Edukacja Ekologiczna

Od XIX wieku do dziś stare, dzikie grusze znikają z polskich wsi wraz z likwidacją miedz i śródpolnych zadrzewień. Wynika to z kolejnych zmian w gospodarce rolnej, głównie związanych z jej intensyfikacją. Aby temu zapobiec Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi w ramach Planu Strategicznego na lata 2023-2027 (PS WPR 2023-2027) wspiera tworzenie zadrzewień śródpolnych. Jest to kontynuacja działań zapoczątkowanych w 2022 r., w ramach PROW 2014-2020 www.gov.pl/rolnictwo/tworzenie-zadrzewien-srodpolnych. Grusze coraz częściej widuje się również w miastach, sadzone wzdłuż ulic, w parkach i lasach kieszonkowych, bo dobrze znoszą trudne, miejskie warunki. Często jednak nie są to już nasze dzikie grusze Pyrus pyraster ani dawne odmiany gruszy domowej P. communis, lecz pochodząca z Dalekiego Wschodu grusza drobnoowocowa P. calleryana.

Miedza z gruszami to doskonały przykład siedliska marginalnego. Marginalnego w sensie geodezyjnym i prawnym, gdyż rozdzielającego posiadłości dwóch właścicieli, ale i niezwykle istotnym w sensie ekologicznym – jako ostatnie siedliska dla resztek dzikiej przyrody w coraz nowocześniejszych wsiach. Stąd ich nowa nazwa: „nieużytki życia”.

Szereg siedlisk marginalnych to żywe zabytki dawnej kultury. Należą do nich miedze, zadrzewienia śródpolne (wyspy leśne, w tym remizy), pasy wiatrochronne, grodziska, kurhany, oczka wodne i starorzecza, wreszcie niektóre pasieczyska. Warto je chronić albo jako dobra kultury, albo jako użytki ekologiczne.

Polskie wsie błyskawicznie się modernizują, doganiając farmerskie rolnictwo Zachodu i Północy Europy pod względem powierzchni pól, czy plonowania. Tradycyjna szachownica pól, łąk i ugorów, podziwiana z okien samolotu jeszcze 20 lat temu, już nie wróci. Potrzebujemy nowych rozwiązań, aby ocalić bioróżnorodność i mikroklimat naszych ziem.

Nie rezygnując z modernizacji naszego rolnictwa, leśnictwa i rybactwa warto rozwinąć wachlarz nowych możliwości, zakładając siedliska marginalne nowych typów. Do tradycyjnych miedz, zadrzewień czy starorzeczy dołączają zatem:

• pasy kwietne,
• ogródki bioróżnorodności,
• obszary roślin miododajnych,
• buzz lines (sztuczne korytarze ekologiczne dla dzikich zapylaczy, łączące obszary Natura2000, które mają zostać wdrożone do 2030 r.),
• sztuczne strefy buforowe (ekotony) cieków.

Choć „nieużytki życia” w przenośni i dosłownie znajdują się na marginesie nowoczesnego rolnictwa, to stanowią dom dla tysięcy gatunków zwierząt mniej znanych, lecz nie mniej potrzebnych rolnikom, leśnikom oraz dzikiej przyrodzie: bezkręgowców, zwłaszcza: owadów, pająków i wijów, poza tym stonóg czy ślimaków.

 

Korzyści z siedlisk marginalnych dla rolników na przykładzie pasów wiatrochronnych i remiz:

• zwiększają się plony np. zbóż o 5-20%, a ciepłolubnych warzyw, chmielu i tytoniu nawet o 50%;
• uprawy rzadziej wylegają, dzięki czemu łatwiejszy jest ich zbiór;
• zasiewy chronione są przed wychłodzeniem, na polach ornych nie tworzą się zastoiska mrozowe;
• pokrywa śnieżna rozkłada się bardziej równomiernie, lepiej chroniąc zboża ozime, a jednocześnie mniej utrudniając rozpoczęcie prac polowych na przedwiośniu;
• maleje ryzyko susz i powodzi (rośnie mała retencja glebowa i roślinna);
• spowalniana jest erozja gleb;
• brzegi strumieni i rzek są trwalsze, nie ulegają rozmyciu dzięki korzeniom;
• ładniej pachnie, bo odory – nawet bardzo mocne z przemysłowych chlewni, tuczarni drobiu czy ferm futrzarskich - są zatrzymywane, pochłaniane i neutralizowane wonią drzew, ewentualnie ziół rosnących pod nimi.

