Zharmonizowane wskaźniki ryzyka związanego ze stosowaniem środków ochrony roślin

Postanowienia dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/128/WE z dnia 21 października 2009 r. ustanawiającej ramy wspólnotowego działania na rzecz zrównoważonego stosowania pestycydów nakładają na państwa członkowskie Unii Europejskiej obowiązek publikowania wartości zharmonizowanych wskaźników ryzyka, związanego ze stosowaniem na terytorium tych państw środków ochrony roślin. Szczegółowe zasady obliczania tych wskaźników zostały określone w załączniku IV do dyrektywy 2009/128/WE.

Zharmonizowany wskaźnik ryzyka nr 1 (HRI1)

Zharmonizowany wskaźnik ryzyka nr 1 (HRI1) oparty jest na ilości sprzedaży środków ochrony roślin zawierających substancje czynne należące do określonych w dyrektywie 2009/128/WE grup charakteryzujących się różnym poziomem potencjalnego zagrożenia i którym przypisane zostały różne wskaźniki korygujące (wagi).

Tab. 1 Kategoryzacja substancji czynnych i wskaźniki korygujące zagrożenia do celów obliczania zharmonizowanego wskaźnika ryzyka 1 (HRI1)

Grupy
1	2	3	4
substancje czynne niskiego ryzyka, które zostały zatwierdzone lub uznane za zatwierdzone na mocy art. 22 rozporządzenia (WE) nr 1107/ 2009 i które są wymienione w części D załącznika do rozporządzenia wykonawczego (UE) nr 540/2011	substancje czynne zatwierdzone lub uznane za zatwierdzone na mocy rozporządzenia (WE) nr 1107/2009, które nie należą do innych kategorii i które są wymienione w częściach A i B załącznika do rozporządzenia wykonawczego (UE) nr 540/2011	substancje czynne zatwierdzone lub uznane za zatwierdzone na mocy art. 24 rozporządzenia (WE) nr 1107/2009, które są substancjami kwalifikującymi się do zastąpienia i które są wymienione w części E załącznika do rozporządzenia wykonawczego (UE) nr 540/2011	substancje czynne, które nie są zatwierdzone na mocy rozporządzenia (WE) nr 1107/ 2009 i w związku z tym nie są wymienione w załączniku do rozporządzenia wykonawczego (UE) nr 540/2011
Wskaźniki korygujące zagrożenia mające zastosowanie do ilości substancji czynnych wprowadzonych do obrotu w produktach zatwierdzonych na mocy rozporządzenia (WE) nr 1107/2009
1	8	16	64

Rys. 1 Trend wartości wskaźnika HRI1 dla Polski (lata 2011-2022)

Wartość wskaźnika HRI1 w roku 2022 wynosi 52. W porównaniu do roku 2021 jest to wartość niższa o 12. W tym samym okresie wielkość sprzedaży substancji czynnych w Polsce spadła o 17%. Wycofanie z obrotu mankozebu, zmniejszenie sprzedaży niektórych substancji czynnych środków grzybobójczych i chwastobójczych oraz wycofanie z obrotu tiofanatu metylu z wskaźnikiem korygującym 64 w okresie bazowym były głównymi przyczynami obniżenia wartości wskaźnika HRI1 w roku 2022.

Tab. 2 Udział poszczególnych grup substancji czynnych w wartości wskaźnika HRI1 w roku 2022

Grupa substancji czynnych	Liczba substancji w sprzedaży	Sprzedaż w 2022 [w tonach]	Udział w sprzedaży	Udział w wartości wskaźnika
Grupa 1 – substancje o niskim ryzyku	10	22,9	0,10%	0,01%
Grupa 2 – substancje dopuszczone – inne niż w grupie 1 i 3	197	16 751,4	75,05%	60,14%
Grupa 3 – substancje kwalifikujące się do zastąpienia	43	5 544,9	24,84%	39,82%
Grupa 4 – substancje niedopuszczone	1	1,1	0,00%	0,03%
Suma	251	22320,3	100%	100%

Analiza szczegółowych danych dotyczących sprzedaży substancji czynnych pokazuje, że 50% wartości wskaźnika wynika ze sprzedaży tylko 8 substancji czynnych. Kolejne 14 substancji ma udział równy 25%,a następnych – równy 20%. Pozostałe 180 substancji ma udział tylko 5%.

