Mpox (dawna nazwa: ospa małpia) to choroba zakaźna wywoływana przez MPXV, który występuje w kilku wariantach (tzw. klady). Warianty te (klady Ia i Ib oraz II) różnią się zakaźnością, rozpowszechnieniem geograficznym oraz powodują zachorowania o zróżnicowanym przebiegu klinicznym. Po raz pierwszy choroba została opisana w latach 70. na obszarach zachodniej i środkowej Afryki, gdzie występuje rezerwuar zwierzęcy dla MPXV (małe gryzonie i naczelne). Rezerwuar zwierzęcy stanowi niemożliwy do wyeliminowania stałe źródło występujących endemicznie zakażeń odzwierzęcych. Po wyjściu poza populację zwierzęcą (tzw. spillover) przypadki zachorowań szerzą się następnie w populacji ludzkiej poprzez zakażenia człowiek-człowiek (w drodze kontaktu bezpośredniego, w tym drogą seksualną) bez dalszego istotnego udziału zakażeń odzwierzęcych. Zachorowania są okresowo zawlekane, a następnie szerzą się również na obszarach, w których nie występuje rezerwuar zwierzęcy MPVX (od 2022 r. w Europie).

Źródło zakażenia i drogi szerzenia

MPXV szerzy się głównie poprzez kontakty seksualne, także bezpośrednie bliskie kontakty domowe, a także pośrednio poprzez styczność z powierzchniami, które zostały skażone wydzielinami chorego oraz przedmiotami zanieczyszczonymi zakaźną wydzieliną, takimi jak np. ubrania, pościel, ręczniki. Niski standard opieki zdrowotnej powoduje również szerzenie się wirusa w placówka opieki zdrowotnej. W krajach afrykańskich, w których występuje rezerwuar zwierzęcy wirusa, możliwym źródłem zachorowań ludzi jest również kontakt ze zwierzętami lub surowym/niedogotowanym mięsem upolowanych zwierząt.

Wirus wnika do organizmu człowieka przez uszkodzoną skórę lub błony śluzowe. Transmisja wirusa z człowieka na człowieka następuje poprzez bliski kontakt ze zmianami na skórze lub błonach śluzowych osoby zakażonej, dlatego do zakażenia może dojść np. podczas kontaktów seksualnych. Możliwe jest także zakażenie drogą kropelkową podczas długotrwałego kontaktu twarzą w twarz.

Objawy mpox pojawiają się zwykle w ciągu 6–13 dni (do 21 dni) po zakażeniu. Objawy kliniczne choroby obejmują:

• gorączkę (> 38˚C),
• bóle pleców, mięśni i głowy,
• osłabienie, wyczerpanie,
• dreszcze,
• powiększenie węzłów chłonnych (uogólnione lub miejscowe),
• wysypkę (grudki) na skórze i owrzodzenia na błonie śluzowej,

W okresie 3 dni od wystąpienia objawów wstępnych (prodromalnych) rozwija się wysypka (kolejno w postaci plamek, grudek, pęcherzyków, krostek, strupków aż do odpadnięcia). Wysypka utrzymuje się ok. 2-4 tygodnie, a po odpadnięciu strupów może pozostawić głębokie blizny, które zanikają w okresie 1-4 lat. Liczba zmian skórnych może wynosić od zaledwie kilku do kilkuset, liczba i jest zwykle skorelowana z nasileniem ciężkości przebiegu choroby.

W większości przypadków zakażeń obserwuje się łagodnie lub umiarkowanie nasilone objawy kliniczne, a zachorowania kończą się całkowitym wyzdrowieniem. Np. podczas epidemii mpox w krajach UE w latach 2022-2024 zarejestrowano ponad 22 tys. przypadków zakażeń MPXV.

Przebieg kliniczny większości zachorowań był łagodny, odsetek hospitalizacji wyniósł jedynie 7%. Zgłoszono 10 zgonów, wszystkie zgony dotyczyły osób z obniżoną odpornością w przebiegu poważnych chorób przewlekłych, często nieleczonych.

Do powikłań mpox należy: zapalenie mózgu, wtórne bakteryjne infekcje skóry lub układu pokarmowego, odwodnienie, zapalenie spojówek, zapalenie rogówki i zapalenie płuc. Współczynnik śmiertelności mpox waha się od 0 do 11% w ogniskach, przy czym śmiertelność jest największa u dzieci poniżej 2 r.ż. Należy jednak podkreślić, że dane te dotyczą krajów afrykańskich, w których dostępność do opieki zdrowotnej jest niższa niż w Europie.

