Wygląd:

Niewielki chleb podobny do ciasta drożdżowego ze spękanymi nieregularnie bokami. Chleb posiada ciemniejszy wierzch, a w przekroju widać szary środek z dziurkami różnej wielkości.

Kształt:

Kształt prostokąta, równy foremce na tradycyjne ciasto drożdżowe.

Rozmiar:

Wielkość 15/30 cm, wysokość do 15 cm, waga ok. 1,10 kg.

Barwa:

Ciemnozłota skórka wraz z bokami w piaskowym kolorze. W przekroju chleb ma barwę jasną, piaskową z widocznymi dziurkami.

Konsystencja:

Skórka jest twarda i śliska, lekko chropowata i ostra na brzegach i spękaniach. Środek miękki i lepki, sprawia wrażenie pulchności, po naciśnięciu wraca do poprzedniego kształtu.

Smak:

Chleb pachnący mąką żytnią. W smaku skórka chrupka, a miąższ miękki z posmakiem zakwasu żytniego.

Tradycja:

Pieczenie chleba w kulturze ludowej należało do czynności każdej gospodyni. Prawie każdy dom był zaopatrzony w piec chlebowy, a jego wypiek był procesem niezwykłym, obwarowanym licznymi przesądami. Rodzaj użytej mąki do pieczenia chleba zależał od jakości gleby i charakteru produkcji na danym terenie. W Polsce „chleb pieczono z grubo mielonej mąki pszennej, żytniej, jęczmiennej, owsianej, a nawet kukurydzianej” (I. Kubiak, K. Kubiak, „Chleb w tradycji ludowej”, Warszawa 1981). Zasadnicze znaczenie w procesie przygotowania ciasta na chleb miała – oczywiście poza umiejętnościami gospodyni – dzieża, „wykonywana z klepek spojonych obręczą, szersza nieco u dołu niż u góry, czasem na nóżkach” (I. Kubiak, K. Kubiak, „Chleb w tradycji ludowej”, Warszawa 1981). Dzieże są to naczynia z klepek drewnianych, często dębowych, czasem dębowo-lipowych. Powszechnie uważano, że najlepsze były dzieże stare, „po ojcach”, bo przyzwyczajone do chleba. Nagawski chleb przygotowywany jest zgodnie ze starą tradycją bez użycia drożdży. Używana do jego wypieku mąka żytnia powoduje, że smak tego chleba wyróżnia go spośród innych. Chleb ten spękany i nieregularnie wyrośnięty stanowił często podstawę pożywienia w biedniejszych rodzinach, których zasoby finansowe nie pozwalały na zakup mąki pszennej, a na słabych ziemiach wokół rzeki Mrogi pszenica nie była uprawiana. Nagawski chleb wiecznie świeży posiada długą tradycję i pieczony był metodą zawartą w najstarszej literaturze kulinarnej: „Rozczyn odstawiamy w ciepłe miejsce do wyrośnięcia. Gdy rozczynu przybędzie drugie tyle, dodajemy go do przesianej, ogrzanej mąki, solimy, dolewamy ciepłej wody lub serwatki, wyrabiamy ciasto i odstawiamy do wyrośnięcia. Gdy ciasto wyrośnie, wykładamy na blachy wysmarowane tłuszczem. Powtórnie wyrośnięty chleb smarujemy po wierzchu ciepłą wodą (można posypać kminkiem), wstawiamy do pieca” (red. T. Ilczuk, „Poradnik Gospodyni Wiejskiej”, wydanie III, Warszawa 1956).