Wygląd:

Płyn półprzezroczysty, zawiesisty, zawierający pokrojone ziemniaki i rozdrobnione grzyby, zakwas z mąki żytniej oraz wytopioną słoninę ze skwarkami i śmietaną.

Kształt:

W zależności od użytego naczynia.

Rozmiar:

W zależności od użytego naczynia.

Barwa:

Od białego po jasnobrązowy, widoczne zielonkawo-szare kawałki grzybów i brązowe otręby.

Konsystencja:

Śluzowata, lepka, zawiesista ciecz wyraźnie wyczuwalne drobne otręby żytnie i kawałki grzybów.

Smak:

Smak – kwaśny i słonawy z wyraźnym smakiem grzybowym i przesmażonej cebuli, zapach – ostry, świeży, korzenny z wyczuwalnym grzybowym aromatem.

Tradycja:

Kuchnia ludności zamieszkującej okolice Radomska w XIX i XX wieku była bardzo prosta i skromna. Jej główną spiżarnią był las i pole, czyli to wszystko co udało się wyhodować na nienajlepszych glebach i zebrać w okolicznych lasach. Podstawą jej wyżywienia były ziemniaki. „Gotowano z nich bardzo wiele potraw. Do najczęstszych spośród nich należały ziemniaki na sypko oraz zupy z różnymi dodatkami. W zależności od tych dodatków rozmaicie je nazywano i tak ziemniaki z barszczem – zalewajką” (J. P. Dekowski „Pożywienie ludu radomszczańskiego”, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Etnograficzna Nr 7, Łódź 1963, Radomszczańskie). Zupa ta stała się codzienną potrawą nie tylko w Polsce środkowej, ale także w Kieleckiem i na Kujawach. „W Łodzi w drugiej połowie XIX w recytowano „O zalewajko potraw królowo, kto ciebie jada ten czuje się zdrowo” (J. P. Dekowski „Przemiany tradycyjnego pożywienia wiejskiego na obszarze Polski Środkowej” Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Etnograficzna Nr 20, Warszawa – Łódź 1979. Kultura wsi Polski Środkowej w procesie zmian, Tom 2). Ubóstwo i trwające długo przedniówki sprawiły, że biedota wiejska, ale także gospodarze dwa razy dziennie „zwykle na śniadanie i kolację jadano zalewajkę z chlebem”. Gdy kończył się przedniówek i pojawiały się pierwsze młode ziemniaki mówiono: „Na świnty Jakub zimioków naskub, a żuru nalij, pojedzies dali”. W radomszczańskim zalewajkę jedzono obok innych potraw na śniadanie wielkanocne. „Barszcz, zwany także żurem gotowano z zakwasu, który robiono z razowej mąki żytniej lub owsianej, niekiedy z dodatkiem skórki chlebowej lub kawałka cebuli.” (J. P. Dekowski „Przemiany tradycyjnego pożywienia wiejskiego na obszarze Polski Środkowej” Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Etnograficzna Nr 20, Warszawa – Łódź 1979. Kultura wsi Polski Środkowej w procesie zmian, Tom 2). Mąkę żytnią na żur uzyskiwano z żyta uprawianego we własnym gospodarstwie, wyrabiano ją w żarnach, potem w młynach. Do kiszenia żuru używano gliniane garnki zwane żurokami. Bardzo istotnym składnikiem zalewajki były suszone grzyby gąski, w okolicach Radomska zwane zieleniatkami. „Grzyby zbierano w rządowych lasach. Czyniły to przeważnie dzieci i kobiety” (J. P. Dekowski „Pożywienie ludu radomszczańskiego”, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Etnograficzna Nr 7, Łódź 1963, Radomszczańskie). „Na zimowe zapasy suszono bardzo dużo grzybów. Na ten cel przeznaczano grzyby prawdziwe, płowe, czerwone, koźlarze, siniaki, maślaki i kolczaki, czasem żółte gąski i sitarze. Suszono je w piecach chlebowych, na płytach kuchennych, pod okapami pieców oraz na ścianach nasłonecznionych”. (J. P. Dekowski „Przemiany tradycyjnego pożywienia wiejskiego na obszarze Polski Środkowej” Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Etnograficzna Nr 20, Warszawa – Łódź 1979. Kultura wsi Polski Środkowej w procesie zmian, Tom 2). Do zalewajki jako okrasy dodawano śmietanę lub wytopioną słoninę lub sadło. Do dnia dzisiejszego w radomszczańskich rodzinach wykorzystuje się recepturę przyrządzania radomszczańskiej zalewajki. Jej wyjątkowość wynika ze sposobu przygotowywania żuru i cech pozostałych produktów, tj. mączastych, uprawianych w okolicy Radomska ziemniaków, wyśmienitej wody czerpanej z ujęć głębinowych trzeciorzędowych oraz zieleniatek zbieranych jesienią (często już spod śniegu) w lasach porastających Radomszczańskie Wzgórza. Zalewajka, choć znana jest w całej Polsce, to tylko w Radomsku gotowana jest na suszonych zieleniatkach (gąskach) i okraszona radomszczańską śmietaną. Osoby spoza miasta smakując zalewajkę chwalą ją za wyjątkowy zapach i smak nadawany przez zieleniatki. Z ankiet etnograficznych przeprowadzonych wśród mieszkańców Radomska wynika, że radomszczańska zalewajka jest zupą popularną, chętnie jadaną, której sposób przyrządzania przekazywany jest ustnie z pokolenia na pokolenie.