Przebieg kliniczny choroby może się różnić w zależności od kladu wirusa, drogi przenoszenia oraz statusu immunologicznego chorego.

Istnieją dwa genetycznie odrębne klady opisane dla MPXV: klad I (dawniej nazywany kladem środkowoafrykańskim) z subkladami Ia i Ib, oraz klad II (dawniej nazywany kladem zachodnioafrykańskim) z subkladami IIa i IIb. Wg danych historycznych klad I wiąże się z cięższym przebiegiem choroby i wyższą śmiertelnością.

Sytuacja epidemiologiczna na świecie i w Unii Europejskiej:

Typowym obszarem występowania kladu 1 MPVX jest obszar 5 krajów w Afryce Środkowej - Kamerun, Republika Środkowej Afryki, Demokratyczna Republika Konga, Gabon, Republika Konga, w których występuje rezerwuar zwierzęcy wirusa MPVX - gryzonie (m.in. różne gatunki wiewiórek, szczury gambijskie, popielice), a także naczelne. Obecnie epidemia spowodowana kladem Ib MPVX) wystąpiła również w innych państwach afrykańskich oraz obserwowano pierwsze zawleczenie zachorowania na obszar Unii Europejskiej (Szwecja).

Epidemia mpox, która w 2022 r. dotarła także do Europy, spowodowana była kładem II wirusa. Od 2022 r. do 8.08.2024 r. łącznie 29 krajów w UE/EOG zgłosiło do ECDC ponad 22 tys. potwierdzonych przypadków zachorowań na mpox. Większość przypadków zakażeń (93%) zostało zarejestrowach w 2022 r. Główną drogą przenoszenia zakażenia między ludźmi były kontakty seksualne.

Na świecie w okresie od 2022  r. do lipca 2024 r. zaraportowano  ponad 99 tys. potwierdzonych zachorowań na mpox w 116 państwach, oraz 208 zgonów.

W listopadzie 2023 r. w Demokratycznej Republice Konga rozpoczęła się epidemia mpox wywołana kładem I (Ia oraz Ib) MPVX, która rozprzestrzeniła się w ostatnich kilku miesiącach na inne pobliskie kraje afrykańskie, w tym Burundi, Rwandę, Ugandę i Kenię. Rzeczywista liczba zakażeń w tych krajach może być większa niż zgłoszona. Jak dotąd, przebieg większości przypadków zachorowań w ww. krajach afrykańskich nie jest ciężki, poważniejsze objawy sa obserwowane u dzieci oraz osób obciążonych dodatkowo chorobami przewlekłymi i/lub zakaźnymi, jak odra czy malaria. Na przebieg kliniczny zakażenia mają wpływ także inne czynniki, jak niedożywienie, niski poziom opieki medycznej lub brak dostępu do usług zdrowotnych.

W 2024 r. łącznie 13 krajów afrykańskich zgłosiło 3 311 potwierdzonych przypadków mpox (wszystkie klady łącznie) i 582 zgony (do 26 sierpnia). Z uwagi na wzrastającą liczbę zakażeń 13 sierpnia 2024 r. w Afryce ogłoszono stan zagrożenia zdrowia publicznego w zakresie bezpieczeństwa kontynentalnego (PHECS), czego następstwem było ogłoszenie przez Dyrektora Generalnego WHO w dniu 14 sierpnia 2024 r. stanu zagrożenia dla zdrowia publicznego o zasięgu międzynarodowym (PHEIC).

W dniu 15 sierpnia 2024 r. w Szwecji zgłoszono pierwszy w UE/EOG jeden przypadek zakażenia MPXV wywołanego kladem Ib wirusa u mężczyzny, który powrócił z Afryki.  Natomiast wg najnowszych danych ECDC w dniu 22.08.2024 r. Tajlandia potwierdziła pierwszy zawleczony z Demokratycznej Republiki Konga przypadek zakażenia kladem I wirusa mężczyzny, który jest turystą z regionu europejskiego.

WHO ocenia, że prawdopodobne jest zawleczenie do innych państw większej liczby zakażeń kladem I.

Dlatego ważne jest, aby kraje europejskie były przygotowane do działania i wykrywania nowych zakażeń zawleczonych na ich teren oraz przypadków wtórnych, jak również powinny wdrożyć działania zapobiegające  dalszej transmisji zakażenia.

