Nowe techniki genomowe

Nowe techniki genomowe, a GMO

Nowe techniki genomowe (ang. new genomic techniques, w skrócie NGT), to nowoczesne narzędzia stosowane m.in. w hodowli roślin. Umożliwiają precyzyjną zmianę materiału genetycznego (DNA). Najbardziej znana jest metoda CRISPR/Cas9, potocznie nazywana nożyczkami genetycznymi, która pozwala na wprowadzanie małych zmian w DNA organizmów. Co ważne zmiany w DNA zachodzą w ściśle określonych miejscach.

Rośliny uzyskane przy pomocy NGT różnią się od roślin powszechnie uznawanych za genetycznie zmodyfikowane, czyli GMO (ang. genetically modified organisms). Nie zawierają genów pochodzących z innych gatunków. Taki zakres zmienności genetycznej nie wykracza poza zmienność, którą można uzyskać przy pomocy stosowanych od dawna, konwencjonalnych metod hodowli roślin. W przeciwieństwie do roślin NGT, w GMO za pomocą metod biotechnologicznych wprowadza się geny pochodzące z innego gatunku. Przykładem takiej rośliny jest kukurydza, do której wprowadzono gen bakterii. Taka zmienność genetyczna wykracza poza zmienność występującą w naturze.

Rośliny NGT nie zawierają obcego materiału genetycznego. To odróżnia je od roślin GMO, do których przeniesiono geny z innych gatunków.

Dzięki zastosowaniu NGT hodowcy mogą szybciej uzyskać pożądane cechy roślin.
W tradycyjnej hodowli proces ten może trwać nawet kilkanaście lat, natomiast przy zastosowaniu NGT można go skrócić do kilku lat. Dzięki temu można uzyskać m.in. odporność na szkodniki, choroby i niekorzystne warunki środowiskowe, zwiększyć plon czy zmienić zawartość składników odżywczych. Rośliny NGT mogą mieć mniejsze wymagania przy stosowaniu nawozów i środków ochrony roślin, co sprzyja zrównoważonej produkcji rolniczej.

Brak obcych genów i mała liczba niewielkich zmian w DNA powoduje, że rośliny NGT są równoważne roślinom uzyskanym w hodowli konwencjonalnej.

NGT są już stosowane w wielu krajach na świecie, przede wszystkim w USA i w Chinach. Kraje te dużo szybciej wdrażają innowacje i dzięki temu łatwiej staja się eksporterem produktów rolnych.

Produkty NGT, które można kupić poza UE, to np. soja o ulepszonym składzie kwasów tłuszczowych, pomidor wzbogacony kwasem gamma-aminomasłowym oraz bakterie do nawożenia gleb rolniczych. Wiele produktów znajduje się w fazie przed wprowadzeniem na rynek, a jeszcze więcej jest w fazie rozwoju, m.in. pomidory odporne na patogeny, pszenica z niższą zawartością glutenu, czy sałata ze zwiększoną zawartością witaminy C.

Restrykcyjne prawo w zakresie GMO spowodowało, że europejska nauka została zablokowana w dziedzinie biotechnologii. Europejskie rolnictwo nie może czerpać korzyści z potencjału naukowego, a UE staje się coraz bardziej niekonkurencyjna wobec reszty regionów. Dlatego UE musi zadbać o konkurencyjność swojego rolnictwa i otworzyć mu drogę do zastosowania innowacji. Wprowadzenie NGT do hodowli roślin pozwoli hodowcom szybciej wytworzyć nowe atrakcyjne odmiany roślin, a rolnikom – skorzystać z ich materiału siewnego.

Aspekty prawne

Zgodnie z obowiązującym prawem wprowadzenie do obrotu roślin GMO wymaga przeprowadzenia dodatkowych badań z zakresu oceny ryzyka dla zdrowia człowieka, zdrowia zwierząt i środowiska. Takie badania wymagają wielu lat doświadczeń i są bardzo kosztowne. W UE żywność i pasza uzyskana z roślin GMO jest odpowiednio oznakowana. Ponieważ do roślin GMO wprowadzono obce geny, dość łatwo jest opracować metodę wykrywania takich roślin (w oparciu obcy materiał genetyczny). To sprawia że niewiele firm decyduje się wprowadzić GMO do obrotu na terenie UE, tym bardziej, że nawet spełnienie wszystkich wymagań w zakresie bezpieczeństwa nie gwarantuje akceptacji społecznej.

Unijne kraje produkują GMO w bardzo niewielkim stopniu. W UE od roku 1998 uprawia się tylko jedną roślinę GMO (kukurydzę MON 810) i to wyłącznie w Hiszpanii i Portugali. Zamiast tego do UE importuje się produkty GMO wytworzone w innych częściach świata, i stosuje się je gównie jako pasze dla zwierząt.