Zharmonizowany wskaźnik ryzyka nr 2 (HRI2)

Zharmonizowany wskaźnik ryzyka nr 2 (HRI2) opiera się na liczbie zezwoleń udzielonych na środki ochrony roślin na mocy art. 53 rozporządzenia (WE) nr 1107/2009 (tj. zezwoleń „jednorazowych” w sytuacjach nadzwyczajnych w ochronie roślin), o których poinformowano Komisję zgodnie z art. 53 ust. 1 tego rozporządzenia. Kategoryzacja substancji czynnych i wskaźniki korygujące zagrożenia do celów obliczania zharmonizowanego wskaźnika ryzyka 2 (HRI2) są takie same jak dla wskaźnika HRI1. Na rysunku 2 przedstawiono trend wartości wskaźnika HRI2 dla Polski w latach 2011-2022.

Rys. 2 Trend wartości wskaźnika HRI2 dla Polski (lata 2011-2022)

Przydatność wskaźnika HRI2 w zakresie identyfikacji poziomu ryzyka jest niewielka.

Obserwowane znaczne wahania jego wartości wynikają z małej liczby zezwoleń „jednorazowych” udzielanych w Polsce. W związku z powyższym, nawet wydanie pojedynczej decyzji może istotnie wpłynąć na wartość wskaźnika. W analizowanym okresie wydawano zezwolenia na zastosowanie środków ochrony roślin na podstawie art. 53 rozporządzenia (WE) nr 1107/2009 w liczbie od 0 (rok 2014) do 12 (rok 2013) rocznie.

W roku 2022 niezbędne było udzielenie 9 zezwoleń „jednorazowych (Tab. 3).

Tab. 3 Lista zezwoleń jednorazowych wydanych w 2022

Lp.	Nazwa ś.o.r.	Rodzaj ś.o.r.	Uprawa	Przyczyna	Substancja czynna	Grupa
1.	Agro-Tip 150 WP	insektycyd	pieczarka	ziemiórki i inne muchówki	Cyromazyna	2
2.	Wakil XL 325 WG	fungicyd	groch uprawiany na suche nasiona, groch łuskowy w uprawie na zielone nasiona, bób, groch pastewny (peluszka), bobik, fasola zwykła uprawiana na zbiór świeżych strąków, fasola zwykła uprawiana na suche nasiona, fasola wielokwiatowa uprawiana na suche nasiona	mączniak rzekomy grochu szara pleśń	metalaksyl-M, fludioksonil, cymoksanil	2, 3, 2
3.	Force 20 CS	insektycyd	fasola zwykła uprawiana na zbiór świeżych strąków, fasola zwykła uprawiana na suche nasiona, fasola wielokwiatowa uprawiana na suche	śmietka kiełkówka śmietka glebowa	teflutryna	2
4.	Closer	insektycyd	burak cukrowy	Mszyce	sulfoxaflor	2
5.	Mospilan 20 SP	insektycyd	burak cukrowy	Mszyce	acetamipryd	2
6.	Storanet	insektycyd	ścięte drewno drzew iglastych oraz liściastych	chrząszcze z podrodziny kornikowatych	alfa-cypermetryna	3
7.	Agro-Tip 150 WP	insektycyd	pieczarka	ziemiórki i inne muchówki	Cyromazyna	2
8.	Dimilin 480 SC	insektycyd	sosna zwyczajna	barczatka sosnówka	diflubenzuron	2
9.	Harvista 1,3 SC	regulator wzrostu i rozwoju roślin	jabłoń, grusza	opóźnienie dojrzewania, utrzymanie jakości owoców podczas zbiorów oraz ograniczenie ich przedzbiorczego opadania	1-metylocyklopropen	2

W związku z wystąpieniem sytuacji w nadzwyczajnej w ochronie roślin związanej z dużym zagrożeniem dla upraw pieczarek oraz produkcji podłoża do produkcji pieczarek ze strony ziemiórek i innych muchówek i brakiem innych skutecznych metod ochrony upraw przed tymi szkodnikami, zostały wydane dwa zezwolenia na wprowadzenie do obrotu środka ochrony roślin Agro-Tip 150 WP (s.cz. cyromazyna).

