaika azulejos upamiętniająca wizytę papieża Jana Pawła II, która miała miejsce 12.05.1982 r.

Pomnik Jana Pawła II
Cascais

Odlany z brązu pomnik Jana Pawła II autorstwa portugalskiego rzeźbiarza Celestino Alvesa André odsłonięto 15 maja 2010 r. Alves André przedstawił polskiego papieża unoszącego prawą ręke w geście błogosławieństwa. Pomnik znajduje się nieopodal Kościoła pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP (Igreja de Nossa Senhora da Assunção) Przy Largo da Assunção. W pobliżu znajduje się także Rondo Jana Pawła II (Rotunda João Paulo II).

Grób Izabeli Szembek
Cascais

Izabela Maria Izydora Szembek (ur. Izabela hr. Skrzyńska) była siostrą późniejszego Premiera i Ministra Spraw Zagranicznych Aleksandra hr. Skrzyńskiego. W 1911 r. poślubiła Jana hr. Szembeka, z którym w okresie wojennym przeniosła się do Portugalii i osiedliła w Estoril. Po śmierci męża, Izabela Szembek przebywała w Hotelu Estoril Palácio. Zmarła w wieku 84 lat 19 sierpnia 1972 r. w Estoril. Następnego dnia została pochowana na Cmentarzu Guia (Cemitério da Guia) w Cascais. Jej szczątki spoczywają w kolumbarium pod nr 347.

Tablica pamiątkowa poświęcona Ignacemu Janowi Paderewskiemu
Estoril

W okresie II wojny światowej Estoril był miejscem aktywnej działalności agenturalnej. Podlizboński kurort gościł także wielu emigrantów, dla których był ostatnim europejskim przystankiem przed wypłynięciem do Ameryki. To właśnie tu, w hotelu Palácio, pomiędzy 8 i 27 października 1940 r., w drodze na emigrację swoje ostatnie chwile w Europie spędził Ignacy Jan Paderewski. W archiwach hotelu po dziś dzień zachowała się karta rejestracyjne polskiego wirtuoza i męża stanu. Dla upamiętnienia pobytu I. J. Paderewskiego w Estorilu 29 września 2011 r. w hotelu Palácio dzięki staraniu Ambasady RP odsłonięto  poświęconą mu tablicę.

Pomnik Polskich Emisariuszy
Estoril

Niewiele jest w Portugalii miejsc tak bardzo związanych z historią II wojny światowej, a jednocześnie tak prestiżowych jak Estoril. To tam krzyżowały się drogi tysięcy Europejczyków uciekających przed wojną z kontynentu europejskiego i wojennych agentów. Podlizboński kurort był także centrum pracy oficerów polskiego wywiadu. Tam też w słynnym hotelu Palácio gościł wielokrotnie Ian Fleming, autor powieści o Jamesie Bondzie i tam powstał jeden z filmów opowiadających o przygodach brytyjskiego agenta. Estoril zajmuje szczególne miejsce w historii relacji polsko-portugalskich. Estoril będzie się Polakom zawsze kojarzył z pomocną dłonią wysuniętą do nich w najczarniejszym momencie ich dziejów. Trudno zatem znaleźć w Portugalii bardziej odpowiednie miejsce do oddania hołdu Polakom, którzy w dążeniu do położenia kresu wojnie podjęli się szczególnie trudnych wyzwań. 28 czerwca 2016 r. w najbardziej centralnej lokalizacji w Estoril, przy Avenida Clotilde, nieopodal hotelu Palácio i słynnego Casino Estoril, odsłonięto Pomnik Polskich Emisariuszy. Wykonana przez prof. Karola Badynę z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie rzeźba ma forme ławeczki, na której siedzą trzej najbardziej rozpoznawalni polscy emisariusze – Jan Karski, Jan Nowak-Jeziorański i Jerzy Lerski, spoglądający w stronę Oceanu Atlantyckiego. W bezpośrednim sąsiedztwie pomnika znajduje się trójkątny postument, na którym znajduje się napis po polsku, angielsku i portugalsku informujący o poświęceniu wielu polskich emisariuszy. Pomnik ufundowany przez André Jordana powstał we współpracy Ambasady RP w Lizbonie z Urzędem Miejskim w Estoril-Cascais w miejscu udostępnionym na ten cel przez władze Estoril. Po bokach rzeźby znajdują się mozaika w formie calçada portuguesa przedstawiająca godła państwowe Polski i Portugalii.