 

Dzięki strefom buforowym cieków:

• woda jest czystsza, bezpieczniejsza do pojenia zwierząt oraz kąpieli, zasobniejsza w ryby i raki;
• czystsze strumienie i rzeki oznaczają czystsze jeziora przepływowe, a przede wszystkim czystszy Bałtyk;
• maleje ryzyko zakwitu sinic;
• przybywa ryb trących się na łąkach, np.: szczupaków;
• drzewa i zioła tworzące strefę buforową mogą być dodatkowym źródłem drewna budulcowego, opału, materiału plecionkarskiego, surowca zielarskiego, paszy dla trzody oraz pożytków pszczelich.

 

Powyższy przegląd udowadnia, że siedliska marginalne (nieużytki życia) pełnią ważne funkcje.

Świadczą szereg usług ekosystemowych na rzecz ludzi:

• retencjonują wodę, zapobiegając suszom, powodziom oraz niepożądanym zmianom mikroklimatu;
• zapobiegają, a przynajmniej łagodzą skutki przymrozków oraz zastoisk pyłowych zimą, a burz pyłowych wiosną i latem;
• dostarczają pozytywnych wrażeń estetycznych oraz wyzwań intelektualnych,

Pielęgnując stare zadrzewienia śródpolne i wprowadzając nowe warto przestrzegać paru „złotych zasad” tworzenia i utrzymania „wysp leśnych”:

1. drzewa, krzewy oraz byliny dobieramy do miejscowych warunków, zwłaszcza typu gleby, mikroklimatu oraz wilgotności;
2. usuwamy inwazyjne gatunki obce;
3. w pierwszej kolejności sadzimy gatunki oraz odmiany rodzime;
4. w drugiej kolejności sadzimy nieinwazyjne gatunki obce (nie dziczejące), użyteczne dla ludzi różnych zawodów oraz dla wielu grup zwierząt;
5. unikamy niewłaściwego sąsiedztwa np. nie sadzimy berberysu i szakłaku przy zbożach, a rodzimych trzmielin koło buraków;
6. dbamy o właściwą liczbę okazów u roślin obcopylnych oraz proporcje płci u gatunków i odmian dwupiennych;
7. rezygnujemy z drzew, krzewów oraz pnączy wymagających regularnej pielęgnacji.

 

Do zadrzewień śródpolnych, pasów wiatrochronnych między polami ornymi oraz stref buforowych oddzielających cieki od pól wprowadzamy przede wszystkim drzewa i krzewy rodzime dla Polski.

• Na gleby piaszczyste, jałowe i suche: żarnowiec, rodzime janowce (barwierski, cienisty, włosisty), rodzime szczodrzeńce (czerniejący, rozesłany, ruski, główkowy), rokitnik, suchodrzew, brzoza brodawkowata, jarzębina (jarząb zwyczajny), jarzęby: mączny i szwedzki, grusza polna, iwa, wiązy, paklon (klon polny), białodrzew (topola biała), osika, rodzime dzikie róże: szypszyna (róża dzika, inaczej psia; alpejska („bez kolców”), francuska, polna, zapoznana, sina, jabłkowata, Jundziłła, wiśnia ptasia (dzika czereśnia), wisienka karłowata, szakłak (z daleka od owsa i jęczmienia), sosna zwyczajna, jałowiec zwyczajny.
• Na gleby umiarkowanie zwięzłe, świeże: grab pospolity (grabina), lipa drobnolistna, dęby: bezszypułkowy oraz szypułkowy; rodzime głogi: jedno- i dwuszyjkowy, pośredni, odgiętodziałkowy; maliny: właściwa i kamionka; klon zwyczajny, jawor, limak (wiąz szypułkowy), brzost (wiąz górski), brzęk (brekinia), leszczyna, świdwa, tarnina, agrest, wiciokrzew pomorski, kłokoczka południowa, modrzewie europejski i polski.
• Na gleby najcięższe, żyzne: lipa szerokolistna, brzoza omszona, jesion wyniosły, jabłoń dzika (płonka, dębniołka), dziki bez czarny, bez koralowy, kalina koralowa (ale z daleka od buraków), porzeczka czarna, kruszyna (z daleka od owsa i jęczmienia), wierzby: biała i krucha, szara, uszata, siwa oraz purpurowa.

