Przed Wigilią Bożego Narodzenia ustawiano w kącie izby snopek zboża, a na podłodze rozsypywano słomę. W niektórych miejscowościach nad stołem wieszano czubek sosenki udekorowany jabłkami, orzechami, piernikami, gdzie indziej, już na początku XX wieku, ustawiano małą sosnę na stole lub podłodze, wieszano na niej pieczywo wyobrażające różne zwierzęta domowe, owoce i łańcuszki ze słomy. Na Pałukach świąteczną ozdobę domu stanowiły słomiane pająki wieszane pod sufitem, ośmioboczne, trójkątne lub kuliste. Pod obrus na stole wigilijnym kładziono słomę i kilka monet. Na Kociewiu adwentowym zwyczajem pochodzenia niemieckiego było wieszanie pod sufitem wieńca z 4 świeczkami zapalanymi po 1 w kolejne niedziele adwentu. Na Pomorzu od początku XX wieku w domach stawiano choinkę, którą przystrajano małymi opłatkami i własnoręcznie robionymi ozdobami z papieru, słomy, orzechów. W Wigilię dzieci stawiały na okno talerze, by w Boże Narodzenie rano znaleźć je wypełnione łakociami. Aby zapewnić urodzaj i dostatek, gospodarze obwiązywali słomą drzewa owocowe i zanosili zwierzętom pod wieczór „gwiazdkę” w postaci lepszego siana czy obroku. Wigilia to też czas wróżb, z których starano się odczytać przyszłość – wyciągano źdźbło spod obrusa i z jego długości prognozowano długość życia. Na podstawie pogody w Wigilię przepowiadano urodzaj na cały następny rok, obserwowano niebo – mnogość gwiazd zapowiadała, że kury będą się dobrze niosły.

Jeszcze na początku lat 60. XX wieku nie we wszystkich miejscowościach obchodzono Wigilię Bożego Narodzenia. Tam, gdzie spożywano uroczystą wigilijną wieczerzę jedzono ryby, śledzie, zupę grzybową, zupę z suszonych owoców, kiszkę z kaszy i ziemniaków, kaszę jaglaną, kluski i pieczywo z makiem. Kujawskie gospodynie przyrządzały zupę z suszonych śliwek z kluskami, jagły, kapustę z grzybami, groch, śledzie. Na Pałukach jedzono 3 kasze (jęczmienną, tatarczaną, jaglaną), ryż, śledzie, ryby, groch, kapustę, kompot z suszu, ciasto (pierniki, makowiec), chleb, kluski z makiem, barszcz, kartofle kraszone olejem rzepakowym lub makowym, a ziemi dobrzyńskiej najczęściej przygotowywano zupę z suszonych owoców z kluskami, zupę grzybową, barszcz, kapustę z grochem, pierożki z grzybami lub kapustą, racuchy drożdżowe, śledzie w occie. Z każdej potrawy odkładano trochę do glinianego naczynia i wraz z kolorowym opłatkiem zanoszono zwierzętom, miało to zagwarantować ich dobry chów. Starym zwyczajem było pieczenie nowego latka – ciastek w kształcie konia, krowy, kury, które po poświęceniu dawano zwierzętom, aby dobrze się chowały.

W czasie Bożego Narodzenia mogły pojawić się różne grupy – mali chłopcy z szopką lub gwiazdą obchodzący domy w adwencie i podczas świąt, pochody przebierańców z maszkarami zwierzęcymi (kozy, niedźwiedzia, konia) czy też w strojach bociana, kozy, niedźwiedzia, kominiarza, baby i dziada, śmierci i diabła zwane gwiazdorami lub gwizdami,kolędnicy z gwiazdorem i św. Józefem w kożuchach, z zamaskowanymi lub posmarowanymi sadzą twarzami, trzaskający z batów „na urodzaj” młodzieńcy w okresie noworocznym, czy też kolędnicy z herodami pojawiający się około święta Trzech Króli. Ciekawym zwyczajem było odwiedzanie gospodarzy przez chłopców przygrywających sobie na hałaśliwym burczybasie, zwanym także bandurką lub brum topem.¹

-----------------------------

¹ Opracowano na podstawie materiałów przesłanych przez Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego autorstwa Hanny M. Łopatyńskiej i Agnieszki Kostrzewy, Muzeum Etnograficzne im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu, www.etnomuzeum.pl.

Produkty i potrawy wigilijne wpisane na Listę Produktów Tradycyjnych:

• Piernik na karmelu / Brukowiec kujawski
• Grzybowniczki
• Groch z kapustą
• Wigilijna zupa z suszonych śliwek
• Kluski z makiem
• Kulis – kwas z buraczków