W związku z wystąpieniem sytuacji nadzwyczajnej związanej z zagrożeniem infekcją pierwotną Peronospora viciae i Botrytis cinerea. upraw grochu, bobu, bobiku i fasoli, zostało wydane zezwolenie na wprowadzanie do obrotu środka ochrony roślin Wakil XL 325 WG (s.cz. metalaksyl-M, fludioksonil, cymoksanil) z przeznaczeniem do stosowania w formie zaprawiania nasion w uprawie: grochu na suche nasiona, grochu łuskowatego na zielone nasiona, bobu, grochu pastewnego (peluszki), bobiku – w celu zwalczania mączniaka rzekomego grochu i szarej pleśni oraz w uprawie fasoli zwykłej uprawianej na zbiór świeżych strąków, fasoli zwykłej uprawianej na suche nasiona, fasoli wielokwiatowej uprawianej na suche nasiona – celem zwalczania szarej pleśni. Infekcje pierwotne Peronospora viciae i Botrytis cinerea, przy sprzyjających ich rozwojowi warunkach pogodowych, powodują w początkowych fazach wypadanie roślin bądź infekcję systemiczną, ujawniającą się w późniejszych fazach rozwojowych. Straty na plantacjach niechronionych mogą dochodzić nawet do 30%. Inne obecnie zarejestrowane fungicydy nalistne są stosowane w okresie około kwitnienia roślin i zapobiegają jedynie infekcjom wtórnym.

W związku z wystąpieniem sytuacji nadzwyczajnej związanej ze zwiększeniem presji szkodników na uprawy fasoli, wynikającym m.in. ze zmian klimatycznych, zostało wydane zezwolenie na wprowadzenie do obrotu środka o nazwie Force 20 CS (s.cz. teflutryna). Straty powodowane przez śmietki dochodziły do 100% co skutkowało koniecznością przesiewu plantacji. Na plantacjach fasoli występowały także duże przerzedzenia w obsadzie, co negatywnie wpływało na plony. Największe szkody powodowały larwy pierwszego pokolenia, żerujące na kiełkujących nasionach, wgryzając się do ich wnętrza i całkowicie je niszcząc. Środek ochrony roślin Force 20CS dopuszczono do stosowania w zaprawianiu nasion: fasola zwykła uprawiana na zbiór świeżych strąków, fasola zwykła uprawiana na suche nasiona, fasola wielokwiatowa uprawiana na suche nasiona. Ze względu na dużą presję szkodników metody niechemiczne okazały się nie być wystarczająco skutecznymi.

W związku z wystąpieniem sytuacji nadzwyczajnej związanej z wzmożoną aktywnością mszyc w czasie wschodów buraka cukrowego i brakiem możliwości ich efektywnego zwalczania zostały wydane zezwolenia na wprowadzanie do obrotu środków ochrony roślin Closer (s.cz. sulfoksaflor) oraz Mospilan 20 SP (s.cz. acetamipryd) z przeznaczeniem do stosowania w uprawie buraka cukrowego w celu zwalczania mszycy burakowej i brzoskwiniowej. Niechemiczne metody ograniczania występowania mszyc okazały się nie być wystarczająco skutecznymi przy obserwowanym nasileniu występowania szkodników.

W związku wystąpieniem sytuacji nadzwyczajnej w ochronie roślin dotyczącej zagrożenia upraw leśnych ze strony chrząszczy z podrodziny kornikowatych, spowodowanej m.in. ociepleniem klimatu, wydano zezwolenie na wprowadzenie do obrotu środka ochrony roślin Storanet (s.cz. alfa-cypermetryna) w celu ochrony ściętego drewna drzew iglastych oraz liściastych przed gatunkami tych owadów. Alternatywne metody nie były wystarczająco skutecznymi dla zapewnienia ochrony drewna w zaistniałych warunkach.

W związku z wystąpieniem sytuacji nadzwyczajnej w ochronie roślin dotyczącej zagrożenia upraw sosny zwyczajnej ze strony barczatki sosnówki, związanej z bardzo dużą siłą gradacji tego szkodnika w drzewostanach, wydano zezwolenie na wprowadzenie do obrotu środka ochrony roślin Dimilin 480 SC (s.cz. diflubenzuron). Wydanie zezwolenia było konieczne ze względu na brak dostępności innych skutecznych metod ograniczania liczebności barczatki sosnówki.

W związku z wystąpieniem sytuacji nadzwyczajnej w uprawie jabłoni związanej z koniecznością opóźnienia dojrzewania i utrzymania jakości owoców podczas zbiorów oraz ograniczania ich przedzbiorczego opadania zostało wydane zezwolenie na dopuszczenie do obrotu środka ochrony roślin Harvista 1.3 SC (s.cz. 1-metylocyklopropen) w uprawie jabłoni i gruszy. Jednocześnie nie było możliwości zastosowania innych metod, które pozwoliłyby na złagodzenie zagrożeń związanych z problemem terminowego zbioru owoców i rozwojem chorób spowodowanych grzybami z rodzaju Neofabrea spp., Botrytis cinerea, Monilinia fructigena, Penicilium expansum.