Dostępna jest szczegółowa ocena ryzyka przygotowana dla krajów UE/EOG przez ECDC: https://www.ecdc.europa.eu/en/publications-data/risk-assessment-mpox-epidemic-monkeypox-virus-clade-i-africa

Wg ECDC poziom ryzyka zakażenia kladem I MPXV ocenia się w UE/EOG jako:

• niskie dla populacji ogólnej UE/EOG,
• wysokie dla osób z chorobami podstawowymi upośledzającymi odporność i osób z nieleczonym zakażeniem wirusem HIV, które mają bliski i bezpośredni kontakt z osobami zakażonymi,
• umiarkowane dla osób zdrowych, które miały bliski i bezpośredni kontakt z osobami zakażonymi,
• w przypadku obywateli UE/EOG podróżujących do dotkniętych epidemią mpox klad I krajów Afryki i mających bliski kontakt z zakażonymi społecznościami lub mieszkających w dotkniętych krajach ryzyko zachorowania ocenia się jako umiarkowane
• w przypadku obywateli UE/EOG podróżujących do krajów dotkniętych i którzy nie mają bliskiego kontaktu ze społecznością lokalną, prawdopodobieństwo zakażenia ocenia się jako niskie.

Leczenie i zapobieganie zakażeniom

Obecnie nie ma leczenia przyczynowego. Stosuje się leczenie objawowe oraz wspomagające w razie potrzeby (zewnętrznie odkażające, przeciwgorączkowe, przeciwbólowe, przeciwświądowe).

W ramach zapobiegania i zwalczania należy unikać kontaktów z osobą chorą. Osobami narażonymi na zakażenie w szczególności jest personel ochrony zdrowia, który powinien stosować w kontakcie z pacjentami podejrzanymi o zakażenie i chorymi środków ochrony osobistej (w szczególności maska FFP2 lub FFP3, fartuch ochronny barierowy, długi rękaw, rękawiczki ochronne, ochrona oczu). Za osoby z bliskiego kontaktu przypadków podejrzanych o zakażenie uznaje się, oprócz personelu medycznego sprawującego opiekę nad pacjentem, także m.in. osoby prowadzące wspólne gospodarstwo domowe, partnerów seksualnych czy pracowników laboratorium narażonych na wypadek przy pracy z próbką zawierającą wirusa MPXV (np. rozprysk, przypadkowe dotknięcie).

Osoba, u której wystąpią objawy mogące wskazywać na zakażenie wirusem MPXV powinna skontaktować się z lekarzem. Lekarz podejmuje decyzję o dalszym postępowaniu diagnostycznym. W Polsce dostępna jest diagnostyka laboratoryjna w kierunku MPXV.

Osoby zakażone podlegają zgodnie z decyzją lekarza izolacji domowej lub w przypadkach uzasadnionych stanem klinicznym – hospitalizacji. Natomiast osoby z bliskiego kontaktu z osobami zakażonymi powinny być poddane nadzorowi epidemiologicznemu lub kwarantannie.

Rozpoznanie zachorowania mpox przez lekarza podlega zgłoszeniu do organów Państwowej Inspekcji Sanitarnej, które prowadzą także dochodzenie epidemiologiczne w zakresie osób narażonych na kontakt z osobami chorymi.

Podstawą dla podejmowania działań wobec osób chorych, podejrzanych o zachorowanie oraz narażonych są przepisy rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 25 marca 2022 r. w sprawie chorób zakaźnych powodujących powstanie obowiązku hospitalizacji, izolacji w warunkach domowych, kwarantanny lub nadzoru epidemiologicznego (Dz.U. z 2023 r. poz. 668)

Szczepienia

Szczepienia przeciw mpox w Polsce są wykonywane szczepionką JYNNEOS (Bavarian Nordic A/S) przed ekspozycyjnie i poekspozycyjne w grupie osób narażonych, tj. u osób z bliskiego kontaktu, personelu medycznego i laboratorium.

Szczepienia są dobrowolne, a decyzja o szczepieniu podejmowana jest indywidualnie po ocenie korzyści i ryzyka, uwzględniając rodzaj kontaktu i czas jaki upłynął od ekspozycji, wiek oraz dane z wywiadu dotyczące statusu immunologicznego i czynników zwiększających ryzyko ciężkiego przebiegu mpox. Więcej informacji znajduje się w zaleceniach Ministra Zdrowia i Konsultanta Krajowego w dziedzinie choroby zakaźne dotyczących realizacji szczepień przeciw mpox w grupie osób narażonych.

Informacje dodatkowe:

Więcej informacji nt. sytuacji epidemiologicznej mpox:

- https://www.who.int/health-topics/monkeypox#tab=tab_1

- https://www.ecdc.europa.eu/en/mpox

- https://worldhealthorg.shinyapps.io/mpx_global/