Tablica pamiątkowa poświęcona Józefowi Konradowi Chełmickiemu oraz ulica imienia gen. Józefa Konrada Chełmickiego
Tavira

Józef Konrad Chełmicki, znany w Portugalii jako José Conrado Carlos de Chelmicki, „tenente do Corpo de Engenheiros” (porucznik Korpusu Inżynierów), urodził się w 1814 roku w Warszawie. Po wybuchu powstania listopadowego zgłosił się ochotniczo do wojska. Brał udział w licznych bitwach i potyczkach, a po upadku powstania i śmierci ojca wyemigrował w 1832 r. do Francji. Następnie Chełmicki udał się do Porto obleganego przez wojska króla Dom Miguela i został przyjęty w stopniu podporucznika do oddziału saperów. Po zakończeniu walk pozostał w armii portugalskiej, awansując w 1876 r. do stopnia generała dywizji. Chełmicki był założycielem istniejącego do dziś pisma „Revista Militar”. W stan spoczynku przeszedł w 1888 r., po pięćdziesięciu latach służby. Dwa lata później zmarł w Tavirze, w prowincji Algarve, i tam został pochowany. Był żonaty z Portugalką, miał kilkoro dzieci i wnuków – jeden z nich, Józef, był majorem armii portugalskiej. Chełmicki był również podróżnikiem i kartografem, prowadził prace badawcze na Wyspach Zielonego Przylądka oraz w Gwinei. Pozostawił po sobie cenne prace w języku portugalskim m.in.: „Cartographia Cabo-Verdiana, ou descrição geográfico-histórica da província das ilhas de Cabo-Verde e Guiné”. 19 marca 2011 r., dzięki staraniom Ambasady RP w Lizbonie i władz miejskich Taviry, na kościele Nossa Senhora do Monte do Carmo w Tavirze odsłonięto tablicę nagrobną, na której widnieje napis w j. polskim i portugalskim: „Tu spoczywały zwłoki Generała Wojska Portugalskiego Józefa Chełmickiego 1814-1890, Warszawa, 19 lutego 1814, Tavira, 28 czerwca 1890”.

Józef Konrad Chełmicki spoczywa obecnie na Cmentarzu Miejskim w Tavirze.

Pamiątki związane z pobytem marszałka Józefa Piłsudskiego
Funchal

W Funchal wiele jest obiektów przypominających o pobycie na Maderze marszałka Józefa Piłsudskiego, który spędził tu 3 miesiące (od 21 grudnia 1930 do 22 marca 1931).

Quinta Bettencourt i Rondo im. Józefa Piłsudskiego
Funchal

Znajdująca się przy Caminho do Pilar 20 posiadłość to miejsce, w którym Józef Piłsudski mieszkał przez cały okres pobytu na Maderze i którego w trakcie swoich wakacji niemal nie opuszczał. Dwa lata po wyjeździe marszałka (1934r.), z inicjatywy gubernatora Madery, na ścianie willi wmurowano metalową tablicę pamiątkową w języku portugalskim. Druga tablica odsłonięta została w 1992 r. Tekst w języku polskim głosi „Marszałek Józef Piłsudski mieszkał w tym domu XII 1930 – III 1931 / w hołdzie pierwszemu Marszałkowi Polski rodacy”, i na samym dole cyframi rzymskimi 1931-1992”. W okresie pobytu Józefa Piłsudskiego na Maderze posiadłość należała do szwedzkich właścicieli. Na początku lat 90. została nabyta przez portugalską rodzinę, która wielkim szacunkiem darzy dziedzictwo Quinta Bettencourt i, na ile to możliwe, zachowała zastany wygląd i charakter willi. Nowi właściciele z wielką życzliwością odnoszą się do Polaków. W 2017 r. Ambasada RP przygotowała krótki film dokumentalny poświęcony pobytowi marszałka Józefa Piłsudskiego na Maderze. Część nagrań zrealizowano w Quinta Bettencourt. W pobliżu posiadłości, na skrzyżowaniu ulic Caminho do Pilar z Caminho do Esmeraldo, znajduje się rondo, któremu w 2009 r. nadano imię Józefa Piłsudskiego.