Choć rośliny NGT, różnią się od GMO, są wciąż objęte tymi samymi przepisami. Rośliny NGT nie posiadają obcych genów, dlatego ich wykrywanie i identyfikacja są znacznie trudniejsze, a czasem niemożliwe. Z tego powodu wymóg ich śledzenia na rynku (ustanowiony dla GMO) jest niemożliwy do spełnienia. Przepisy dotyczące GMO są niedostosowane do nowych produktów takich jak rośliny NGT, konieczne jest więc wprowadzenie odrębnych przepisów dla tych roślin.

Dlatego w lipcu 2023 Komisja Europejska przedstawiła projekt rozporządzenia w sprawie roślin uzyskanych za pomocą NGT. Nowe przepisy mają umożliwić rolnikom w Unii Europejskiej wykorzystanie roślin NGT, co może zwiększyć europejską konkurencyjność i bezpieczeństwo żywnościowe.

Badania przeprowadzone przez Komisję Europejską potwierdzają, że rośliny NGT mogą przyczynić się do realizacji celów Europejskiego Zielonego Ładu, strategii „Od pola do stołu”, strategii na rzecz różnorodności biologicznej, czy celów Zrównoważonego Rozwoju ONZ.

Projekt rozporządzenia NGT

5 lipca 2024 roku Komisja Europejska przyjęła projekt rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie roślin otrzymanych z wykorzystaniem niektórych Nowych Technik Genomowych (NGT) oraz pochodzących z nich żywności i pasz, a także zmieniającego rozporządzenie UE 2017/625.

Projekt dotyczy wyłącznie roślin i obejmuje dwie nowe techniki genomowe:

ukierunkowaną mutagenezę,
cisgenezę.

Obie metody prowadzą do zmian w materiale genetycznym rośliny, ale wyłącznie w zakresie jaki może wystąpić w obrębie tego samego gatunku. Takie same zmiany jak wywołane za pomocą tych dwóch nowych technik genomowych zachodzą również w naturze.

Unijne rozporządzenie zakłada podział roślin NGT na dwie kategorie w zależności od liczby modyfikacji wprowadzonych w DNA rośliny.

Roślina NGT kategorii 1	Roślina NGT kategorii 2
Maksymalnie 20 modyfikacji	Powyżej 20 modyfikacji
Uważana za równoważną roślinom konwencjonalnym	Nie jest równoważna z roślinami konwencjonalnymi
Przyznanie tej kategorii nie powoduje konieczności przeprowadzenia oceny ryzyka i zarządzania ryzykiem; Rośliny kategorii NGT 1 są równie bezpieczne dla zdrowia ludzi i zwierząt oraz środowiska jak rośliny konwencjonalne. Nie obejmuje ich zakaz uprawy	NGT 2 jest traktowane jak klasyczne GMO – obowiązują przepisy dotyczące GMO z pewnymi odstępstwami.
Tylko materiał siewny roślin NGT 1 będzie oznakowany, co umożliwi unikanie stosowania tych roślin w rolnictwie ekologicznym	Oznakowanie wszystkich produktów NGT 2 (jak GMO)
Nie ma możliwości wprowadzenia zakazu uprawy jak w stosunku do roślin GMO	Możliwość wprowadzenia zakazu uprawy roślin NGT 2 (jak GMO)

Rośliny NGT, które uzyskały cechę tolerancji na herbicydy bez względu na liczbę i zakres zmian w genomie, nie mogą być zaliczone do NGT kategorii 1. Takie rośliny należą do NGT kategorii 2 i są traktowane podobnie jak GMO.

Prace nad projektem

Prace nad projektem rozporządzenia trwają od lipca 2023. W Radzie nie zostały jeszcze zakończone, Parlament Europejski już pracę zakończył.

W trakcie poprzednich prezydencji (hiszpańskiej, belgijskiej i węgierskiej) do projektu zaproponowano wiele zmian, w tym np. możliwość zakazywania uprawy roślin NGT kategorii 2 przez państwa członkowskie. Parlament Europejski jako jedną z ważniejszych poprawek zaproponował zakaz patentowania roślin NGT.

Od 1 stycznia 2024 roku prace nad projektem przejęła prezydencja polska. Polska chce zakończyć prace w Radzie i przejść do kolejnego etapu prac nad projektem, czyli trilogów między Radą UE, Komisją Europejską i Parlamentem Europejskim. Szukamy kompromisu uwzgledniającego kwestia ważne dla Polski i możliwe do zaakceptowania przez wymaganą większość państw członkowskich.

Polska prezydencja od początku kładła nacisk na sprawy patentowania roślin NGT i przejrzystości patentowej tym zakresie. Ma to ogromne znaczenie dla firm hodowlanych, które chcą wykorzystać NGT przy tworzeniu nowych odmian. Uważamy, że trzeba przeanalizować wpływ patentów, których właścicielami są głównie duże koncerny nasienne, na cały europejski sektor hodowli roślin.

Materiały

Stanowisko Rządu
Stanowisko_rządu_RP.pdf 0.78MB