Powiatowa Stacja Sanitarno-
Epidemiologiczna w Krakowie

Zastosowania

BPA stosowany jest głównie w przemysłowej produkcji polimerów, takich jak tworzywa poliwęglanowe i żywice epoksydowe, a śladowe ilości BPA pozostają w materiałach końcowych. Materiały te są stosowane w wielu produktach konsumenckich, w tym w opakowaniach żywności. Na przykład poliwęglany są stosowane w plastikowych butelkach wielokrotnego użytku, butelkach do karmienia i pojemnikach do przechowywania żywności. Żywice epoksydowe są używane do powlekania puszek do żywności i napojów, a także do powlekania wnętrza rur służących do dostarczania wody pitnej.

Ponadto BPA jest stosowany w szerokiej gamie innych produktów. Należą do nich papier termiczny, tusze, tekstylia, farby i kleje, sprzęt elektroniczny, materiały budowlane, zabawki, płyty CD, powłoki karoserii samochodowych, urządzenia medyczne i materiały dentystyczne.

Oznakowanie

Produkty nie zawierające bisfenolu A oznakowane są napisem: BPA free lub Bisphenol A free.

Informacja taka najczęściej umieszczana jest na spodzie produktu/opakowania. Z kolei produkty, w  których skład wchodzi BPA oznacza się symbolem PC (polycarbonate plastic – plastik poliwęglanowy) lub cyfrą 7 znajdującą się w trójkącie symbolizującym recykling.

Zagrożenia

W UE bisfenol A klasyfikowany jest jako niebezpieczna substancja chemiczna ze względu na jego zdolność powodowania poważnych uszkodzeń oczu, alergicznych reakcji skórnych i podrażnień dróg oddechowych.

Ponadto BPA, ze względu na właściwość imitowania ludzkiego hormonu estrogenu, jest substancją zaburzającą funkcjonowanie układu hormonalnego. Może wpływać na funkcje rozrodcze, funkcje poznawcze i metabolizm.

Dzięki najnowszym badaniom wiadomo również, że bisfenol A może wpływać na układ odpornościowy. Narażenie na kontakt z tą substancją może prowadzić do wzrostu liczby niektórych komórek odpornościowych, potencjalnie prowadząc do rozwoju zaburzeń autoimmunologicznych.

Narażenie ludzi na bisfenol A

Ze względu na jego powszechne stosowanie, zdecydowana większość Europejczyków jest narażona na BPA. Najważniejszą drogą narażenia dla większości ludzi jest żywność. Bardzo małe ilości resztkowego BPA mogą migrować z materiałów przeznaczonych do kontaktu z żywnością do żywności i napojów, powodując narażenie ludzi poprzez spożycie. Ponadto żywice epoksydowe są używane do wykładania rur wody pitnej; w rezultacie BPA może migrować do wody pitnej. Narażenie może również wystąpić w wyniku wielu innych dróg, takich jak niektóre materiały dentystyczne i wyroby medyczne, a także w wyniku kontaktu z produktami konsumenckimi wykonanymi z poliwęglanu.

Substytucja bisfenolu A

W związku z pojawieniem się obaw o wpływ BPA na zdrowie, zaczęto stosować jako substytuty inne chemikalia z grupy bisfenoli: bisfenol S (BPS) i bisfenol F (BPF).

BPS ma wiele takich samych zastosowań jak BPA (np. tworzywa sztuczne, materiały przeznaczone do kontaktu z żywnością i papier termiczny). Obecnie zastępuje on BPA w papierach termicznych w całej Europie i jest dopuszczony do stosowania jako materiał przeznaczony do kontaktu z żywnością w UE. W 2022 r. BPS został wpisany na listę kandydacką REACH jako substancja wzbudzająca szczególnie duże obawy ze względu na jej właściwości zaburzające funkcjonowanie układu hormonalnego i działające szkodliwie na rozrodczość. Według Komitetu Państw Członkowskich ustanowionego przy Europejskiej Agencji Chemikaliów (ECHA) BPF spełnia kryteria WHO jako substancja zaburzająca funkcjonowanie układu hormonalnego organizmów w środowisku naturalnym. Jednak, chociaż podejrzewa się również, że BPF ma właściwości zaburzające funkcjonowanie układu hormonalnego u ludzi, nie został on jeszcze oficjalnie zidentyfikowany jako substancja zaburzająca funkcjonowanie układu hormonalnego u ludzi na poziomie UE. Pokazuje to, jak ważna jest ocena i regulacja bisfenoli jako grupy, a nie jako poszczególnych substancji, aby uniknąć niebezpiecznych substytucji. Taka grupowa ocena została niedawno przeprowadzona przez ECHA i organy państw członkowskich. Zalecili oni ograniczenie stosowania ponad 30 bisfenoli ze względu na ich potencjalne działanie zaburzające funkcjonowanie układu hormonalnego lub działające szkodliwie na funkcje rozrodcze.

Środki mające na celu ochronę ludzi przed szkodliwym narażeniem na bisfenole

W kwietniu 2023 r. Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) opublikował najnowszą opinię naukową, w której ocenił zagrożenia dla zdrowia publicznego wynikające z narażenia na BPA. We wcześniejszej ocenie ryzyka z 2015 r. próg tolerowanego dziennego spożycia (TDI) został wprowadzony tymczasowo, ze względu brak wystarczających badań i dowodów. Ponowna ocena bezpieczeństwa BPA uwzględniła nowe dowody naukowe i ustaliła wartość TDI na poziomie 0,2 nanograma na kilogram masy ciała dziennie. Zastąpiła ona poprzednią tymczasową wartość TDI wynoszącą 4 mikrogramy na kilogram masy ciała dziennie. Nowa wartość TDI jest zatem 20 000 razy niższa niż poprzednia wartość ustalona w 2015 r., co jest bardzo istotną zmianą świadczącą o znaczeniu zagrożenia.