Popiersie Józefa Piłsudskiego
Funchal

W centrum Funchal, przy Rua António José de Almeida, znajduje się popiersie marszałka Józefa Piłsudskiego upamiętniające jego pobyt na wyspie. Dzieło autorstwa lokalnego artysty Ricardo Veleza powstało z inicjatywy Ambasady RP, we współpracy z partnerami lokalnymi i Bankiem Millennium. Odsłonięcie popiersia miało miejsce październiku 2009 r. w obecności przedstawicieli władz lokalnych oraz delegacji Sejmu RP z marszałkiem Bronisławem Komorowskim, a także ambasador RP Katarzyny Skórzyńskiej.

Ze względu na prace remontowe popiersie J. Piłsudskiego zostało tymczasowo przeniesione do magazynu Urzędu Miasta Funchal.

Madera Jana Pawła II

Pomnik papieża-Polaka znajduje się w centralnej lokalizacji, na placu przed katedrą w Funchal, przy Rua Dr. José de Almeida, i zaledwie kilkadziesiąt metrów od popiersia innego wybitnego Polaka, Józefa Piłsudskiego. Dzieło autorstwa António Augusto Lagoa Henriquesa upamiętnia wizytę Jana Pawła II w Funchal 12 maja 1991 r. Pomnik odsłonięto w 1995 r. W leżącej nieopodal miejscowości Caniço znajduje się ulica im. Papieża-Polaka (Rua João Paulo II). Madera jest także szczególnym w Portugalii miejscem pod względem kultu św. Jana Pawła II. To tu, w miejscowości Calheta znajdują się jedyne w Portugalii relikwie pierwszego stopnia polskiego papieża. Są nimi trzy siwe włosy, które przekazano tutejszemu kościołowi w 2012 r. Są one umieszczone w złotej szkatułce pod ołtarzem kościoła Atouguia.

Port Lotniczy im. Jana Pawła II
Ponta Delgada

Jan Paweł II jako jedyny papież w historii odwiedził portugalski archipelag Azorów. 11 maja 1991 r. pielgrzymował na wyspy San Miguel i Terceira. Wizytę polskiego papieża na Azorach władze postanowiły upamiętnić nadając jego imię portowi lotniczemu w stolicy regionu, mieście Ponta Delgada.

Pomnik Polskich Lotników
Graciosa

Graciosa, jedna z wysp archipelagu Azorów była świadkiem ważnych chwil w historii polskiego lotnictwa. Tu śmierć poniósł major Ludwik Idzikowski, jeden z prekursorów polskiego lotnictwa. Podczas drugiej próby przelotu nad Atlantykiem w 1929 r. lecący z Paryża Idzikowski zauważył awarię samolotu. Wraz z nawigatorem Kazimierzem Kubalą zmuszony był wylądować na należącej do Azorów wyspie Graciosa. Lądowanie zakończyło się pomyślnie dla Kubali, jednak Idzikowski został zakleszczony w samolocie. Pobliska ludność niezwłocznie pospieszyła z pomocą, próbując wyciągnąć Idzikowskiego ze zniszczonej maszyny. Wobec zapadających nad wyspą ciemności, portugalscy rolnicy zdecydowali się na oświetlenie miejsca wypadku za pomocą pochodni, które zaprószając ogień doprowadziły do wybuchu samolotu i śmierci Ludwika Idzikowskiego. Ze szczątków samolotu lokalna ludność zrobiła krzyż, który upamiętnia tragiczny koniec próby przelotu nad Atlantykiem. Krzyż znajduje się w miejscu katastrofy w Lugar da Brasileira, freguesia do Guadalupe W 2015 r. wyspę odwiedził szefa polskiego Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych Jan Stanisław Ciechanowski, który w towarzystwie ambasadora RP Bronisława Misztala i wiceminister obrony narodowej Republiki Portugalskiej Berty Cabral odsłonił tablicę pamiątkową informującą o tragedii, do której doszło w 1929 r.

Grób kpt.pil. Jerzego Mieczysława Goldhaara
Lajes, Terceira

Na Cmentarzu Brytyjskim w Lajes na wyspie Terceira spoczywa kpt.pil. Jerzy Mieczysław Goldhaar, który poległ 20 lutego 1945 r. Wraz z nowozelandzkim nawigatorem Thomasem Henrym Monsonem, podczas realizacji misji wojskowej.