Edukacja Ekologiczna

Bóbr europejski (Castor fiber) to największy gryzoń żyjący współcześnie w Polsce i w Europie. Masa dorosłego osobnika dochodzi do 30 kg, a długość do 110 cm. Ciało Bobra posiada szereg cech morfologicznych, które pomagają w prowadzeniu ziemnowodnego trybu życia. Opływowa budowa ułatwia bobrom pływanie i nurkowanie. Przednie łapy są chwytne i umożliwiają manipulowanie drobnymi przedmiotami, zaś tylne masywne, z palcami połączonymi błoną pławną. Oczy bobra wyposażone są w dodatkową, przezroczystą powiekę, która chroni oko podczas nurkowania. Duży, spłaszczony i pokryty zrogowaciałą łuską ogon służy nie tylko za ster podczas pływania i podporę podczas pobytu na lądzie. Jest też magazynem tłuszczu i organem odpowiedzialnym za termoregulację organizmu. Spośród innych gryzoni bobra wyróżniają nie tylko rozmiary. Ma najwyższy stosunek masy mózgu do masy ciała, co znajduje swoje odzwierciedlenie w zachowaniu i zdolności do działania nie tylko instynktownego, ale także logicznego. Bobry potrafią m.in. zbudować stopnie z gałęzi i błota, by móc się wspiąć wyżej by pokonać przeszkodę lub sięgnąć do elementu wznoszonej konstrukcji.

Spośród wszystkich gatunków żyjących na Ziemi tylko dwa, bóbr i człowiek, potrafią świadomie przekształcać środowisko aby dopasować je do własnych potrzeb. Do najbardziej charakterystycznych śladów działalności bobrów należą budowane przez nie tamy i powstające w wyniku spiętrzenia stawy. Te inteligentne zwierzęta potrafią utrzymywać w nich wodę na mniej więcej stałym poziomie. Podczas wezbrań bobry celowo rozszczelniające tamy, by szybciej odprowadzić nadmiar wody. Na co dzień przelewa się ona przez koronę tamy, a  wszelkie uszkodzenia są natychmiast naprawiane aby nie dopuścić do obniżenia lustra wody w bobrowym stawie. Powierzchnia takich rozlewisk może osiągać kilkadziesiąt hektarów, szczególnie na terenach nizinnych lub w przypadku budowania przez bobry kaskady tam na cieku. Szacuje się, że największe zbiorniki bobrowe mogą magazynować znaczne ilości wody, nawet do 200 tys. m³. Zakładając, że na naszych ciekach funkcjonuje 1000 stawów bobrowych i każdy z nich gromadzi 1000 m³ wody, to uwzględniając retencję glebowej otrzymujemy ok. 2 mln m³ retencjonowanej przez bobry wody. Prowadzone w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych badania  wskazują jednak, że na niektórych ciekach bobry retencjonują nawet do 30% zapasu wody w całej zlewni. Dlatego też można przyjąć, że dotyczące Polski liczby są znacznie zaniżone, a retencja rzeczywista, którą zawdzięczamy bobrom jest zapewne kilkukrotnie większa.

Na ziemiach polskich bobry podlegały ochronie już we wczesnym średniowieczu. Bolesław Chrobry, a później Władysław Jagiełło dbali, aby kłusownicy nie wytrzebili tych zwierząt do nogi. W XI w. pierwszy król Polski zastrzegł dla siebie wyłączne prawo ubijania bobrów i powołał urząd bobrowniczego – strażników, których obowiązkiem było dokarmiać bobry zimą, chronić żeremia, tamy i cały obszar wokół siedliska na odległość strzału z łuku od nich. To najstarszy akt prawny dotyczący ochrony przyrody na ziemiach polskich.

Niestety pomimo objęcia bobrów częściową ochroną i ograniczeniem polowań, w kolejnych wiekach postępował stały regres ich populacji. Po odzyskaniu niepodległości, w 1928 roku wielkość populacji na terenie ówczesnej Polski szacowano zaledwie na 235 sztuk. Na skutek bardziej skutecznej ochrony na mocy aktów prawnych z 1919 oraz 1934 roku liczebność bobrów wzrosła do ok. 400 w 1939 roku. Po drugiej wojnie światowej w północno-wschodniej Polsce żyło zaledwie ok.130 osobników. Dlatego też w 1948 i 1949 roku sprowadzono 26 bobrów z okolic Woroneża (dzisiejsza Federacja Rosyjska) aby część wypuścić nad Biebrzą a część rozmnażać w ośrodku badawczym w Oliwie k.Gdańska. W 1958 roku bobry z Oliwy przeniesiono do Stacji Doświadczalnej Polskiej Akademii Nauk w Popielnie. W tym samym czasie bobry zaczęły też bez pomocy człowieka migrować do Polski z terenów Litwy i Białorusi. Ich liczebność pozostawała jednak nadal niska i nie przekraczała kilkuset sztuk, a zasięg występowania był ograniczony do północno-wschodnich rubieży Polski. W tej sytuacji, profesor Wirgiliusz Żurowski, przedstawił Program Aktywnej Ochrony Bobra Europejskiego. Rozpoczęty w 1974 roku projekt polegał na corocznym przesiedlaniu do siedlisk wytypowanych na terenie całej Polski kilkudziesięciu sztuk bobrów wyhodowanych na farmie w Popielnie, oraz dzikich zwierząt odławianych na Suwalszczyźnie. Profesor Żurowski osobiście kierował programem reintrodukcji, aż do przedwczesnej śmierci w roku 1992. Dzięki jego zaangażowaniu oraz pracy rzeszy przyrodników i członków Polskiego Związku Łowieckiego, populacja bobrów w roku 2000 liczyła już ok. 18 000 sztuk. Choć współcześnie najbardziej liczna i zwarta populacja bobrów nadal występuje w północno-wschodniej części kraju, gdzie żyje nie mniej niż 20 tys. tych zwierząt, to stanowiska bobrów można bez trudu znaleźć już w całej Polsce.

Obserwowany w ostatnich latach wzrost liczebności bobrów w Polsce, obok pozytywnych efektów w postaci tworzenia wilgotnych i bagiennych siedlisk, małych zbiorników wodnych, ma też swoje ciemne strony. Bóbr jest bowiem zaliczany do gatunków konfliktowym, których działalność może istotnie wpływać na gospodarkę człowieka. W przypadku bobra wiąże się to nie tylko z niszczeniem upraw, sadów czy grobli w stawach hodowlanych, ale czasem także dróg, nasypów kolejowych czy wałów przeciwpowodziowych, w których bobry chętnie kopią nory osłabiając ich konstrukcję. Należy jednak pamiętać, że z wieloletnich badań prowadzonych przez Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego wynika, że jedynie 3% stanowisk bobrów w Polsce powoduje szkody. Korzyści z usług ekosystemowych świadczonych przez coraz liczniejszą populację tych inteligentnych i pracowitych zwierząt, istotnie  przewyższają szkody jakie czynią. O czym warto pamiętać nie tylko w, przypadającym 7 kwietnia, Dniu Bobra!