Gatunki rzadkie i prawem chronione (jak kłokoczka, brekinia, wisienka karłowata, róża francuska, róża Jundziłła itd.) należy dosadzać tylko pod nadzorem naukowców oraz za zgodą władz, w ramach wzmacniania mało licznych populacji oraz tworzenia stanowisk zastępczych!

Odradza się dalsze wprowadzanie i zaleca stopniową wycinkę szeregu gatunków lubianych, ale niebezpiecznych dla polskiej przyrody, zwłaszcza w pobliżu parków narodowych, rezerwatów i cieków wodnych:

• inwazyjnych, obcych róż, zwłaszcza japońskiej (fałdzistolistnej, pomarszczonej), ostrożność wskazana także przy różach: rosyjskiej, dahurskiej, wirginijskiej, karolińskiej i labradorskiej
• sumaka octowca
• klonu jesionolistnego
• „białej akacji” czyli grochodrzewu (robinii akacjowej)
• kolcolistu zachodniego
• inwazyjnych dereni: rozłogowego, białego oraz ich mieszańców
• czeremchy późnej (amerykańskiej)
• inwazyjnych świdośliwek, zwłaszcza kłosowej i Lamarcka
• tawuły kutnerowatej
• wierzby ostrolistnej (kaspijskiej),
• mieszańców topoli kanadyjskiej,
• dębu czerwonego, w zachodniej Polsce wskazana jest także ostrożność przy wprowadzaniu innych dębów np.: błotnego i burgundzkiego,
• jesionu pensylwańskiego,
• bożodrzewu (ajlantu),
• winobluszczu zaroślowego („ptasiego winka”),
• dławisza okrągłolistnego,
• powojnika pnącego,
• obcych sosen: banki, wejmutki, smołówki.

 

Niewłaściwe sąsiedztwo może wynikać z:

• oddziaływań allelopatycznych między różnymi gatunkami (allelopatia to wpływ wydzielin roślin i grzybów na bakterie, grzyby oraz inne rośliny, w tym siewki własnego gatunku);
• bycia rezerwuarem patogenów i szkodników dla innych gatunków, zwłaszcza tych uprawianych masowo w pobliżu. Przykładowo rdza źdźbłowa zbóż potrzebuje berberysu, a rdza koronowa owsa wymaga szakłaku bądź kruszyny. Jeszcze gorzej bywa z mszycą trzmielinowo-burakową, gdyż wbrew nazwie poraża więcej plonów niż tylko buraka (również pomidory spośród psiankowatych, tudzież grykę z rodziny rdestowatych). Może też zamknąć cykl bez trzmielin, mając za to jaśminowca albo kalinę koralową.

 

Warto chronić pozostałości dawnych siedlisk marginalnych, jak również śmielej eksperymentować z zakładaniem „nieużytków życia” nowych typów. Na pewno dostarczą one korzyści rolnikom, letnikom a przede wszystkim dzikiej przyrodzie. Dopilnujmy zatem, by nasze wnuki mogły podziwiać zarówno sędziwe grusze na miedzach i ogławiane wierzby, jak i siane przez nas teraz pasy kwietne i strefy buforowe cieków!