Na szczeblu UE wprowadzono szereg środków regulacyjnych w celu zmniejszenia narażenia ludzi w szczególności na BPA i ogólnie na bisfenole. Bisfenol A został zidentyfikowany jako substancja wzbudzająca szczególnie duże obawy (SVHC) zgodnie z rozporządzeniem REACH w 2016 r. (ze względu na jego właściwości działające szkodliwie na rozrodczość) i w 2017 r. (ze względu na jego właściwości zaburzające funkcjonowanie układu hormonalnego u ludzi).

W UE rozważane są wnioski dotyczące dodatkowych środków regulacyjnych w celu dalszego ograniczenia stosowania BPA i innych bisfenoli oraz ograniczenia narażenia na nie. Na mocy rozporządzenia REACH władze niemieckie złożyły nowy wniosek w celu ograniczenia stosowania BPA i innych bisfenoli (BPB, BPS, BPF i BPAF) o właściwościach zaburzających funkcjonowanie układu hormonalnego w kontekście środowiska naturalnego. Proponuje się ograniczenie wprowadzania mieszanin i wyrobów do obrotu, jeżeli ich stężenie jest równe lub większe niż 10 ppm (0,001% masy). Wniosek w sprawie ograniczenia został przedłożony ECHA w październiku 2022 r. Jednak po konsultacjach publicznych niemiecki Federalny Instytut Bezpieczeństwa i Higieny Pracy ogłosił, że wniosek zostanie tymczasowo wycofany ze względu na konieczność przeglądu dokumentacji. Chociaż celem tego wniosku w sprawie ograniczenia jest ochrona środowiska przed szkodliwym narażeniem na bisfenole zaburzającym funkcjonowanie układu hormonalnego organizmów w środowisku naturalnym, jego przyjęcie doprowadzi również do zmniejszenia narażenia ludzi.

Ponadto władze Francji i Szwecji przedłożyły wniosek w ramach rozporządzenia REACH w sprawie ograniczenia stosowania ponad 1 000 substancji chemicznych uczulających skórę w odzieży, obuwiu i innych artykułach mających podobny kontakt ze skórą. Wniosek został oceniony przez komitety naukowe ECHA w 2020 r. Bisfenole, które zostały sklasyfikowane jako działające uczulająco na skórę, zostałyby objęte tym ograniczeniem, gdyby zostały przyjęte przez Komisję w obecnej formie.

Propozycja zakazu stosowania bisfenoli w materiałach do kontaktu z żywnością

W przeciwieństwie do wielu innych zanieczyszczeń chemicznych budzących obawy, BPA nie utrzymuje się w środowisku ani nie ulega bioakumulacji w organizmach żywych w znacznym stopniu. W związku z tym główną drogą narażenia dla większości ludzi jest narażenie konsumentów na produkty zawierające BPA, a nie za pośrednictwem środowiska. Oznacza to, że środki regulacyjne mające na celu ograniczenie stosowania BPA powinny stosunkowo szybko zmniejszyć narażenie ludzi. Jest to szczególnie prawdziwe w odniesieniu do narażenia na materiały jednorazowego użytku do kontaktu z żywnością i inne produkty o krótkim cyklu życia. Inne rodzaje produktów zawierających BPA mają dłuższy cykl życia, a w przypadku tych produktów efekt środków regulacyjnych w zakresie zmniejszenia narażenia ludzi będzie wolniejszy. Obejmuje to jednorazowe materiały przeznaczone do kontaktu z żywnością, produkty konsumenckie wykonane z poliwęglanu, produkty z PVC, w których BPA jest stosowany jako dodatek, oraz wykładziny epoksydowe w sieciach wody pitnej.

Nowe partnerstwo UE w ramach programu "Horyzont Europa" na rzecz oceny ryzyka związanego z chemikaliami (PARC) uznało bisfenole za substancje priorytetowe, które mają być dalej badane w badaniach biomonitoringu ludzi u dzieci, młodzieży i dorosłych. W nadchodzących latach dostarczy to dalszych danych na temat występowania BPA i innych bisfenoli u Europejczyków. W rezultacie, umożliwi to naukowcom i władzom zmierzenie skuteczności istniejących i przyszłych środków regulacyjnych dotyczących BPA. 

Pomimo dwóch dekad znacznego zainteresowania ze strony organów krajowych i unijnych oraz wprowadzenia licznych środków regulacyjnych, dane z biomonitoringu pokazują, że narażenie na BPA jest nadal zbyt wysokie i stanowi potencjalne zagrożenie dla zdrowia. Podkreśla to znaczenie lepszej ochrony Europejczyków przed narażeniem na szkodliwe chemikalia. Szereg ważnych nowych działań jest w toku, zgodnie z opisem w strategii Komisji Europejskiej w zakresie chemikaliów i planie działania na rzecz eliminacji zanieczyszczeń. W odniesieniu do samego BPA Komisja Europejska wyraziła zamiar zaproponowania zakazu stosowania BPA i innych bisfenoli w materiałach przeznaczonych do kontaktu z żywnością. 

opracowała M. Rapciak-Węgrzyn

Źródło: https://www.eea.europa.eu/publications/peoples-exposure-to-bisphenol-a